Η εγκατάσταση των Αρμενίων στην Κοκκινιά: Η ανάδυση μιας «άλλης» πόλης

Μαζί με τους Μικρασιάτες του 1922, ένας σημαντικός αριθμός Αρμενίων πρoσφύγων καταφθάνει στο ελληνικό κράτος. Με βάση την απογραφή πληθυσμού του 1928, οι ανά την επικράτεια Αρμένιοι ανέρχονταν σε περίπου 30.000. Αρκετοί εξ αυτών εγκαταστάθηκαν σε συνοικίες του Πειραιά, προχωρώντας σε μίσθωση οικοπέδων από κτηματίες της περιοχής και συνακόλουθα σε ενέργειες αυτοστέγασης. Σε αυτή τη διαδικασία τα εμπόδια που συναντούσαν ήταν πολλαπλά, τόσο με τους κτηματίες όσο και με το κράτος.

του ΘΩΜΑ ΣΙΔΕΡΗ

Το 1923 ζουν στην Κοκκινιά περίπου 6.000 Αρμένιοι. Στην Παλαιά Κοκκινιά, την περιοχή γύρω και κυρίως κάτω από το ρέμα της Σούδας, της σημερινής οδού Μπελογιάννη, υπήρχε ήδη εγκατάσταση Αρμενίων, που προέρχονταν από την έξοδο της περιόδου της γενοκτονίας (1915-1916). Τα μεγάλα προσφυγικά κύματα των ετών 1921-1923 εγκαταστάθηκαν στην πλειονότητά τους στην ίδια περιοχή, καθώς και στη βόρεια, βορειοανατολική πλευρά του ρέματος, μέχρι και τη συνοικία των Γερμανικών. Επίσης, ένας μικρότερος αριθμός Αρμενίων εγκαταστάθηκε στην περιοχή της Νεάπολης. Ανάμεσα στους Αρμένιους πρόσφυγες των Γερμανικών είναι και η οικογένεια Διλδιλιάν με μακρά φωτογραφική παράδοση. Μέσα από τα τεκμήρια του φακού των Διλδιλιάν και την φωτογραφική καταγραφή της προσφυγικής Κοκκινιάς θα αναδυθεί μία άλλη, εν πολλοίς άγνωστη, προσφυγική πόλη.

Το πρώτο φωτογραφείο στον προσφυγικό συνοικισμό της Κοκκινιάς δημιουργείται το 1923 από τον Τσολάκ Διλδιλιάν. Επαγγελματίας με επιτυχή τριαντάχρονη σταδιοδρομία στη Σεβάστεια, τη Μερζιφούντα και την Σαμψούντα, ο Τσολάκ φθάνει στην Ελλάδα με τον φωτογραφικό εξοπλισμό του και τη δυνατότητα να ξαναχτίσει το εργαστήριό του. Το φωτογραφείο του διαθέτει μεγάλο άνοιγμα στον ένα τοίχο, το οποίο συνεχίζεται στην οροφή και επενδύεται με τζάμι, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ο απαιτούμενος για τη φωτογράφιση διάχυτος φυσικός φωτισμός, αφού ο συνοικισμός δεν έχει ακόμη ηλεκτροδοτηθεί. Ο φωτογράφος θα κινηθεί με εξωστρέφεια: θα διαφημίσει τη δουλειά του σε τοπικές εφημερίδες, θα κερδίσει γρήγορα την εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινότητας και της εύπορης ελληνικής πελατείας και θα επιλεγεί τα επόμενα χρόνια για να φωτογραφίσει τα ομαδικά πορτραίτα εκπαιδευτικών και αθλητικών φορέων της πόλης. Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας εντοπίζεται ο δεύτερος ενεργός Αρμένιος φωτογράφος, ο Αγκόπ Δαλιάν, ο οποίος φωτογραφίζει τα παιδιά του σχολείου της Αρμενικής Καθολικής Εκκλησίας κατά τη λήξη των εκπαιδευτικών ετών 1926 και 1927. Τα ονόματα των δύο αυτών φωτογράφων αναφέρονται στον Επαγγελματικό Οδηγό Πειραιώς του 1931 μεταξύ των τεσσάρων καταγραφών που αφορούν σε φωτογραφεία με επαγγελματική έδρα στην Κοκκινιά.

