“Η ανθρώπινη ιστορία των σκύλων”: γράφει ο Ιωσήφ Α. Μποτετζάγιας

ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ,
ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Ποιος δεν γνωρίζει την ιστορία του Άργου, του πιστού σκυλιού του Οδυσσέα, που περίμενε 20 χρόνια τον γυρισμό του αφεντικού του για να ξεψυχήσει στα πόδια του; Και πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει αυτό το περιστατικό ως παράδειγμα της παροιμιώδους πίστης που επιδεικνύουν τα σκυλιά προς τους ανθρώπους; Γιατί, λοιπόν, επιλέγω την πασίγνωστη ιστορία του Άργου για να μιλήσω για το βιβλίο μου;
Ο λόγος είναι πώς αυτή η σύντομη ιστορία περιλαμβάνει εν συντομία όλες τις παραμέτρους της σχέσης σκύλου-ανθρώπου στις οποίες αναφέρεται Η Ανθρώπινη ιστορία των Σκύλων.

Kι ενώ εκείνοι συναλλάσσοντας τα λόγια τους μιλούσαν,
ένα σκυλί που ζάρωνε, σήκωσε ξαφνικά τ’ αυτιά και το κεφάλι του –
ο Άργος του καρτερικού Oδυσσέα! Tον είχε ο ίδιος
μεγαλώσει, όμως δεν πρόλαβε να τον χαρεί· πρωτύτερα
αναχώρησε να πάει στην άγια Tροία.
Tα πρώτα χρόνια οι νιούτσικοι τον έβγαζαν κυνήγι,
και κυνηγούσε αγριοκάτσικα, ζαρκάδια και λαγούς.
Mετά τον παραμέλησαν, αφότου ο κύρης του ταξίδεψε μακριά,
και σέρνονταν στην κοπριά, χυμένη σε σωρούς από τις μούλες
και τα βόδια στην αυλόθυρα μπροστά, απ’ όπου
του Oδυσσέα οι δούλοι σήκωναν κάθε τόσο να κοπρίσουν
το μέγα τέμενός του.
Eκεί τώρα σερνόταν το σκυλί, μ’ αμέτρητα τσιμπούρια ο Άργος.
Kι όμως, αναγνωρίζοντας τον Oδυσσέα στο πλάι του,
σάλεψε την ουρά του και κατέβασε πάλι τ’ αυτιά του,
όμως τη δύναμη δεν βρήκε να φτάσει πιο κοντά στον κύρη του.
Tον είδε εκείνος, και γυρίζοντας αλλού το βλέμμα του,
σκούπισε ένα δάκρυ – από τον Eύμαιο κρυφά,
για να τον ξεγελάσει. Ύστερα μίλησε ρωτώντας:
«Eύμαιε, τι παράξενο· τέτοιο σκυλί μες στις κοπριές να σέρνεται,
φαίνεται η καλή του ράτσα. Δεν ξέρω ωστόσο και γι’ αυτό
ρωτώ· εξόν από την ομορφιά, ήταν και γρήγορο στο τρέξιμο;
ή μήπως έτσι, σαν τους άλλους σκύλους που τριγυρίζουν
στα τραπέζια των αντρών, και τους κρατούν οι άρχοντες
μόνο για το καμάρι τους;»
Kαι τότε, Eύμαιε χοιροβοσκέ, πήρες ξανά τον λόγο κι αποκρίθηκες:
«Ω ναι, ετούτο το σκυλί σ’ αυτόν ανήκει που αφανίστηκε
πέρα στα ξένα. Aν είχε ακόμη το σκαρί, αν είχε και την αντοχή,
όπως ο Oδυσσέας το άφησε, μισεύοντας στην Tροία,
βλέποντας θα το θαύμαζες και για τη γρηγοράδα
και για την αλκή του· που, κυνηγώντας, δεν του ξέφευγε
κανένα αγρίμι, βαθιά χωμένο στο δάσος το βαθύ –
ξεχώριζε πατώντας πάνω στα πατήματά του.
Tώρα το πλάκωσε η μιζέρια, αφότου χάθηκε το αφεντικό του
μακριά από την πατρίδα του, κι αδιάφορες οι δούλες
αφρόντιστο το αφήνουν. [..]»
Mιλώντας πια, προχώρησε στα ωραία δώματα,
και πέρασε στην αίθουσα με τους περήφανους μνηστήρες.
Kι αυτοστιγμεί τον Άργο σκέπασε η μαύρη μοίρα του θανάτου,
αφού τα μάτια του είδαν ξανά, είκοσι χρόνια
περασμένα, τον Oδυσσέα.

(Ομήρου Οδύσσεια, Ραψωδία Ρ: 331-376,
μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτη)

Όλοι γνωρίζουμε τη συνάντηση του Οδυσσέα με τον Άργο, αλλά ίσως δεν θυμόμαστε ότι πριν από αυτή ο ομηρικός ήρωας είχε μία ακόμα, με τα σκυλιά του χοιροβοσκού του Εύμαιου, τα οποία μόλις αντίκρισαν τον ξένο όρμησαν να τον κατασπαράξουν (για να τον σώσει την τελευταία στιγμή ο Εύμαιος). Η εξημέρωση του σκύλου από τους προγόνους μας, έδωσε πρώτα πρώτα στο είδος μας αυτό το πλεονέκτημα: Κάποιον να μας προφυλάσσει από τον κίνδυνο που μας πλησιάζει ή μας παραφυλάει στο σκοτάδι – όπως πρόσφατα έκανε η Diesel, η σκυλίτσα της Γαλλικής Αστυνομίας που πλήρωσε με τη ζωή της την ανακάλυψη των καμικάζι-τρομοκρατών που αιματοκύλισαν το Παρίσι τον Νοέμβριο του 2015.

Ο Άργος είναι κυνηγόσκυλο, και η άλλη μεγάλη υπηρεσία που μας προσέφεραν τα σκυλιά από τις απαρχές της Ιστορίας μας ήταν να μας συντροφεύουν στο κυνήγι. Ως κυνηγόσκυλο, ο Άργος διαφέρει από τους «σκύλους που τριγυρίζουν στα τραπέζια των αντρών, και τους κρατούν οι άρχοντες μόνο για το καμάρι τους». Αλλά δεν πρέπει να υποτιμούμε τη συντροφικότητα και την απόλαυση που μας έδωσαν -και μας δίνουν- αυτά τα κατοικίδια σκυλιά, με τα οποία μοιραζόμαστε το σπίτι και το τραπέζι μας. Και μιλώντας για «απόλαυση» ας μη φανταζόμαστε μόνο τις ειρηνικές χαρές του παιχνιδιού και της χαλάρωσης που μας προσέφεραν τα κατοικίδια σκυλιά «του σαλονιού», αλλά ας θυμηθούμε και την «απόλαυση» των κυνομαχιών, των κυνοδρομιών και των κάθε λογής απάνθρωπων επιδείξεων στα οποία υποβάλλαμε –και υποβάλλουμε- τα τετράποδα.

Ο Άργος, γερασμένος και άρρωστος, κάθεται μέσα στην κοπριά, ενώ οι δούλοι γύρω του δουλεύουν. Αλλά στη διάρκεια των αιώνων, νεότεροι και πιο δυνατοί σύντροφοι του Άργου δούλευαν σαν σκλάβοι, τραβώντας φορτία, σέρνοντας έλκηθρα, κινώντας μηχανές. Και η αρρώστια του Άργου ας μας υπενθυμίζει ότι τα σκυλιά χρησιμοποιήθηκαν ως θεραπευτές (στις λατρευτικές τελετές του Ασκληπιού στην αρχαία Ελλάδα και στις θρησκείες της Μεσοποταμίας) και ως νοσοκόμοι των ανθρώπων (στα πεδία των μαχών μέχρι και τον 20ό αιώνα), αλλά ακόμη και ως πειραματόζωα για να σώσουν τις δικές μας ζωές.

Ο Οδυσσέας συναντά τον Άργο γυρίζοντας από τον πόλεμο. Ο Άργος ήταν πολύ μικρός για να ακολουθήσει τον Οδυσσέα όταν αυτός ξεκίναγε για την Τροία. Στη διάρκεια των αιώνων τα σκυλιά πολέμησαν δίπλα μας στα πεδία των μαχών, αν και –όπως και οι άνθρωποι πολεμιστές− δεν πολέμησαν πάντα για έναν δίκαιο σκοπό. Δίπλα στον ανώνυμο σκύλο που συντρόφεψε τον οπλίτη-αφεντικό του στο πεδίο του Μαραθώνα εναντίον της Περσικής εισβολής βρίσκονται τα κυνηγόσκυλα (bloodhounds) που χρησιμοποίησαν οι Ισπανοί κονκισταδόρες για να καθυποτάξουν τους ιθαγενείς του Νέου Κόσμου και τα σκυλιά-φύλακες των Ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Ο Άργος είναι το μόνο ον που αναγνωρίζει τον Οδυσσέα, ο οποίος έχει μεταμορφωθεί σε γέροντα ζητιάνο από τη θεά Αθηνά. Οι μόνοι που ξέρουν, σε ολόκληρη την Ιθάκη, ποιος είναι στην πραγματικότητα ο «ζητιάνος» είναι μια θεά και ένα σκυλί. Καθόλου αταίριαστο ζευγάρι, αν αναλογιστούμε ότι σε πλήθος θρησκειών οι θεοί (ή οι άγιοι στο Χριστιανισμό) συνδέονταν ή ενεργούσαν διαμέσου των σκύλων, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που τα σκυλιά έγιναν θεοί ή άγιοι. Και ο θάνατος του Άργου ας μας κάνει να αναλογιστούμε ότι τα σκυλιά συνδέονταν με τις θεότητες του Κάτω, κυρίως, Κόσμου και τις νεκρικές τελετές αφενός και αφετέρου ότι το τέλος τους δεν είναι απαραίτητα μέσα σε μια στοίβα κοπριάς. Από την αρχαία Αίγυπτο μέχρι και τις μέρες μας τα σκυλιά τυγχάνουν συχνά κανονικής ταφής, είτε μόνα τους είτε δίπλα στους ανθρώπους τους.

Υπάρχουν και οι πιο «ανθρώπινες» στιγμές της ιστορίας του πιστού Άργου. Ο Οδυσσέας εκδηλώνει το ενδιαφέρον του για την κατάσταση του σκυλιού που «σέρνεται μες τις κοπριές», και στην προσέγγιση αυτή βρίσκονται τα σπέρματα που θα οδηγήσουν στην προστασία των σκυλιών από τον νόμο. Το φιλοζωικό ενδιαφέρον του Οδυσσέα απέκτησε νομική βαρύτητα αιώνες αργότερα, όταν, στα τέλη 17ου αιώνα μ.Χ., ο Τοκουγκάβα Τσουναγιόσι, Σογκούν της Ιαπωνίας, επέβαλε ποινές που έφταναν ακόμη και στην εξορία ή και το θάνατο για όσους κακομεταχειρίζονταν ένα σκυλί.

Ο Ρίτσαρντ Μάρτιν, Ιρλανδός βουλευτής του Ηνωμένου Βασιλείου και παθιασμένος φιλόζωος, -το 1783 είχε προκαλέσει σε μονομαχία κάποιον που σκότωσε αναίτια ένα σκυλί- κατάφερε το Βρετανικό Κοινοβούλιο να υιοθετήσει τους πρώτους νόμους κατά της βάναυσης μεταχείρισης των ζώων (αρχικά, το 1822, για τα βοοειδή και τα πρόβατα ενώ το 1835 και για τα σκυλιά).

Τέλος, υπάρχει και το δάκρυ του Οδυσσέα, του βασιλιά της Ιθάκης και ήρωα του Τρωικού πολέμου, για το γερασμένο του σκυλί, δείγμα της υπέρτατης συγκίνησής του μπροστά σε αυτή την τετράποδη πίστη. Αυτό, νομίζω, είναι το πιο συγκλονιστικό στη σχέση μας με τα σκυλιά: η αταλάντευτη αγάπη και αφοσίωση που έχει το είδος τους για το είδος μας. Το δάκρυ του επικού ήρωα για το πιστό του σκυλί είναι μια δίκαιη επικήδεια τιμή. Μετά τον Οδυσσέα, βασιλείς, αυτοκράτορες, πολιτικοί, καλλιτέχνες, “λοιπές διασημότητες” και εκατομμύρια καθημερινοί άνθρωποι έχυσαν αντίστοιχα δάκρυα πόνου για τον χαμό των αγαπημένων τους σκυλιών.

Αιώνες μετά τον Οδυσσέα, στην Οθωμανική Λέσβο ανασκάπτεται μια ελληνική επιτύμβια στήλη των ρωμαϊκών χρόνων. Η στήλη, που βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης, γράφει τα εξής:

Ο κύριός της έθαψε εδώ τη σκυλίτσα Παρθενόπη με την οποία έπαιζε
Μια χάρη αντίδωρο για την ευχαρίστηση (που του έδινε)
Υπάρχει λοιπόν βραβείο για την αγάπη και για τα σκυλιά, και καθώς αυτή εδώ
Ήταν φιλική με τον κύριο της κέρδισε αυτό το μνήμα
Κι εσύ ο οποίος το βλέπεις, απέκτησε έναν καλό φίλο ο οποίος πρόθυμα
Και ζωντανό θα σε αγαπά και νεκρό θα σε φροντίσει.

Για χιλιάδες χρόνια πορευτήκαμε πάνω στη γη, μαζί στη ζωή και στο θάνατο, με τους τετράποδους συντρόφους μας. Αυτό το βιβλίο είναι μια σύντομη ιστορία της κοινής μας πορείας.

Ιωσήφ Α. Μποτετζάγιας
(από την εισαγωγή του βιβλίου
«Η ανθρώπινη ιστορία των σκύλων»)

Το βιβλίο του Ιωσήφ Μποτετζάγια Η ανθρώπινη ιστορία των σκύλων κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια (σελ.: 264, τιμή: 12,00 €).

Εικόνα εξωφύλλου: Bartolomeo Passerotti, Πορτρέτο άντρα με σκύλο, 1585-7

Ο Ιωσήφ Μποτετζάγιας είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Περιβαλλοντικής Πολιτικής στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, στη Μυτιλήνη. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα στρέφονται στην περιβαλλοντική πολιτική και κοινωνιολογία, καθώς και στην περιβαλλοντική ιστορία, όπου και οι εξής δημοσιεύσεις: Η Ιδέα της Φύσης: απόψεις για το περιβάλλον από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας (εκδ. Κριτική 2010), H Φύση στο Δικαστήριο, στο Περί Ζώων – Με λογική και συναίσθημα (Α. Λυδάκη & Γ. Μπασκόζος (επιμ.), εκδ. Ψυχογιός 2011), και, μαζί με τον Σ. Κουρουζίδη, Η εμφάνιση και η ανάπτυξη του ελληνικού περιβαλλοντικού κινήματος, στο Περιβαλλοντική Ιστορία (Χλ. Βλασσοπούλου & Γ. Λιαρίκου (επιμ.), εκδ. Πεδίο 2011). Περισσότερα για το ερευνητικό έργο του συγγραφέα μπορείτε να βρείτε εδώ.

Ο Ιωσήφ Μποτετζάγιας είναι επίσης πρόεδρος του Συλλόγου Μέριμνας Απροστάτευτων Ζώων “Η ΚΙΒΩΤΟΣ Μυτιλήνης”.
Το βιβλίο είναι αφιερωμένο -κατ’ αρχάς- στον Blanco, πρώην αδέσποτο, ημίαιμο σκύλο, που “ποζάρει” πλέον ευτυχισμένος αγκαλιά με τον συγγραφέα.

Το βαθύ, υγρό βλέμμα του σκύλου φανερώνει αγάπη και αφοσίωση, αλλά κρύβει πάντα και μιαν αδιόρατη μελαγχολία, ακόμη κι όταν αυτός παίζει. Υποθέτω ότι αυτό το βλέμμα, με το βάρος του παρελθόντος μέσα του, ώθησε τον Ιωσήφ Μποτετζάγια στη συγγραφή αυτής της εξαιρετικής και πρωτότυπης μελέτης. Ο συγγραφέας πιάνει το νήμα από την αρχή και αντλεί δεδομένα από τη μυθολογία, την ιστορία, την αρχαιολογία, την τέχνη, την αρχαιοελληνική γραμματεία και τα γραπτά μνημεία γενικότερα, μελετά ιερά βιβλία και παραβολές, ιστορίες των αγίων και άλλες αφηγήσεις, προκειμένου να παρουσιάσει την ιστορία του σκύλου και την εκάστοτε σχέση του με τον άνθρωπο στο κυνήγι και στους πολέμους, την αντιμετώπισή του από τις θρησκείες, και τις σχέσεις στοργής και απέχθειας που κατά καιρούς αναπτύσσονταν ανάμεσά τους. Η ιστορία του τετράποδου που αποφάσισε να γίνει ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου, έστω και χωρίς να έχει πάντα ανταπόκριση, φανερώνει ένα παρελθόν εσαεί παρόν και μας ωθεί να αναθεωρήσουμε στάσεις και απόψεις για τα μη ανθρώπινα ζώα.

Άννα Λυδάκη,
καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
(από τον πρόλογο του βιβλίου)