Η Τουρκία κι ο Γκιουλέν-Ένα βιβλίο για την κατανόηση της γειτονικής χώρας και της δίνης που βρίσκεται τα τελευταία χρόνια

Συνέντευξη-Πολυδεύκης Παπαδόπουλος

Η Τουρκία βρίσκεται τα τελευταία 10 χρόνια  ενώπιον μεγάλων ανακατάξεων και ταυτόχρονα αναταράξεων στην πολιτική σκηνή και οικονομία της, καθώς και ως προς τη διεθνή παρουσία της.  Σήμερα είναι δύσκολο  να προβλέψει κανείς τη μελλοντική πορεία της γειτονικής χώρας. Όμως, όχι πολλά χρόνια πριν, μόλις στις αρχές του 2000,  αποτελούσε υπόδειγμα για τα μουσουλμανικά κράτη και ήταν υποψήφια για να γίνει μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας.

Η αποτυχία της ευρωπαϊκής πορείας της, για την οποία σίγουρα είναι συνυπεύθυνη και η Ευρώπη, υπήρξε τελικά προάγγελος μιας εκτροπής από την πορεία εκδυτικισμού της γειτονικής χώρας. Επιπλέον, το κίνημα “Χιζμέτ” στο εσωτερικό της κοινωνίας της,  το οποίο μέχρι τότε αποτελούσε έναν από τους κύριους βραχίονες εξέλιξης της πέραν του πλαισίου που για δεκαετίες έθετε ο Κεμαλισμός, αυτό που τα ΜΜΕ ονόμασαν «Γκιουλενισμό» και το οποίο συνέπλευσε για χρόνια με τον «Ερντογανισμό», αρχίζει από το 2011 να διώκεται, για να μετατραπεί σταδιακά στον κυριότερο εχθρό του Τούρκου Προέδρου και του συστήματός του.

Γιατί ένα τέτοιο βιβλίο αυτή την εποχή

Τον τελευταίο καιρό κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο «ΦΕΤΧΟΥΛΑΧ ΓΚΙΟΥΛΕΝ –ΜΙΑ ΖΩΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ- Γιατί ένας Μουσουλμάνος Στοχαστής στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ έχει σημασία για τον Κόσμο» (εκδόσεις Παπαζήση). Αφορά τη ζωή και τη σκέψη του Φετχουλάχ Γκιουλέν, ιδρυτή του Κινήματος «Χιζμέτ», που στα τουρκικά θα πει «Υπηρεσία» και ο οποίος από το 1999 ζει στη Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, τα πρώτα χρόνια για προσωπικούς λόγους και στη συνέχεια για προστασία από τις διώξεις του Ερντογάν.

Συγγραφέας του Βιβλίου είναι ο  Αμερικανός καθηγητής Ιστορίας του Χριστιανισμού John Pahl και μεταφραστής ο Σωτήρης Λίβας, Αν. Καθηγητής διεθνών σχέσεων, νομικός και πρόεδρος του Τμήματος Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου.

Η ανάγνωση ενός τέτοιου βιβλίου, ειδικά αυτή την κρίσιμη εποχή για την Τουρκία αλλά και για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, μας βοηθά να κατανοήσουμε σημαντικές πτυχές των ζητημάτων που έχει η γειτονική χώρα στο εσωτερικό της, αλλά και το πώς αντιμετωπίζει το γεωπολιτικό περιβάλλον της. Και τούτα δίπλα στο να μάθουμε περισσότερα για την ιστορία του ίδιου του Γκιουλέν,  τη φιλοσοφία του, το πώς αναπτύχθηκε το  κίνημα «Χιζμέτ-Υπηρεσία» στο εσωτερικό της Τουρκίας, το πως διεθνοποιήθηκε και γιατί, μετά τη συμμαχία με το σύστημα Ερντογάν, έφτασε στην άγρια σύγκρουση μαζί του.

Για τα ζητήματα αυτά συζητούμε με τον μεταφραστή του έργου Σ.Λίβα, διεθνολόγο που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τα σχετικά τουρκικά ζητήματα

Συνέντευξη με τον μεταφραστή του έργου και Αν. Καθηγητή Διεθνών Σχέσεων Σωτήρη Λίβα

Κυκλοφόρησε  στα ελληνικά από τις εκδόσεις Παπαζήση το βιβλίο «ΦΕΤΧΟΥΛΑΧ ΓΚΙΟΥΛΕΝ –ΜΙΑ ΖΩΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ- Γιατί ένας Μουσουλμάνος Στοχαστής στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ έχει σημασία για τον Κόσμο», το οποίο έχετε μεταφράσει. Επίσης, είστε ο ίδιος διεθνολόγος με ασχολίες στο πεδίο. Κατ’αρχήν, λοιπόν, να σας ρωτήσω αν η κατανόηση της θεωρίας,  δράσης και οργάνωσης του “Γκιουλενισμού” μας βοηθά να έχουμε μια επιπλέον οπτική για τις τρέχουσες εξελίξεις που αφορούν την Τουρκία, στο εσωτερικό της, τη στάση της διεθνώς και τις σχέσεις με την Ελλάδα.

Αν και δε μπορούμε να μιλάμε με ακρίβεια για ένα συνεκτικό ιδεολογικό σύστημα (κάτι που προϋποθέτει η χρήση του επιθήματος –ισμός), η νοοτροπία του δικτύου Χιζμέτ και η κοσμοθεωρία του ίδιου του Γκιουλέν, έτσι όπως διαχέεται μέσα από τα βιβλία του, τις ομιλίες και τα κηρύγματά του, τα τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά του μηνύματα και τα άρθρα του, αλλά και μέσα από τις αντίστοιχες ομιλίες, βιβλία και άρθρα των μελών του δικτύου, έχουν επηρεάσει εκατομμύρια Τούρκους (και πλέον εκατοντάδες χιλιάδες Μουσουλμάνους σε χώρες σαν την Ινδία, την Ινδονησία, τη Μαλαισία και τα κράτη της Κεντρικής Ασίας), διαμορφώνοντας σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που προσεγγίζουν τον κόσμο. Και αναφέρομαι κυρίως στον υλικό κόσμο, γιατί, αν και σύστημα πνευματικό, προετοιμάζει τους ανθρώπους κυρίως για την επαφή τους με τον πραγματικό κόσμο, μέσα από την επιμονή στην τεχνολογική και επιστημονική εκπαίδευση, την φιλική στάση προς την οικονομία της αγοράς και την υποστήριξη πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών φιλοδοξιών. Η γνώση του τρόπου που λειτουργεί το Χιζμέτ σίγουρα μας βοηθάει να αντιληφθούμε πρώτον, την ύπαρξη μιας εν δυνάμει πολύ φιλόδοξης αστικής–φιλελεύθερης κοινωνίας των πολιτών, που μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα της Τουρκίας και δεύτερον τον τρόπο που διαδραματίζεται το πολιτικό παιχνίδι στην εσωτερική σκηνή της Τουρκίας κατά την τρέχουσα περίοδο και υπό την κυβέρνηση Ερντογάν

Διαβάζοντας το βιβλίο που μεταφράσατε και μιλώντας για τον Γκιουλέν, το κίνημα του Χιζμέτ κι αυτό που δημοσιογραφικά ονομάστηκε Γκιουλενισμός, ποια είναι τα κύρια ζητήματα που πρέπει να συγκρατήσουμε;

Θα ξεχώριζα έξη στοιχεία: -την ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών και κυρίως εκείνων των Μουσουλμάνων που επιθυμούν να συνταιριάξουν την πίστη τους με τις εγκόσμιες φιλοδοξίες τους  -την ενίσχυση των Μουσουλμάνων της Ανατολίας, με την απελευθέρωση της «γλώσσας» και του αξιακού τους πλούτου –την πίστη στην απόλυτη αρμονία Ισλάμ/ τεχνολογίας/οικονομίας της αγοράς/ νεωτερικότητα – τη διάθεση για διάλογο και ανεκτικότητα -την πίστη στη δύναμη της παιδείας και ιδιαίτερα στο ρόλο της ως παράγοντα κοινωνικής κινητικότητας και ανόδου – την ενίσχυση όλων των προαναφερόμενων μέσω της βαθιάς γνώσης και χρήσης του Ισλάμ

Θα έλεγα πως διαθέτοντω μια σχετική γνώση της πολιτικής ιστορίας της νεότερης Τουρκίας, της αντιπαράθεσης από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα μεταξύ της κεμαλικής “κοσμικοδοξίας” (όπως τη μεταφράζετε)  και του ισλαμισμού, την πορεία και εξέλιξη του Ερντογάν, την αρχική σχέση του με τον Γκιουλέν κλπ. Με βάση αυτά, ακόμη και σήμερα δυσκολεύομαι να κατανοήσω πως οι μεγαλύτερες διώξεις που έχουν ποτέ υπάρξει σ’αυτή την Τουρκία, εναντίον εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που τελικά ασπάζονται ορισμένες εκδοχές του ισλαμισμού, γίνονται από μια ισλαμική κυβέρνηση και εξουσία και όχι από τους παραδοσιακούς αντιπάλους τους, που ήταν πάντα οι κεμαλιστές ! Πως και γιατί η σύγκρουση συστήματος Ερντογάν και συστήματος Γκιουλέν πήρε τέτοιες διαστάσεις από το 2011 και μετά και ιδίως από το πραξικόπημα του 2016 ;

Το σύστημα Ερντογάν επιστρέφει στις ρεπουμπλικανικές (με την έννοια της προτεραιότητας του res publica ως κυρίαρχου στοιχείου της δημοκρατίας) ρίζες του κεμαλισμού και η Τουρκία γυρνάει (με την ευκαιρία της συμπλήρωσης των 100 χρόνων από την ίδρυση της τουρκικής δημοκρατίας το 2023) στην απολυταρχική–εθνικιστική και κρατικιστική αφετηρία της, αυτή τη φορά, απλώς, με έναν μανδύα ισλαμιστικό. Επειδή όμως ο μανδύας στην Τουρκία έχει τεράστια σημασία, ως ο φορέας μεταμφίεσης της απόλυτης εξουσίας του κράτους που παραμένει πάντοτε ο ύψιστος κριτής και διαιτητής, το πώς εμφανίζεται το Ισλάμ αποκτά και αυτό το ίδιο πολύ μεγάλη σημασία.

Για τους Κεμαλιστές, το Ισλάμ βρισκόταν μεν στο περιθώριο, αλλά ήταν κάποιες φορές και χρειαζούμενο. Είχε καταστεί μια δημόσια υπηρεσία που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί κατά το δοκούν (κατά του κομμουνισμού, της ανηθικότητας κλπ). Για το ΑΚΡ, όμως, ένα ανεξάρτητο Ισλάμ είναι αδιανόητο. Αποτελεί έναν πολύ μεγαλύτερο εχθρό από τον ξεδοντιασμένο πλέον κεμαλικό πόλο. Ένα ισλαμικό ρεύμα το οποίο αμφισβητεί τον τρόπο χρήσης του Ισλάμ από το ΑΚΡ, που κάνει κριτική στην πορεία που ακολουθεί η χώρα υπό το σύστημα Ερντογάν και, τέλος, που πρεσβεύει μια πιο ανοιχτή, πιο φιλελεύθερη και πιο δυτική-νεωτερική κατεύθυνση για τη χώρα, αποτελεί για την νυν κυβέρνηση έναν τεράστιο κίνδυνο που πρέπει να αντιμετωπισθεί με κάθε θυσία. Πολλές φορές, οι μεγαλύτεροι εχθροί είναι εκείνοι που μας μοιάζουν περισσότερο, των οποίων όμως τα χαρακτηριστικά φωτίζουν τις δικές μας αδυναμίες. Π.χ. αυτό έχει αποδειχθεί από τις συνεχείς επιθέσεις του ISIS κατά των μετριοπαθών Ισλαμιστών. Στην Τουρκία το βλέπουμε στην αντίδραση του ΑΚΡ κατά των πρώην «συμμάχων» του, αν και αυτή η «συμμαχία» αμφισβητείται έντονα από το δίκτυο Χιζμέτ.

Η εμπρηστική ρητορική και οι επιθετικές κινήσεις Ερντογάν που αφορούν τις διεθνείς σχέσεις της Τουρκίας δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνούμε ότι ο πυρήνας των ιδεών (ιστορικός αναθεωρητισμός, αντιδυτικισμός, θεωρίες ότι υπάρχουν σχέδια περικύκλωσης της Τουρκίας, επίδειξη ισχύος στο Αιγαίο και την Αν.Μεσόγειο), είναι κοινός με όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης, ρεπουμπλικανικής, ισλαμικής, εθνικιστικής. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το αριστερό/φιλοκουρδικό HDP, το οποίο, όμως, εκ φύσεως δε μπορεί να έχει επιρροή στην εξωτερική πολιτική.  Απ΄ την άλλη, ο Γκουλενισμός έχει εκφράσει ένα πνεύμα μεγαλύτερης συνδιαλλαγής, ανεκτικότητας και συνεργασίας και σε ζητήματα εξωτερικής. Επομένως, οι Γκιουλενιστές ήταν -και είναι- μια καλύτερη περίπτωση για βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αν επηρέαζαν πιο άμεσα την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Τουρκίας;

Θα πρέπει πάντοτε να είμαστε εξαιρετικά επιφυλακτικοί στις ελπίδες που μπορεί να εκφράζουμε για την υλοποίηση, από την πλευρά των τουρκικών κυβερνήσεων, πολιτικών που μπορεί να κατατείνουν σε μια εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Είδαμε και στο παρελθόν (π.χ. στα πρώτα βήματα των κυβερνήσεων Ερντογάν) τέτοιες ελπίδες να διαψεύδονται με άσχημο τρόπο. Τα «ανοίγματα» και τα «κλεισίματα» χρησιμοποιούνται πολλές φορές  ως τεχνάσματα στην τουρκική πολιτική σκηνή για την απομόνωση των πολιτικών αντιπάλων και τη στοχοποίησή τους, αλλά και για την ενίσχυση της θέσης της Τουρκίας στο διεθνές πεδίο αντιπαραθέσεων. Σε γενικές γραμμές, όμως, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το πείραμα του δικτύου Χιζμέτ (η χρήση του Ισλάμ για τη διαμόρφωση κοσμοπολίτικης, εξωστρεφούς συνείδησης σε μεγάλη μερίδα Τούρκων οι οποίοι πριν κάποιες δεκαετίες ήταν περιθωριοποιημένοι και χωρίς μεγάλες προοπτικές) είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και μπορεί να επηρεάσει, ακόμη και βραχυπρόθεσμα, τις πολιτικές εξελίξεις στη γείτονα χώρα.