Καταγράφω τις προφορικές μαρτυρίες του Μάνου Φαρατζιάν, γιου του Αρμένιου φωτογράφου Πωλ Φαρατζιάν, και της Αναΐδας Καζατζιάν, κόρη του φωτογράφου και ρετουσέρ Ασαβίτ Καζατζιάν. «Ο πατέρας μου [Πωλ Φαρατζιάν] άνοιξε το φωτογραφείο του στην Κοκκινιά το 1937. Λεγόταν “Photo Paul”. Και εκτός από επαγγελματική στέγη ήταν και ένα “πολιτιστικό καφενείο”. Εκεί συναντούσαν ο ένας τον άλλον, διάφορες προσωπικότητες εκείνης της εποχής, ηθοποιοί, διανοούμενοι, ζωγράφοι, καλλιτέχνες διάφοροι. Και πίναν τον καφέ που τους ετοίμαζε ο πατέρας μου με πολλή αγάπη για τους φίλους του. Το φωτογραφείο βρισκόταν στην οδό “8”, στον αριθμό 140. Ήταν κατά κάποιο τρόπο το στέκι της νεολαίας γιατί στη βιτρίνα του φωτογραφείου έβλεπαν συχνά τις δικές τους φωτογραφίες και καμάρωναν, κυρίως οι κοπελιές που τις Κυριακές περπατούσαν κατά μήκος της οδού “8”, επειδή ήταν κεντρική οδός τότε, το “νυφοπάζαρο” της περιοχής». «Ο μπαμπάς μου [Αρσαβίρ Καζαντζιάν] μεγάλωσε στο Δουργούτι αλλά γνώρισε τη μαμά μου και ήρθε ως γαμπρός στην Κοκκινιά. Ήταν τότε περίπου 30 χρόνων».

Στις 17 Ιουνίου 1926, 10 Αρμένιοι της Κοκκινιάς συντάσσουν κοινή επιστολή και την απευθύνουν προς τον επικεφαλής της τότε δικτατορικής κυβέρνησης Θεόδωρο Πάγκαλο, σχετικά με δικαστικές διαφορές τους με κτηματία που τους είχε εκμισθώσει οικόπεδα. Η επιστολή, συνταγμένη στην καθαρεύουσα και σύμφωνη εν πολλοίς με το δικηγορικό τυπικό έχει πολλά ορθογραφικά λάθη. Οι συντάκτες, αφού καταγράφουν το ιστορικό της εγκατάστασής τους στην Κοκκινιά και της αντιπαράθεσης με τον κτηματία, επισημαίνουν την εξαπάτησή τους κατά την εκδίκαση της υπόθεσης και την αδυναμία τους να παρακολουθήσουν τα διαδικαστικά θέματα καθώς για οικονομικούς λόγους δεν είχαν νομική συνδρομή. Υπογραμμίζουν τον άμεσο κίνδυνο που διατρέχουν να βρεθούν χωρίς στέγη, και καλούν τον πρωθυπουργό να μεσολαβήσει για την προστασία τους.

«Προς την Α. Εξοχότητα τον κύριον πρόεδρον της Κυβερνήσεως και εξοχώτατον Υπουργόν Ανωτάτης Διευθήνσεως Προσφύγων.

Λαμβάνομεν την τιμήν, οι κάτωθι υπογεγραμμένοι πρόσφυγες Αρμένιοι πρόσφυγες, να φέρωμεν εις γνώσιν υμών σκάνδαλον πρωτοφανές εις τεχνικήν παρασκευήν και νομιμοφάνειαν αλλά και πρωτοφανές δια την αγριότητά του. Δυνάμει συμβολαίου μεταξή υμών και του Βασιλείου Καζαντζή, ιατρού, Θεμιστοκλέους Π. Καζαντζή κτηματίου κτλ εμισθώσαμεν εξ ιδίων μας χρημάτων γήπεδα εν Κοκκινιά Πειραιώς επί μισθώματι, προς ανοικοδόμησιν επί αυτών οικημάτων προς στέγασιν των οικογενειών μας και άσκησιν του επαγγελματός μας. Πράγματι δι’ ιδίων μας εξόδων ανοικοδομήσαμεν οικίας και παραμένομεν έκτο[τ]εν αυταίς. Πρό τινος χρόνου δηλαδή κατά το 1924 τα γήπεδα ταύτα επωλήθησαν προς τον Ιωάννην Β. Γόντικαν, κάτοικον Πειραιώς όστις αφού εζήτησεν ποικιλοτρόπως να μας εξαναγκάση να εγκαταλήψωμεν τα οικήματα ταύτα, ήσκησεν κατά Απρίλιον 1926 αίτησιν Προσορινών μέτρων καθ’ υμών, και παρέστημεν ενώπιον του κ. Ειρηνοδίκου αυτοπροσώπως ως μη έχοντες δυνάμεις να καταφύγωμεν εις Δικηγόρον. Κατά την συζήτησιν της υποθέσεως παρουσιάσαμεν το μισθωτήριον συμβόλαιον ιδιωτικόν όπερ ο Πληρεξούσιος του αντιδίκου μας εζήτησεν να τω αναγνώση, το εκράτησεν ίνα μη λάβη γνώσην τούτου ο δικάσας Ειρηνοδίκης και ούτω άνευ τινός προστασίας ευρεθέντες εξεδόθη καθ’ υμών, απόφασις δι’ ης διατασσόμεθα να καταστρέψωμεν τα οικήματα και να φύγωμεν. Ο αντίδικος όμως ίνα εξασφαλίση την μη προσφυγήν μας εις οιονδήποτε αρχήν και προστασίαν υπέσχετο διαρκώς ότι δεν θα μας εκδί[ω]ξη αλλά θα μας αφίση με μίσθωμα λογικόν. Αφού ο [ούτω] δια των δι[ο]λίων υποσχέσεων μας απεμάκρυνεν πάσης νομίμου προσφυγής, ήδη κατασταθείσης τελεσιδίκου της αποφάσεως ζητεί παρ’ υμών ή να του πληρώσωμεν μίσθωμα 5000 μηνιαίως ή να τα κατεδαφίσωμεν και αναχωρήσωμεν. Προ της τοιαύτης του στάσεως κατεφύγωμεν πλεόν εις τα νόμιμα μέσα προς προστασίαν μας, πλην τότε μόλις αντελήφθημεν και επληρο[φο]φωρήθημεν ότι η απόφασις αυτή κατέστη τελεσίδικως και δολίως μας συνεκράτει ο Ιω. Γόντικας ίνα επιτύχη το τοσούτον. Προ του απειλούντος υμάς και τοις οικογενείας μας, κηνδύνου νέας ολοσχερούς, καταστροφής, διότι πλείστοι οφείλομεν ακόμη την αξίαν ή μέρους ταύτης των οικοδομών μας. Προσφεύγομεν εις υμάς και παρακαλούμεν όπως εν τω πνεύματι της Δικαιοσύνης του ανθρωπισμού και της ευσπλαχνείας μας προστατεύσητε. Πρό υμών χαίνει το βάραθρον του ολέθρου, και η απογνωσίς μας θα είναι τελεία αν επέλθη η κατεδάφισις των οικιών μας. Δεχόμεθα την πληρομήν μισθώματος λογικού, πλην προ Θεού μη μας αφίσετε εν απογνώσει διότι το συνέσθημα τούτο σκοτίζει τοσούτον την διάνοιαν ώστε να φοβούμεθα εάν θα δυνηθώμεν να διατηρήσωμεν μέχρι τέλους προ της ολοσχερούς καταστροφής μας την επιβεβλημμένην νομιμότητα και ειρεμίαν [ηρεμίαν]. Προστατεύσατε πτωχάς κατεστραμμένους πρόσφυγας εκ μιας στιγμής επικυνδύνου. Προστατεύσατε μας ως χριστιανούς, ως ανθρώπους, ως πολίτας.

Εν αναμονή της υμετέρας διαταγήν [ς] Υποσημειούμεθα μετά βαθυτάτου σεβασμού και ευπειθείας.

Οι Αιτούντες: 1)Α.Τ. 2)Α.Κ. 3)Σ.Κ. 4)Α.Α. 5)Τ.Τ. 6)Θ.Α. 7)Μ.Κ. 8)Χ.Γ. 9)Τ.Κ. 10)Κ.Π.» .

Μετά τον θάνατο του πρώτου Ύπατου Αρμοστή της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες Φρίντγιοφ Νάνσεν, η ΚτΕ ίδρυσε το 1930 το Διεθνές Γραφείο Νάνσεν για τους Πρόσφυγες για να συνεχίσει το έργο του. Δεδομένου του μεγάλου αριθμού προσφύγων που δέχθηκε η Ελλάδα το 1922 και των οικονομικών και άλλων δυσχερειών που υπήρχαν στο έργο της αποκατάστασής τους, η οργάνωση αυτή ανέπτυξε προγράμματα αστικής εγκατάστασης για τους Αρμένιους πρόσφυγες που είχαν παραμείνει στην Ελλάδα. Με τον Αναγκαστικό Νόμο αρ. 850/1937 η κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά έθεσε στη διάθεση της οργάνωσης Νάνσεν γη στην περιοχή Αθηνών και Πειραιά προκειμένου να ανεγερθούν οικίες για τη στέγαση απόρων Αρμενίων προσφύγων.

«Εξ εκτάσεων απαλλοτριωθεισών δι’ εγκατάστασιν προσφύγων εν Αθήναις και Πειραιεί δύναται ο Υπουργός Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως να θέση εις την διάθεσιν του αντιπροσώπου της υπό την προστασίαν της Κ.Τ.Ε. Διεθνούς Οργανώσεως Νάνσεν ωφέλιμον έκτασιν μέχρι τεσσαράκοντα στρεμμάτων ίνα χρησιμοποιηθή προς ανέγερσιν οικημάτων δια την στέγασιν απόρων Αρμενίων προσφύγων.

Ο ανωτέρω αντιπρόσωπος της Διεθνούς Οργανώσεως Νάνσεν διανέμει την έκτασιν ταύτην εις απόρους Αρμενίους πρόσφυγας και μεριμνά δια την οικοδόμησιν των οικιών. Ανεγειρομένης της οικίας εντός έτους από της διαθέσεως της εκτάσεως το Υπουργείον Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως προβαίνει εις την κατά τους κειμένους νόμους έκδοσιν παραχωρητηρίου υπέρ του δι’ ον ανηγέρθη η οικία μεταγραφομένου ατελώς εις τα βιβλία των μεταγραφών, άλλως παρερχομένης απράκτου της ενιαυσίου προθεσμίας η έκτασις ανακαταλαμβάνεται υπό του Υπουργείου Κρατικής υγιεινής ανακαλουμένης της κατά την §1 διαθέσεως.

Η ισχύς του παρόντος άρχεται από της δημοσιεύσεως αυτού εις την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Εν Κερκύρα τη 10 Σεπτεμβρίου 1937».

Το 1933 ιδρύθηκε στην Κοκκινιά το σωματείο υπό την επωνυμία «Ένωσις Αρμενίων Εθνικιστών Κοκκινιάς ο “Βαρτάν Μαμιγγονιάν”». Το τεκμήριο που εντόπισα στο Αρχείο Πρωτοδικείου Πειραιά (22/1/1933) αφορά στο πλήρες καταστατικό του εν λόγω σωματείου της Κοκκινιάς και του Πειραιά γενικότερα, που επιχειρούσε να συσπειρώσει τους «εθνικιστές» Αρμενίους της περιοχής. Η ονομασία του σωματείου («Βαρτάν Μαμιγγονιάν») παραπέμπει σε μία σημαντική φυσιογνωμία της αρμενικής ιστορίας: ο Βαρτάν Μαμικονιάν (393-451) υπήρξε στρατιωτικός ηγέτης του 5ου μ.Χ. αιώνα. Ενώ οι Αρμένιοι βρίσκονταν υπό περσική κυριαρχία, κήρυξε επανάσταση κατά των Περσών όταν αυτοί επιχείρησαν να τους επιβάλουν τη ζωροαστρική λατρεία και συντέλεσε ώστε να διατηρήσουν οι Αρμένιοι τη χριστιανική τους πίστη. Για τις πράξεις του αυτές, η αρμενική εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο.

«ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΝ
του εν Κοκκινιά Σωματείου υπό την επωνυμίαν Ένωσις Αρμενίων Εθνικιστών Κοκκινιάς ο Βαρτάν Μαμιγγονιάν
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α!
Σύστασις, Έδρα, σκοπός
Άρθρον 1ον.
Συνιστάται εν Κοκκινιά Σωματείον περιλαμβάνον πάντας τους εν τω συνοικισμώ κατοικούντας Αρμενίους τους μη ανήκοντας εις ουδεμίαν Πολιτικήν απόχρωσιν ανεξαρτήτως θρησκεύματος υπό την επωνυμίαν Ένωσις Αρμενίων Εθνικιστών Κοκκινιάς ο Βαρτάν Μαμιγγονιάν.
Άρθρον 2ον.
Σκοπός της Ενώσεως είναι α) η διαφύλαξις του αρμονικού Εθνικιστικού φρονήματος, β) η ηθική εξύψωσις της εν Κοκκινιάς αρμενικής νεολαίας και η διαφύλαξις του Εθνικού αυτών φρονήματος, γ) η κοινωνική διαπαιδαγώγησις των μελών, δ) κατά το δυνατόν η υλική αρωγή πάντων των κατοικούντων εν τω συνοικισμώ, ε) η διευκόλυνσις δια της ηθικής και εν δυνατώ υλικής αρωγής ως προς την βάπτισιν και τον γάμον ως επίσης την κηδείαν επί δυστυχούντων οικογενειών, στ) διοργάνωσις διαφόρων διαλέξεων εθνικιστικών, ζ΄) η ίδρυσις βιβλιοθήκης, η) η παροχή ιατρικής ή φαρμακευτικής συνδρομής εις τους δεομένους τοιαύτης, θ) η υποστήριξης των μελών ενώπιον πάσης δικαστικής αρχής δια του νομικού συμβούλου της Ενώσεως. […]
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β!
Περί μελών […]
Δικαιώματα και υποχρεώσεις.
Άρθρον 4ον.
Πάντας οι εν τω συνοικισμώ οικούντες Αρμένιοι οι συμπληρώσαντες το 21ον έτος της ηλικίας των οι εις ουδεμίαν απόχρωσιν αρμενικήν ανήκοντος δύνανται να αποτελέσουν μέλη της Ενώσεως.
Η Ένωσις αποτελείται εκ τακτικών και επιτίμων μελών. Το Διοικητικόν Συμβούλιον προτείνει προς την Γεν. Συνέλευσιν τα επίτιμα μέλη, ήτις κατ’ απόλυτον Πλειοψηφίαν αποφαίνεται υπέρ ή κατά της προτάσεως ταύτης […]
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε!
Διοίκησις
Άρθρον 13ον.
Η Ένωσις Διοικείται υπό επταμελούς συμβουλίου αποτελουμένου εκ του Προέδρου, αντιπροέδρου, Γενικού Γραμματέως, Ταμίου και τριών συμβούλων εκλεγομένων εν τη Γενική Συνελεύσει της Ενώσεως δια μυστικάς Ψηφοφορίας εν ισοψηφία κρίνοντος του κλήρου. Η περίοδος του συμβουλίου είναι ενιαύσιος, εκλεγόμενον καθ’ έκαστον έτος την δευτέραν Κυριακήν του μηνός Ιανουαρίου εκάστου έτους. Έκαστον μέλος κατά τας αρχαιρεσίας ψηφίζει αυτοπροσώπως απαγορευομένης πάσης άλλης συμμετοχής αυστηρώς υπό του παρόντος καταστατικού ήτις δια των πληρεξουσίων ή άλλων τρόπων […]
ΠΡΑΚΤΙΚΟΝ
Ιδρύσεως Σωματείου
Εν Πειραιεί σήμερον την 22αν Ιανουαρίου του χιλιοστού εννεακοσιοστού τριακοστού τρίτου έτους ημέραν της εβδομάδος Κυριακήν και ώραν 3 μ.μ. συνελθόντες οι κάτωθι υπογεγραμμένοι Αρμένιοι κάτοικοι Κοκκινιάς απεφασίσαμεν την ίδρυσιν Σωματείου συμφώνως ταις διατάξεσιν του Νόμου 281 περί Σωματείων υπό την Επωνυμίαν “Ένωσις Αρμενίων Εθνικιστών Κοκκινιάς ο «Βαρτάν Μαμιγγονιάν» ψηφίσαντες και το υπό της προσωρινής επιτροπής καταρτισθέν Καταστατικόν κατ’ άρθρον και σύνολον συγκείμενον εξ άρθρων 39 ούτινος την αναγνώρισιν υπό του αρμοδίου Πρωτοδικείου Πειραιώς ανεθέσαμεν εις την εκλεγείσαν υφ’ ημών σήμερον Προσωρινήν Διοικητικήν Επιτροπήν της Ενώσεως αποτελουμένην εκ των κ.κ. Σ. Μ. Μπαμπικιάν ως προέδρου Χ. Μ. Μπιζδικιάν ως αντιπροέδρου, Ν. Γ. Μιχσιαβεντικιάν ως Γενικού Γραμματέως και Ν. Γ. Γαζαριάν, Α. Ο. Τακεσιάν, Μ. Ο. Καϊρουνή, Π. Σ. Κιοσελιάν ως μελών.
Μετά την έγκρισιν δε του καταστατικού υπό του αρμοδίου Πρωτοδικείου Πειραιώς θέλει συγκληθή υπό της ανωτέρω προσωρινής Διοικητικής Επιτροπής Γενική συνέλευσις προς διενέργειαν αρχαιρεσιών συμφώνως τω καταστατικώ.
Εν Πειραιεί τη 22α Ιανουαρίου 1933
1 Σαάκ Μ. Μπαμπικιάν, Μηχανικός, οδός Κουτσικαρίου-Πρόεδρος [υπογραφή]
2 Χαϊγκ Μ. Μπιζδικιάν, Εργολάβος, οδός 14, αριθμ. 37-Αντιπρόεδρος [υπογραφή]
3 Ντιράν Γ. Μιχσιαβεντικιάν, Σχεδιαστής, Οδός Θηβών-Γεν. Γραμματέας [υπογραφή]
[έπονται οι υπογραφές των υπολοίπων μελών]».

Απόσπασμα από την αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Θωμά Σίδερη με τίτλο «Ανυπεράσπιστα σώματα: Οικιστικοί θύλακες, εστίες και καταφύγια από ασθενείς, πρόσφυγες, μετανάστες και νομάδες του αστικού χώρου» – Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωγραφίας.