«Φρήντριχ Χαίλντερλιν: Ποιήματα». Γράφει ο Θανάσης Λάμπρου

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ:
ΕΝΑΣ ΑΛΛΙΩΤΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΟΛΑΤΡΗΣ

Είναι μουσική άλλου καιρού, γι’ αυτό σήμερα σε μια εποχή σαν τη δική μας που σκορπίζεται σε τόσα εξωτερικά πράγματα ακούγεται ξένη και παράταιρη στ’ αυτιά μας. Διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που λείπουν σήμερα απελπιστικά: σεμνότητα, βαθύτητα, ευγένεια, σοβαρότητα, παιδεία. Μια ποίηση σαν άνθος τρυφερή και απόκρημνη όπως ένας υψηλός στοχασμός. Μια ποίηση που θα εντυπωθεί βαθιά μέσα μας από τη στιγμή που θα σταθούμε και θα δώσουμε την προσοχή που της αρμόζει, θα αφουγκραστούμε τον ρυθμό της, την ανάσα της, τη νοσταλγία της και την υψηλή ανάταση που τη διακρίνει.

O Φρήντριχ Χαίλντερλιν (Friedrich Hölderlin, 1770−1843) γεννήθηκε στο Lauffen, ένα μικρό χωριό της Νότιας Γερμανίας κοντά στη Στουτγάρδη. Σπούδασε Θεολογία στο Πανεπιστήμιο τού Τύμπινγκεν, όπως ήταν η επιθυμία τής μητέρας του που από μικρό παιδί τον προόριζε για το ιερατικό λειτούργημα. Τα χρόνια των σπουδών του στο Τύμπινγκεν θα γνωρίσει έναν συμφοιτητή του, τον Νόιφερ, η μητέρα τού οποίου ήταν ελληνικής καταγωγής. Από αυτή τη νεαρή γυναίκα θα ακούσει ο Χαίλντερλιν για το δράμα τής υπόδουλης Ελλάδας, την οποία ο ποιητής γνωρίζει από τα εφηβικά του χρόνια και λατρεύει σαν δεύτερη πατρίδα του. Οι διηγήσεις τής νεαρής γυναίκας τον συγκλονίζουν. Αρχίζει να γράφει το επιστολικό μυθιστόρημα «Υπερίων ή ο ερημίτης στην Ελλάδα» που θα εκδοθεί σε δύο τόμους το 1797 και το 1799. Ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν, φιλέλληνας πριν τον φιλελληνισμό, είναι ο πρώτος Ευρωπαίος συγγραφέας που σχεδόν εικοσιπέντε χρόνια πριν το ξέσπασμα τής Ελληνικής Επανάστασης θα ταχθεί με τον «Υπερίωνα» θαρραλέα υπέρ των Ελλήνων και θα υποστηρίξει το ελληνικό ζήτημα και τη δίκαιη απαίτηση της ελληνικής ανεξαρτησίας.

Ο Χαίλντερλιν δεν είναι μόνο ο συγγραφέας του «Υπερίωνα». Η σημασία του έγκειται κυρίως στη ρηξικέλευθη ποίησή του που χρειάστηκε να περάσουν πάνω από εκατό χρόνια για να δημοσιευθεί και να αρχίσει να γίνεται αντιληπτό το απώτερο βάθος της. Ο Χαίλντερλιν ανακαλύπτεται ακόμα. Σήμερα δίκαια θεωρείται ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής της γερμανόφωνης ποίησης. Σωστότερο θα ήταν να πει κανείς πως υπήρξε Γερμανός ως προς την καταγωγή αλλά Έλλην ποιητής ως προς το φρόνημα. Με τη διαφορά πως δεν απομιμήθηκε τους Αρχαίους, όπως ήταν η μόδα στην εποχή του. Μάλλον έζησε στην Ελλάδα όχι κατά φαντασίαν αλλά κυριολεκτικά. Ο καλύτερος αυτοχαρακτηρισμός του είναι ο υπότιτλος στο πεζογράφημα «Υπερίων»: Ο ερημίτης στην Ελλάδα. Αυτό υπήρξε σε όλη τη ζωή του. Ακολούθησε με παρρησία τον δικό του δρόμο, χωρίς να ενδιαφερθεί ούτε στο ελάχιστο για την αναγνώριση και την επιτυχία. «Το λειτούργημα του ποιητή» είναι ο τίτλος ενός από τα σπουδαιότερα ποιήματά του. Η ποίηση είναι λειτουργία, διακονία, θυσιαστική προσφορά, αυτοθυσία. Δεν είναι επουδενί μια ματαιόδοξη ασχολία, «καριέρα», επιδίωξη φήμης και δημοσιότητας, επιδειξιομανία, χρηματοθηρία. Το ζητούμενο είναι να γίνουμε σεμνότεροι, όχι αλαζονικότεροι. Με τη ζέση τής φλογερής καρδιάς του ύμνησε την ωραιότητα και την ιερότητα τής Ζωής και του Κόσμου, τη θεϊκά όμορφη Φύση, τη Γυναίκα, την Ελευθερία, την Καλοσύνη, τη Δικαιοσύνη, την Αλήθεια, το Πνεύμα, την Ελλάδα ως την κατοικία όλων των Ουρανίων.

Η ποίηση του Χαίλντερλιν είναι δύσκολη, αινιγματική, ερμητική. «Θεοί που πετάξατε μακριά!», λέει σε ένα ποίημα του. Δηλαδή; Είναι συμβολισμός, αλληγορία, μεταφορά, φαντασιοκοπία; Ή μήπως πρέπει να εκλάβουμε κυριολεκτικά μια τέτοια ρήση; Το τελευταίο είναι το πιθανότερο. Οι θεοί έφυγαν και πέταξαν μακριά; Ναι, λέει με έμφαση ο ποιητής. Οι θεοί πέταξαν μακριά και μάς άφησαν έρμους και μοναχούς με την απατηλή παντοδυναμία μας, με τα θλιμμένα και θλιβερά κατοικίδιά μας. Γιατί; Γιατί «κανένας δεν τη χρειάζεται την ιερότητα πιά», λέει σε ένα άλλο ποίημά του. Η σχέση είναι αμφίδρομη: Οι θεοί ζουν ανάμεσά μας όταν ο άνθρωπος βιώνει την ιερότητα και την ωραιότητα τής Ζωής και του Κόσμου. Αντίθετα πετούν και φεύγουν μακριά όταν ο άνθρωπος απωλέσει κάθε θαυμασμό και κάθε σεβασμό, όταν αδυνατεί πια να δει και να χαρεί το θαύμα που τον περιβάλλει έτσι κλεισμένος και αποκλεισμένος στην αποπνικτική φυλακή τού εαυτού του, καλωδιωμένος και διαδικτυωμένος σχεδόν επί εικοσιτετραώρου βάσεως, χαμένος σε επίπλαστες ανάγκες, με τις απολαύσεις και τις ηδονές να τον ποδοσέρνουν.

Αυτός, ένας ξένος, μας προτρέπει να επιστρέψουμε στον τόπο μας, να ανακαλύψουμε από την αρχή την ανεξάντλητη ομορφιά του, αυτήν που ο ίδιος δεν κουράζεται να υμνεί στο έργο του. Αυτός, ένας ξένος, μάς προτρέπει να γνωρίσουμε τον τόπο μας, αυτήν την τελευταία, μικρή γωνιά της γης που μάς απέμεινε, να τον αγαπήσουμε και να τον νοιαστούμε για να μην καταρρεύσει και μάς αφήσει άστεγους. Το άλλο, μεγαλύτερο σπίτι μας που πρέπει να αγαπήσουμε με δέος και άπειρο σεβασμό είναι «η θεϊκά όμορφη Φύση», το απώτερο θεμέλιο της Ζωής, η τροφός και Μητέρα. Μάς λέει ακόμα με πολλούς τρόπους πως η αρμόζουσα στάση είναι η πνευματική στάση όχι σαν ομφαλοσκοπία αλλά σαν τρόπος ζωής. «Έλα, φίλε! στην ανοιχτωσιά», λέει σε ένα ποίημά του. Αυτή η ανοιχτωσιά είναι η αλήθεια τής ομορφιάς και η ομορφιά τής αλήθειας στην οποία οφείλουμε να ενδιατρίβουμε εφ’ όρου ζωής ει δυνατόν.

Θανάσης Λάμπρου

Η δίγλωσση έκδοση (γερμανικά και ελληνικά) των Ποιημάτων του Φρήντριχ Χαίλντερλιν κυκλοφορεί σε μετάφραση και με σχόλια του Θανάση Λάμπρου, από τις Εκδόσεις Αρμός (σελ.: 568, τιμή: €25,00).
Το εξώφυλλο κοσμεί έργο του Χρήστου Μποκόρου: Λευκό σε μαύρο, 2017. Χρώματα λαδιού σε λινό πανί κολλημένο σε ξύλο.

Ο Θανάσης Λάμπρου γεννήθηκε στην πόλη της Λαμίας, όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια. Είναι πτυχιούχος τής Νομικής Σχολής τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, στο Πανεπιστήμιο της πόλης Freiburg, όπου σπούδασε από την αρχή Φιλοσοφία, Κλασική Φιλολογία και Ιστορία της Τέχνης. Έλαβε το πτυχίο Μagister Αrtium τής Φιλοσοφικής Σχολής τού Πανεπιστημίου τού Φράϊμπουργκ και στη συνέχεια εκπόνησε διδακτορική διατριβή στον τομέα τής Φιλοσοφίας και ανακηρύχθηκε Διδάκτωρ Φιλοσοφίας (Ph.D.) του ιδίου Πανεπιστημίου. Έγραψε τα ποιητικά βιβλία: Περισυλλογή (1992), Τρίπτυχο (1995), Ανεπιστρεπτί (2000), Λαβύρινθος (2004), Μελέτη θανάτου (2012), Μονοπάτια (2017), τη μελέτη Κάτω απ’ τον ανοιχτό ουρανό (2014) με θέμα τον Φάουστ του Γκαίτε και το πεζογράφημα Φωτεινό κέντρο (2019). Επίσης μετέφρασε κυρίως κλασικά κείμενα της γερμανόφωνης γραμματείας (ποιήματα του Άγγελου Σιλέσιου, του Ρίλκε, του Γκέοργκ Τράκλ, την Αλληλογραφία Σίλλερ−Γκαίτε κ.ά.).