Ο Θανάσης Λάμπρου για «Τα Ελεγεία του Ντουίνο» και τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Τα Ελεγεία του Ντουίνο είναι το έργο ζωής του Ρίλκε και ένα από τα σπουδαιότερα έργα της ευρωπαϊκής ποίησης του περασμένου αιώνα. Η ολοκλήρωσή τους απαίτησε μία ολόκληρη δεκαετία (1912 – 1922). Το όνομά τους το οφείλουν στον τόπο όπου άρχισε η σύνθεσή τους. Πρόκειται για το Ντουίνο κοντά στην Τεργέστη πάνω από την Αδριατική θάλασσα, εκεί όπου βρίσκεται ο περίφημος Πύργος της Marie von Thurn und Taxis–Hohenlohe, την οποία ο Ρίλκε είχε γνωρίσει στο Παρίσι.

Φιλότεχνη, εξαιρετικά καλλιεργημένη και προπαντός γενναιόδωρη η Μαρί φον Τουρν θα προσκαλέσει τον ποιητή, ο οποίος θα εγκατασταθεί στον Πύργο του Ντουίνο τον Οκτώβριο του 1911 και θα παραμείνει μέχρι τον Μάιο του επόμενου χρόνου. Σε απόλυτη μόνωση ο Ρίλκε θα αρχίσει να γράφει τα Ελεγεία, πολύστιχα ποιήματα σε ελεύθερο στίχο, τα οποία θα ολοκληρωθούν δέκα χρόνια αργότερα, τον Φεβρουάριο τού 1922, σε έναν άλλον Πύργο στην Ελβετία, στον Πύργο του Muzot, όπου ο ποιητής είχε εγκατασταθεί λίγους μήνες πριν. O Ρίλκε θα παραμείνει πιστός στο υψηλό αλλά χωρίς ίχνος μεγαληγορίας ύφος και θα συνθέσει ένα έργο–σταθμό στα ευρωπαϊκά γράμματα, τα δέκα Ελεγεία που αποτελούν το επιστέγασμα του έργου και της σκέψης του.

Η νέα μετάφραση των Ελεγείων του Ντουίνο είναι μία πολυεπίπεδη ανάγνωση η οποία χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται σε δίγλωσση έκδοση τα Ελεγεία του Ντουίνο, το σπουδαιότερο κατά γενική ομολογία από όλα τα ποιητικά έργα του Ρίλκε και το πιο αυτοβιογραφικό. Στο δεύτερο μέρος περιλαμβάνονται δέκα επιλεγμένα κείμενα του Ρίλκε, τα οποία σχολιάζουν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο τα Ελεγεία του Ντουίνο. Τα δέκα κείμενα μεταφράζονται στην πλειονότητά τους για πρώτη φορά στα ελληνικά. Ακολουθούν εμπεριστατωμένα και εκτενή σχόλια του μεταφραστή που σκοπό έχουν να φωτίσουν όχι μόνο τα Ελεγεία του Ντουίνο, αλλά να καταστήσουν προσιτές και εύληπτες τις θεμελιώδεις εκείνες αρχές, η γνώση των οποίων μάς επιτρέπει να προχωρήσουμε στην κατανόηση τής ομολογουμένως δύσκολης ποίησης τού Ρίλκε. Η έκδοση, που κυκλοφορεί με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από την ολοκλήρωση των Ελεγείων τού Ντουίνο, πλαισιώνεται με αναλυτικό Χρονολόγιο όπου περιλαμβάνονται πλήθος άγνωστα στοιχεία από τη ζωή και το έργο του Ρίλκε, Βιβλιογραφία, άγνωστες φωτογραφίες και χειρόγραφα του ποιητή.

Το τρίτο μέρος, το δοκίμιο «Απογύμνωση», είναι μια ερμηνευτική σπουδή, μια εκ του σύνεγγυς στοχαστική ανάγνωση που ζητά να εμβαθύνει ακόμα περισσότερο στα Ελεγεία του Ντουίνο, να διεισδύσει στην απέραντη ενδοχώρα της σοφίας τους. «Η σοφία είναι ουσιώδες στοιχείο στη δημιουργία της ποίησης· και είναι ανάγκη να την καταλάβουμε σαν ποίηση για να ωφεληθούμε από αυτήν σαν σοφία», γράφει ο Τ. Σ. Έλιοτ (”The wisdom is an essential element in making the poetry˙ and it is necessary to apprehend it as poetry in order to profit by it as wisdom”).

Για να κρίνουμε ένα ποιητικό κείμενο, για να κατέλθουμε στα βάθη του, οφείλουμε πρώτα απ᾿ όλα να το κατανοήσουμε. Η ρηχή «απόλαυση» δεν είναι ο ασφαλέστερος οδηγός. Ίσως κιόλας να μας παραπλανά και να κολακεύει μόνο τη φιλαρέσκεια και τον ναρκισσισμό μας. Η κατανόηση, αντίθετα, ανοίγει δρόμους μέσα μας, ελευθερώνει, εμπνέει, προετοιμάζει τη σκέψη, την περίσκεψη, την συγκέντρωση, την αυτοσυγκέντρωση.

Η ποίηση αρχίζει να ζει μέσα μας από τη στιγμή που θα αρχίσουμε να την κατανοούμε. “Poetry can be enjoyed but not criticized before it is understood”, παρατηρεί ο R. Preston. Απολαμβάνουμε ένα μεγάλο ποιητικό κείμενο, χαιρόμαστε την άρθρωσή του, τις αποχρώσεις του, τη μουσική του, αλλά αυτό δεν αρκεί. Με αυτές τις σκέψεις έγραψα το δοκίμιο «Απογύμνωση» που καλύπτει το τρίτο μέρος της ανά χείρας έκδοσης των Ελεγείων τού Ντουίνο. Γιατί πιστεύω πως ο μεταφραστής / η μεταφράστρια που θα καταπιαστεί με ένα μεγάλο ποιητικό έργο, οφείλει να δώσει στον αναγνώστη / στην αναγνώστρια, που ζητά όχι μόνο να «απολαύσει» ένα ποίημα αλλά και να το κατανοήσει, έναν οδηγητικό μίτο για να φτάσει στις μέσα, πιο δυσπρόσιτες περιοχές. Δεν ήταν στις προθέσεις μου να παραφράσω τα Ελεγεία του Ντουίνο, αλλά να οδηγήσω τον αναγνώστη / την αναγνώστρια, μέσα από τις ατραπούς ενός κειμένου δύσκολου και απαιτητικού, στην εμβάθυνση και στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κατανόηση.

Πώς ζούμε; Πώς θα έπρεπε να ζήσουμε για να βιώσουμε τη ζωή και το φώς της στην ανώτατη ένταση; Αυτό είναι το ένα μεγάλο ερώτημα που διατρέχει τα Ελεγεία του Ντουίνο. «Δεν χρειάζεται κατά βάθος να κάνουμε τίποτε άλλο παρά μόνο να είμαστε εδώ, με απλότητα, έντονα, όπως και η γη είναι εδώ, καταφάσκοντας τις εποχές, φωτεινή και σκοτεινή και ολόκληρη μέσα στον χώρο, μη ζητώντας να αφεθεί σε κάτι άλλο παρά στο δίχτυ των επιρροών και των δυνάμεων που μέσα του τ᾿ αστέρια νιώθουν ασφαλή», γράφει ο Ρίλκε σε επιστολή του στη σύζυγό του Κλάρα στις 19 Οκτωβρίου 1907.

Την αληθινή ζωή αναζητά ο Ρίλκε, αυτήν που χάνουμε στη φλυαρία και την κοινοτοπία τής καθημερινότητας. Την αληθινή ζωή που χαρίζει δύναμη και ανάταση ώστε μια μέρα να φτάσουμε στην μέγιστη εμπειρία: στην ακραία και απόκρημνη εμπειρία τού θανάτου. Να μπορέσουμε να δούμε, χωρίς φόβο και αγωνία, τη σκοτεινή πλευρά της ζωής, αυτήν που αποφεύγουμε να κοιτάξουμε ώστε μια μέρα να αντέξουμε τη σκληρότητά της και να κατανοήσουμε το ένα, μεγάλο και βαθύ μυστικό: Πως ζωή και θάνατος συναποτελούν τη μία ακέραιη, ακατάλυτη ενότητα.

Θανάσης Λάμπρου

Ο Θανάσης Λάμπρου είναι συγγραφέας και μεταφραστής, πτυχιούχος τής Νομικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο τού Freiburg στη Γερμανία, όπου σπούδασε από την αρχή Φιλοσοφία, Κλασική Φιλολογία και Ιστορία της Τέχνης. Έλαβε το πτυχίο Μagister Αrtium τής Φιλοσοφικής Σχολής τού Πανεπιστημίου τού Φράϊμπουργκ και στη συνέχεια ανακηρύχθηκε Διδάκτωρ Φιλοσοφίας (Ph.D.) του ιδίου Πανεπιστημίου. Έγραψε τα ποιητικά βιβλία: Περισυλλογή (Δόμος, 1992), Τρίπτυχο (Πλέθρον, 1995), Ανεπιστρεπτί (Νεφέλη, 2000), Λαβύρινθος (Καστανιώτης, 2004), Μελέτη θανάτου – Θρήνος (Gutenberg, 2012), Μονοπάτια (Περισπωμένη, 2017), την εκτενή πραγματεία Κάτω απ’ τον ανοιχτό ουρανό (2014) με θέμα τον Φάουστ του Γκαίτε (Περισπωμένη, 2014) και το πεζογράφημα Φωτεινό κέντρο (Αρμός, 2019). Μετέφρασε κλασικά κείμενα της γερμανόφωνης γραμματείας (ποιήματα του Άγγελου Σιλέσιου, του Ρίλκε, του Γκέοργκ Τράκλ, την Αλληλογραφία Σίλλερ−Γκαίτε κ.ά.). Τα Ελεγεία του Ντουίνο κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Αρμός (σελ.: 412, τιμή: €22,00), σε μετάφραση (δίγλωσση έκδοση, γερμανικά-ελληνικά), σχόλια και ερμηνευτική απόδοση του Θανάση Λάμπρου.

“Μέσα σε πόλεμο — φαντάσου, ποιήματα.”
(ο στίχος ελαφρά τροποποιημένος).

Ή μήπως μέσα σε πόλεμο όσο μπορούμε
περισσότερα ποιήματα, μέσα σε τόση ασχήμια
περισσότερη ομορφιά;