«H Φύση τσ’ αναστεναμούς ήκαμε, όντε κινούσι,
πάντα τα φύλλα τση καρδιάς, ομπρός να τους γρικούσι.
Kι ως έβγουν από την καρδιάν, και μες στο στόμα μπούσι,
με τον αέρα βγαίνουσι κι αέρα πά’ να βρούσι».
~ Από τον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου
Την κρητική διάλεκτο θα διδάσκονται οι φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης, από το εαρινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους 2019-2020. Η είδηση ότι μια ντοπιολαλιά, τόσο πλούσια σε νόημα και ιστορία, γίνεται αντικείμενο μελέτης στα ακαδημαϊκά έδρανα δεν συνιστά απλώς ένα γεγονός με ιδιαίτερη εκπαιδευτική αξία. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση του μαθήματος, που εξοικειώνει τους φοιτητές της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης -και μάλιστα τους μελλοντικούς παιδαγωγούς και δασκάλους- με τη διάλεκτο ενός τόπου, είναι αποτέλεσμα χρόνιων προσπαθειών, όχι μόνο εκ μέρους των ακαδημαϊκών, αλλά και όλων εκείνων που πιστεύουν πως η ιστορία και η ουσία μιας γλώσσας χρειάζεται να μένει ζωντανή εφόσον λειτουργεί ως «όχημα» για τη γνωριμία μας με τόπους, με άλλους ανθρώπους, ακόμη και με τον ίδιο μας τον εαυτό.
Η Μαρίνα Τζακώστα, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης, υπεύθυνη για τη διδασκαλία του μαθήματος με τίτλο «Οι νεοελληνικές διάλεκτοι στην εκπαίδευση: Η περίπτωση της κρητικής», και ο πρόεδρος του Συλλόγου Ρεθυμνίων Αττικής «Το Αρκάδι» Γιώργος Βλατάκης μιλούν στο ert.gr για το χρονικό και τη σημασία της εν λόγω πρωτοβουλίας.
Εξηγώντας πώς ξεκίνησαν όλα, η κυρία Τζακώστα αναφέρει χαρακτηριστικά: H ιδέα για τη διδασκαλία των νεοελληνικών διαλέκτων με έμφαση στην κρητική γεννήθηκε αρκετά χρόνια πριν, ήδη από το 2014, όταν έλαβα μια πολύ τιμητική υποτροφία από το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση προκειμένου να δημιουργήσω από κοινού με την ερευνητική μου ομάδα το Ψηφιακό Μουσείο Ελληνικής Προφορικής Ιστορίας, μια δεξαμενή ζωντανών διαλεκτικών γλωσσικών δεδομένων και τοπικής ιστορίας. Ύστερα από χρόνια έρευνας και μετά την ευτυχή συνάντηση που είχα με τον ιστορικό Σύλλογο Ρεθυμνίων Αττικής «Το Αρκάδι», δημιουργήθηκαν οι συνθήκες προκειμένου να κατατεθεί εκ μέρους μου στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης, στο οποίο υπηρετώ, αίτημα για την ένταξη του μαθήματος της διδασκαλίας των νεοελληνικών διαλέκτων στο οδηγό σπουδών. Παράλληλα και ανεξάρτητα από τη δική μου επιστημονική δραστηριότητα, ο Σύλλογος έκανε προσπάθειες και κατέθετε αιτήματα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης εκδηλώνοντας την επιθυμία του κρητικού λαού για τη διδασκαλία της κρητικής διαλέκτου στο πανεπιστήμιο.
Φωτογραφία: CC Tomisti-SA 4.0
Ο συγκεκριμένος Σύλλογος ιδρύθηκε πριν από 89 χρόνια (1930) στην Αθήνα. Είναι από τους παλαιότερους στην Αττική, ανάμεσα σε περίπου 350 κρητικά σωματεία. Στο πέρασμα του χρόνου, η δράση του με σκοπό την προβολή και τη διάδοση της κρητικής παράδοσης έχει συνδεθεί με προσωπικότητες από τους χώρους της πολιτικής, των γραμμάτων, της εκπαίδευσης και της Εκκλησίας (Εμμ. Τσουδερός, Π. Πρεβελάκης, Μ. Μανούσακας, Γ. Χατζηδάκης κ.ά.), με επίτιμο πρόεδρο τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο.
Από την πλευρά του, ο Γ. Βλατάκης αναφέρεται σε όλα εκείνα τα βήματα που χρειάστηκε να γίνουν και από τους ίδιους τους Κρήτες για την πραγματοποίηση του συλλογικού ονείρου που αφορούσε τη διδασκαλία της κρητικής διαλέκτου στις ακαδημαϊκές αίθουσες.
Όπως επισημαίνει ο κύριος Βλατάκης, το 2017, στο πλαίσιο ημερίδας ενόψει της συμπλήρωσης 180 χρόνων από την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών και 40 ετών από την ίδρυση του Πανεπιστημίου Κρήτης, υπογράφτηκε ψήφισμα του Συλλόγου «Το Αρκάδι» από 190 και πλέον προσωπικότητες του ακαδημαϊκού, εκκλησιαστικού και δικαστικού χώρου, με αίτημα να ενταχθεί η κρητική διάλεκτος ως μάθημα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, με σκοπό τη διατήρηση και διάσωσή της. Στις αρχές του επόμενου έτους (2018) ο τότε πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης Οδ. Ζώρας, στον οποίο είχε αποσταλεί το ψήφισμα, απάντησε θετικά ως προς την προώθηση της συγκεκριμένης πρότασης-πρωτοβουλίας.
Με συμπληρωματικό ψήφισμα των μελών του Συλλόγου, το οποίο υπέγραψαν 35 δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια κρητικά σωματεία, με εκδηλώσεις και αποστολή ενημερωτικών επιστολών προς τους αρμόδιους φορείς, τα μέλη του Συλλόγου συνέχισαν να προωθούν το συγκεκριμένο ζήτημα. Η γνωριμία με την κυρία Τζακώστα και η ανταπόκριση του Πανεπιστημίου Κρήτης στο αίτημά τους οδηγεί στο σήμερα, όπου στο πανεπιστημιακό μάθημα θα μελετώνται οι ντοπιολαλιές των ανθρώπων ανά την Ελλάδα – αρχής γενομένης από την κρητική.
Όπως εξηγεί η κυρία Τζακώστα, πρόκειται για μάθημα επιλογής το οποίο θα απευθύνεται κυρίως στους φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης. Ωστόσο θα έχουν τη δυνατότητα να το παρακολουθήσουν και φοιτητές άλλων τμημάτων του Πανεπιστημίου στο Ρέθυμνο.
Σε περίπτωση μάλιστα που κάποιος αναρωτιέται με ποιο τρόπο ένα μάθημα γλώσσας αφορά τους φοιτητές του Παιδαγωγικού Τμήματος, η αρμόδια καθηγήτρια απαντά: Δεδομένου ότι μια διάλεκτος συνιστά τη φυσική γλώσσα του τόπου στον οποίο μιλιέται, δηλαδή τη μητρική γλώσσα των κατοίκων, θεωρούμε απολύτως φυσικό το μάθημα να προσφέρεται σε παιδαγωγικά τμήματα, ώστε οι εκκολαπτόμενοι νηπιαγωγοί και δάσκαλοι -οι οποίοι θα ενταχθούν στα σχολεία της Κρήτης, ειδικά αυτά στα οποία φοιτούν διαλεκτόφωνοι μαθητές- να μπορούν να εργαστούν και να κατανοούν τη γλωσσική συμπεριφορά ενός διαλεκτόφωνου χώρου.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της κρητικής διαλέκτου; Καταρχάς οι ρίζες της κρητικής γλώσσας χάνονται σε μεγάλο βάθος χρόνου. Αυτό σημαίνει ότι η κρητική εν πολλοίς εμπεριέχει στοιχεία της αρχαίας ελληνικής, κυρίως σε επίπεδο λεξιλογίου. Κι επειδή μια γλώσσα στην εξέλιξή της έρχεται σε επαφή με άλλες γλώσσες κι άλλους πολιτισμούς, υπάρχει μεγάλη επίδραση από τα ενετικά και τα τουρκικά. Έτσι, έχουμε πολλά δάνεια από αυτές τις γλώσσες, τα οποία, ωστόσο, έχουμε καταφέρει να ενσωματώσουμε στην κρητική, απαντά η κα Τζακώστα. Όπως εξηγεί, μιλώντας και στην ενημερωτική εκπομπή της ΕΡΤ1 «Απευθείας» για τις πρακτικές της διδασκαλίας, το μάθημα θα πραγματοποιείται με την αρωγή των ντόπιων φυσικών ομιλητών, γεννημένοι ανά την Κρήτη, έτσι ώστε οι φοιτητές να εξοικειώνονται περισσότερο με τις διαφοροποιήσεις της διαλέκτου από περιοχή σε περιοχή. Σκοπός είναι η ενεργή συμμετοχή των ανθρώπων της τοπικής κοινωνίας στην πραγματοποίηση του μαθήματος. Η διασύνδεση του Πανεπιστημίου με την κοινωνία αποτελεί μείζον ζήτημα, προσθέτει η αναπληρώτρια καθηγήτρια.
Ο φυσικός δεσμός του ανθρώπου με τη μητρική του γλώσσα επισημαίνεται και από τον κύριο Βλατάκη, ο οποίος αναφέρει: Η κρητική διάλεκτος είναι γλώσσα πλούσια, εκφραστική, δυναμική, λογοτεχνική. Πάνω απ’ όλα όμως μας μιλάει στην ψυχή, γιατί είναι γλώσσα των προγόνων μας. Σε αυτήν γράφτηκε ο «Ερωτόκριτος» (το πασίγνωστο έμμετρο μυθιστόρημα του Βιτσέντζου Κορνάρου, η ανάλυση του οποίου πρόκειται να απασχολήσει και τους φοιτητές της κυρίας Τζακώστα), με αυτή «ζυμώθηκαν» για αιώνες πολλούς οι γενιές των Κρητών. Σε αυτή συνέθεταν οι Κρητικοί τα πολεμικά τραγούδια, τα ριζίτικα, τις μαντινάδες τους, και οι μανάδες νανούριζαν τα παιδιά τους αλλά και μοιρολογούσαν τους νεκρούς τους. Είναι μια βαριά κληρονομιά που έχουμε χρέος να διαφυλάξουμε ως πολύτιμο αγαθό και να το μεταλαμπαδεύσουμε στις επόμενες γενιές.
Προς το παρόν, οι θεματικές ενότητες για τη διδασκαλία της κρητικής διαλέκτου είναι υπό διαμόρφωση. Ωστόσο, όπως επισημαίνει η καθηγήτρια, το μάθημα θα περιλαμβάνει ένα θεωρητικό-τυπολογικό και ένα εφαρμοσμένο σκέλος-«έκπληξη» στο οποίο θα εμπλέκονται οι ντόπιοι διαλεκτόφωνοι.
Σε ό,τι αφορά το θεωρητικό κομμάτι των μαθημάτων, θα αξιοποιούνται και τα σημαντικά κείμενα της Κρητικής Αναγέννησης, εντοπίζοντας τις διαφορές στη γλώσσα της εποχής εκείνης και της σημερινής.
Δεδομένου ότι η ενότητα των ακαδημαϊκών μαθημάτων στο σύνολό της αφορά τις νεοελληνικές διαλέκτους γενικότερα, προβλέπεται η αναφορά στις διαλέκτους της μείζονος ελληνικής επικράτειας, δηλαδή των ποικιλιών που μιλιούνται εντός και εκτός του ελληνικού κράτους. Πιο συγκεκριμένα, στα βόρεια ιδιώματα, τα μακεδονικά, τα ιδιώματα της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και των νησιών του βορείου Αιγαίου, στην ποντιακή, στα ιδιώματα των Ιονίων νήσων· στα νότια ιδιώματα, δηλαδή την κρητική· στα ιδιώματα των Δωδεκανήσων, στην τσακωνική, στα ιδιώματα της Πελοποννήσου. Επίσης θα εξεταστούν τα ιδιώματα της Κάτω Ιταλίας, της Καππαδοκίας, της Μικράς Ασίας – μια αναφορά σκόπιμη, προκειμένου οι φοιτητές να εντοπίσουν τις ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των ιδιωμάτων, και μεταξύ αυτών με την κοινή νεοελληνική γλώσσα.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι η περίπτωση της διδασκαλίας της κρητικής διαλέκτου στο Πανεπιστήμιο δεν αποτελεί μοναδική περίπτωση κατά την οποία ντοπιολαλιά γίνεται ακαδημαϊκό μάθημα. Όπως επισημαίνει η κυρία Τζακώστα, ήδη από πέρυσι διδάσκεται η ποντιακή γλώσσα στο Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού των Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης από τον καθηγητή Ηλία Πετρόπουλο.
Παράλληλα, ο Σύλλογος Ρεθυμνίων Αττικής «το Αρκάδι» αποφάσισε:
- την ίδρυση μουσείου διατήρησης και διάσωσης της κρητικής διαλέκτου,
- την ίδρυση «φροντιστηρίου» για την εκμάθηση και διάδοση της τοπικής ιστορίας της Κρήτης,
- τη χορήγηση χρηματικού ποσού -με τη μορφή υποτροφίας- στον φοιτητή ή φοιτήτρια που θα παρουσιάσει την καλύτερη έρευνα με θέμα την κρητική διάλεκτο.
Και καθώς ένα ακόμα ημερολογιακό έτος πλησιάζει στο τέλος του, ένα νέο ακαδημαϊκό έτος φαίνεται πως ξεκινά με τις καλύτερες προδιαγραφές για όσους αγαπούν τη μελέτη της κρητικής γλώσσας.
Φωτογραφίες: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σύλλογος Ρεθυμνίων Αττικής «Το Αρκάδι», CC Tomisti-SA 4.0
Βίντεο: ΕΡΤ 1/ Ενημερωτική εκπομπή «Απευθείας»
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος