Πώς η τεχνολογία mRNA θα μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο

Το συνθετικό mRNA, η έξυπνη τεχνολογία που χρησιμοποιούν τα εμβόλια Pfizer-BioNTech και Moderna, δεν είναι μια νέα ανακάλυψη όπως νομίζουν πολλοί. Ωστόσο,  πριν από ένα χρόνο, σχεδόν κανένας στον κόσμο δεν ήξερε τι ήταν το εμβόλιο mRNA, καθώς καμία χώρα στον κόσμο δεν είχε εγκρίνει ποτέ κάτι ανάλογο. Μήνες αργότερα, η ίδια τεχνολογία τροφοδότησε τις δύο ταχύτερες κλινικές δοκιμές εμβολίων στην ιστορία της επιστήμης.

Όπως και τόσες πολλές ανακαλύψεις, αυτό το επίτευγμα είναι αποτέλεσμα πολυετούς έρευνας. Πέρασαν περισσότερα από 40 χρόνια από τη δεκαετία του 1970, όταν μια Ούγγαρέζα επιστήμονας πρωτοστάτησε στην έρευνα του mRNA, και την ημέρα που χορηγήθηκε το πρώτο εμβόλιο mRNA στις Ηνωμένες Πολιτείες, στις 14 Δεκεμβρίου 2020. Εν τω μεταξύ, ο μακρύς δρόμος της ιδέας σχεδόν κατέστρεψε πολλές σταδιοδρομίες και χρεοκόπησε πολλές εταιρείες.

Ωστόσο η ιδέα παρέμεινε εν μέρει επειδή η βασική της αρχή ήταν απίστευτα απλή: το πιο ισχυρό εργοστάσιο φαρμάκων στον κόσμο, μπορεί να βρίσκεται μέσα στο σώμα μας. Οι άνθρωποι βασίζονται σε πρωτεΐνες για σχεδόν κάθε σωματική λειτουργία, και δουλειά του mRNA είναι να πει στα κύτταρα μας ποιες πρωτεΐνες θα πρέπει να παράγουν.

Με το επεξεργασμένο mRNA, θα μπορούσαμε θεωρητικά να «διατάξουμε» τα κύτταρά μας να παράγουν σχεδόν οποιαδήποτε πρωτεΐνη. Θα μπορούσαμε να παράγουμε μαζικά, μόρια που εμφανίζονται φυσικά στο σώμα για την επισκευή οργάνων ή τη βελτίωση της ροής του αίματος. Ή θα μπορούσαμε να ζητήσουμε από τα κύτταρα μας να δημιουργήσουν μια πρωτεΐνη την οποία το ανοσοποιητικό μας σύστημα θα μάθει να αναγνωρίζει ως εισβολέα και θα την καταστρέφει.

Στην περίπτωση του κορονοϊού, τα εμβόλια mRNA στέλνουν λεπτομερείς οδηγίες στα κύτταρα μας πώς να παράγουν την πρωτεΐνη-ακίδα. Το ανοσοποιητικό μας σύστημα, βλέποντας τον ξένο εισβολέα, στοχεύει αυτές τις πρωτεΐνες με σκοπό την καταστροφή τους χωρίς όμως να απενεργοποιεί το mRNA. Αργότερα, εάν προσβληθούμε από τον ιό, το σώμα μας αναγνωρίζει την πρωτεΐνη-ακίδα και της επιτίθεται μειώνοντας τον κίνδυνο μόλυνσης και αποκλείοντας σοβαρές ασθένειες.

Επειδή το mRNA είναι τόσο εύκολο στην επεξεργασία του η Pfizer σχεδιάζει να το χρησιμοποιήσει κατά της εποχικής γρίπης, η οποία μεταλλάσσεται συνεχώς και σκοτώνει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους σε όλο τον κόσμο κάθε χρόνο.

Η τεχνολογία mRNA έχει πολλές δυνατότητες. Φέτος, μια ερευνητική ομάδα από το Yale κατοχύρωσε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για μια παρόμοια τεχνολογία που βασίζεται σε RNA, για την ανάπτυξη εμβολίου κατά της ελονοσίας.

Η εταιρεία BioNTech αναπτύσσει εξατομικευμένες θεραπείες που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν πρωτεΐνες που θα σχετίζονται με συγκεκριμένους όγκους για να διδάξουν στον οργανισμό να καταπολεμήσει τον καρκίνο σε προχωρημένο στάδιο. Σε πειράματα που έκαναν σε ποντίκια, οι συνθετικές θεραπείες mRNA αποδείχθηκαν ότι επιβραδύνουν και αντιστρέφουν τα αποτελέσματα της σκλήρυνσης κατά πλάκας. «Είμαι απόλυτα πεπεισμένη τώρα ακόμη περισσότερο ότι το mRNA μπορεί να είναι γενικά μετασχηματιστικό», είπε στο «Atlantic» η Ozlem Türeci, επικεφαλής ιατρός της BioNTech. «Κατ’ αρχήν, όλα όσα μπορείτε να κάνετε με την πρωτεΐνη μπορούν να αντικατασταθούν από το mRNA».

Ο μακρύς δρόμος προς την ανακάλυψη

Για περισσότερα από 40 χρόνια, το συνθετικό RNA δεν μπορούσε να κάνει κάτι χρήσιμο. Το 1978, η Katalin Karikó ξεκίνησε την σχετική έρευνα στο Κέντρο Βιολογικής Έρευνας στο Szeged της Ουγγαρίας. Η Karikó έφυγε από την Ουγγαρία για τις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1980 και συνέχισε την έρευνά της στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας. Όταν τελικά απέτυχε να προσελκύσει την υποστήριξη κυβερνητικών επιχορηγήσεων και άλλων ερευνητών, η έρευνά της υποβιβάστηκε.

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η Karikó και ο συνάδελφός της Drew Weissman κατάφεραν να σημειώσουν πρόοδο στην έρευνά τους. Προκειμένου το συνθετικό mRNA να ξεφύγει από την άμυνα του κυττάρου, οι δύο επιστήμονες συνειδητοποίησαν ότι έπρεπε να τροποποιήσουν ένα από τα μοριακά δομικά στοιχεία του, τα νουκλεοσίδια που αποτελούν ένα σκέλος του RNA.

Όταν δημοσιεύθηκε το άρθρο στις ΗΠΑ, τράβηξε την προσοχή ορισμένων μεταδιδακτορικών ερευνητών, καθηγητών και επενδυτών. Έτσι ιδρύθηκε η εταιρεία Moderna. Στη Γερμανία, ο Ugur Sahin και η Özlem Türeci, ένα ζευγάρι με έργο στην έρευνα ανοσοθεραπείας, επίσης είδαν τις τεράστιες δυνατότητες του mRNA. Ίδρυσαν αρκετές εταιρείες, συμπεριλαμβανομένης μιας για την έρευνα θεραπειών για τον καρκίνο με βάση το mRNA, την BioNTech.

«Υπήρξε πολύς σκεπτικισμός στη βιομηχανία όταν ξεκινήσαμε, γιατί ήταν μια νέα τεχνολογία χωρίς εγκεκριμένα προϊόντα», είπε η Türeci. Η BioNTech και η Moderna συνέχισαν την έρευνα για χρόνια χωρίς εγκεκριμένα προϊόντα, χάρη στην υποστήριξη φιλάνθρωπων, επενδυτών και άλλων εταιρειών. Η Moderna συνεργάστηκε με το NIH και έλαβε δεκάδες εκατομμύρια δολάρια από τον DARPA, τον Οργανισμό Προηγμένων Ερευνητικών Έργων Άμυνας των ΗΠΑ, για την ανάπτυξη εμβολίων κατά των ιών, συμπεριλαμβανομένου του Ζίκα. Το 2018, η Pfizer υπέγραψε συμφωνία με τη BioNTech για την ανάπτυξη εμβολίων mRNA για τη γρίπη.

«Η τεχνολογία αρχικά μας ενδιέφερε για τη γρίπη λόγω της μεγάλης ταχύτητας και ευελιξίας της», είπε ο Philip Dormitzer, επικεφαλής των προγραμμάτων έρευνας και ανάπτυξης εμβολίων της Pfizer. «Μπορείτε να επεξεργαστείτε το mRNA πολύ γρήγορα. Αυτό είναι αρκετά χρήσιμο για έναν ιό όπως η γρίπη, ο οποίος απαιτεί δύο ενημερωμένα εμβόλια κάθε χρόνο, για το Βόρειο και το Νότιο Ημισφαίριο».

Όταν ο κορονοϊός εμφανίστηκε στη Γουχάν, η Moderna και η BioNTech είχαν ήδη περάσει χρόνια βελτιώνοντας την τεχνολογία τους. Όταν η επιδημία εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, η Pfizer και η BioNTech ήταν προετοιμασμένες να ανακατευθύνουν την έρευνα τους στον SARS-CoV-2.

Έχοντας χρόνια κλινικής εργασίας mRNA πίσω τους, οι επιστήμονες έλυσαν το μυστήριο του SARS-CoV-2 με εκπληκτική ταχύτητα. Στις 11 Ιανουαρίου 2020, Κινέζοι ερευνητές δημοσίευσαν τη γενετική αλληλουχία του ιού. Η σύνθεση του εμβολίου mRNA της Moderna ολοκληρώθηκε σε περίπου 48 ώρες. Μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου, παρτίδες του εμβολίου είχαν αποσταλεί στο Μέριλαντ για κλινικές δοκιμές. Η ανάπτυξη του εμβολίου επιταχύνθηκε από τη σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα Operation Warp Speed, που ίδρυσε η αμερικανική κυβέρνηση για να διευκολύνει και να επιταχύνει την ανάπτυξη, την κατασκευή και τη διανομή εμβολίων κατά της COVID-19, καθώς και φαρμάκων και διαγνωστικών τεστ. Η σύμπραξη επένδυσε δισεκατομμύρια δολάρια σε αρκετούς υποψήφιους εμβολίων, συμπεριλαμβανομένων της Moderna.

Η ταχύτητα της mRNA τεχνολογίας

Η ταχύτητα και η προσαρμοστικότητα ήταν οι ιδιότητες που ενδιέφεραν τον DARPA και την Pfizer. Αν η τεχνολογία «ξεκλειδώσει» περισσότερες ανακαλύψεις μετά από αυτήν την πανδημία, αυτές οι δυο ιδιότητες θα διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο.

Η ελονοσία σκοτώνει περισσότερους από 400.000 ανθρώπους κάθε χρόνο, κυρίως μικρά παιδιά. Δεν προκαλείται από έναν ιό ή βακτήρια, αλλά μάλλον από έναν πρωτόζωο που ανήκει σε ένα ξεχωριστό γένος, που ονομάζεται πλασμώδιο. Αυτό διαθέτει μια σειρά στρατηγικών αλλαγής σχήματος για να αποφύγει το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Η ελονοσία απομακρύνει τις κυτταρικές μας άμυνες, καθιστώντας δυνατή την επαναλοίμωξη, κάτι που δυσκολεύει τον εμβολιασμό. Το μοναδικό υπάρχον εμβόλιο δεν είναι πολύ αποτελεσματικό, ακόμη και μετά από ένα σχήμα τεσσάρων δόσεων.

Τον περασμένο μήνα, εγκρίθηκε ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για ένα εμβόλιο βασισμένο στην τεχνολογία RNA κατά της ελονοσίας που είχε θετικά αποτελέσματα σε ποντίκια. «Εργαζόμαστε για αυτό το εμβόλιο εδώ και χρόνια, αλλά το τοπίο έχει αλλάξει τους τελευταίους έξι μήνες λόγω της επιτυχίας των εμβολίων κατά της COVID-19», είπε ο Richard Bucala, συν-εφευρέτης του εμβολίου και επιστήμονας στη Σχολή Ιατρικής του Yale.

Το εμβόλιο ελονοσίας χρησιμοποιεί αυτο-ενισχυμένο RNA, ή saRNA, το οποίο είναι λίγο διαφορετικό από την τεχνολογία mRNA που χρησιμοποιεί η Moderna και η Pfizer. Τα εμβόλια κατά του κορονοϊού λειτουργούν με την έγχυση του RNA messenger. Αλλά το αυτο-ενισχυμένο RNA έχει σχεδιαστεί για να αναπαράγεται μέσα στα κύτταρά μας. Αυτή η λειτουργία σημαίνει, θεωρητικά, ότι κάθε άτομο χρειάζεται μόνο μια μικρή δόση εμβολίου για να έχει μεγάλη ανοσοαπόκριση.

«Η λειτουργία αναπαραγωγής του saRNA είναι κρίσιμη, επειδή δεν είναι τα εμβόλια που αποτρέπουν τη μόλυνση, αλλά οι εμβολιασμοί», δήλωσε ο Bucala. «Τα εμβόλια Pfizer και Moderna χρειάζονται πολύ mRNA κάτι που κοστίζει αρκετά, γι’ αυτό και καθυστερεί να φτάσει σε πολλές χώρες εκτός των ΗΠΑ», συνέχισε. «Με το saRNA, θα μπορούσαμε να εγχύσουμε το εκατοστό του υλικού για να έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα. Αυτό θα διευκόλυνε την κλιμάκωση ενάντια σε μια διαδεδομένη ασθένεια».

Ελπίδα για τις αντικαρκινικές θεραπείες

Οι επιστήμονες δεν μπορούν να επινοήσουν ένα μόνο εμβόλιο για τον καρκίνο ο οποίος δεν είναι μια μεμονωμένη ασθένεια, αφού υπάρχουν πάνω από 100 διαφορετικά γνωστά είδη που προσβάλλουν τους ανθρώπους. Τι γίνεται όμως αν μπορούσαμε να ανταποκριθούμε σε αυτές τις εκατοντάδες καρκίνους με θεραπείες που θα μπορούσαν να εκπαιδεύσουν το σώμα να επιτεθεί σε έναν συγκεκριμένο όγκο;

Αυτή είναι η ιδέα πίσω από την έρευνα σχετικά με την ανοσοθεραπεία του καρκίνου της BioNTech. Η BioNTech παίρνει ένα δείγμα ιστού από τον όγκο κάθε ασθενούς για να πραγματοποιήσει γενετική ανάλυση. Με βάση αυτή την ανάλυση, η εταιρεία σχεδιάζει ένα εξατομικευμένο εμβόλιο mRNA, το οποίο λέει στα κύτταρα του ασθενούς να παράγουν πρωτεΐνες που σχετίζονται με τη μετάλλαξη του συγκεκριμένου όγκου. Έτσι, το ανοσοποιητικό σύστημα μαθαίνει να ψάχνει και να καταστρέφει παρόμοια καρκινικά κύτταρα σε όλο το σώμα.

Αυτός ο κύκλος ανάλυσης και σχεδιασμού δεν διαφέρει τόσο πολύ από τον τρόπο που η BioNTech και η Moderna ανέλυσαν γρήγορα την αλληλουχία του SARS-CoV-2 που είχαν πραγματοποιήσει οι Κινέζοι επιστήμονες, αναγνώρισαν την πρωτεΐνη-ακίδα και ανέπτυξαν μια αποτελεσματική θεραπεία.

Η εταιρεία βρίσκεται επί του παρόντος σε κλινικές δοκιμές για εξατομικευμένα εμβόλια που στοχεύουν «βασικά είδη καρκίνου», συμπεριλαμβανομένου του μελανώματος, καθώς και του καρκίνου του μαστού και των ωοθηκών. Μια ανάλυση του 2021 που πραγματοποίησαν ερευνητές του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας στο περιοδικό «Molecular Cancer», επεσήμανε ότι αυτές οι θεραπείες για τον καρκίνο αναπτύσσονται αργά τα τελευταία χρόνια, αλλά η ανακάλυψη των εμβολίων κατά της COVID-19 συνέπεσε με τις «υποσχόμενες» κλινικές δοκιμές εμβολίων κατά του καρκίνου. «Οραματιζόμαστε την ταχεία πρόοδο των εμβολίων mRNA για την ανοσοθεραπεία κατά του καρκίνου στο εγγύς μέλλον», κατέληξαν.

Ο ρόλος της τύχης

Τον Μάρτιο του 2020, ο Peter Hotez, επιστήμονας εμβολίων στο Baylor College of Medicine, δεν πίστευε ότι η τεχνολογία mRNA θα κέρδιζε τη μάχη ενάντια στην COVID-19. Υποστήριζε ωστόσο τη φαρμακευτική εταιρεία Merck, η οποία είχε αναπτύξει ένα επιτυχημένο εμβόλιο κατά του Έμπολα χρησιμοποιώντας τον ιό φυσαλιδώδους στοματίτιδας ή VSV. Ωστόσο, η Merck διέκοψε την έρευνα για τα εμβόλια κατά της COVID-19 όταν η πολλά υποσχόμενη νέα της τεχνολογία απέτυχε σε κλινικές δοκιμές.

Ο Hotez θεωρεί την αποτυχία της Merck ως ένα κρίσιμο μάθημα για την επιστήμη και μια προειδοποίηση για την τεχνολογία mRNA. «Η τεχνολογία που λειτουργεί σε μια επιδημία μπορεί να μην λειτουργεί στην επόμενη και αυτό δεν το ξέρετε εάν δεν το δοκιμάσετε», λέει σε συνέντευξή του στο Atlantic. «Γι’ αυτό λέω ότι είναι πολύ νωρίς για να αποκαλέσουμε τα εμβόλια mRNA ένα θαύμα. Μπορεί να μην λειτουργήσουν ενάντια στον επόμενο στόχο».

Ακόμη και οι μεγαλύτεροι υποστηρικτές του mRNA αποδέχονται αυτή την πιθανότητα. «Δεν ισχυρίζομαι ότι το mRNA είναι το άγιο δισκοπότηρο για τα πάντα», είπε η Türeci. «Θα δούμε ότι υπάρχουν ασθένειες όπου το mRNA λειτουργεί εκπληκτικά και ασθένειες όπου δεν είναι αποτελεσματικό. Πρέπει να αποδείξουμε την αποτελεσματικότητά του έναντι όλων των μολυσματικών ασθενειών».

Ίσως σταθήκαμε τυχεροί. Ωστόσο ο κορονοϊός ήταν ένας εύκολος στόχος μόνο επειδή η επιστήμη τον έκανε εύκολο. Πριν από τέσσερα χρόνια, μετά το ξέσπασμα του αναπνευστικού συνδρόμου της Μέσης Ανατολής στην αραβική χερσόνησο και τη Νότια Κορέα, 18 επιστήμονες από το NIH, το πανεπιστήμιο Vanderbilt, το κολέγιο Dartmouth και άλλα ιδρύματα, δημοσίευσαν μια λεπτομερή εξέταση του σχήματος και της συμπεριφοράς του πιο αξιοσημείωτου χαρακτηριστικού του κορονοϊού, την πρωτεΐνη-ακίδα. Αυτό το άρθρο αποκωδικοποίησε τα μυστήρια και τις ευπάθειες του ιού πολύ πριν ξεσπάσει η πανδημία. «Οι μελέτες μας», καταλήγουν στο άρθρο που δημοσιεύθηκε το 2017, «παρέχουν τη βάση για τον σχεδιασμό της δομής των εμβολίων κατά του κορονοϊού». Χωρίς αυτή την έρευνα, η ανακάλυψη του mRNA ενδέχεται να μην είχε συμβεί.

Τα σημερινά εμβόλια αναπτύχθηκαν εξαιτίας των επιτυχιών της επιστήμης, αλλά και των αποτυχιών της. Για δεκαετίες, οι ερευνητές αγωνίστηκαν να σχεδιάσουν ένα εμβόλιο για τον ιό HIV και πολλοί παρατηρητές θεώρησαν αυτό το πεδίο, αδιέξοδο. Ωστόσο, ένα νέο άρθρο υποστηρίζει ότι αυτές οι επαναλαμβανόμενες αποτυχίες ανάγκασαν τους ερευνητές εμβολίων HIV να ξοδέψουν πολύ χρόνο και χρήμα σε παράξενες και μη αποδεδειγμένες τεχνικές εμβολίων – όπως το συνθετικό mRNA και την τεχνολογία ιικού φορέα που χρησιμοποιεί το εμβόλιο της Johnson & Johnson. Σχεδόν το 90% των εμβολίων κατά της COVID-19 που έφτασαν στις κλινικές δοκιμές χρησιμοποίησαν τεχνολογία που «θα μπορούσαν να ανιχνευθούν σε πρωτότυπα που δοκιμάστηκαν σε δοκιμές εμβολίων HIV», έγραψε ο Jeffrey E. Harris, οικονομολόγος του MIT και συγγραφέας του άρθρου.

Οι πολλές λανθασμένες προσπάθειες ανάπτυξης ενός εμβολίου για τον ιό HIV προκάλεσαν μια «έκρηξη» νέων τεχνολογιών και βοήθησαν σε μια πιθανή νέα χρυσή εποχή εμβολίων.

Το δέντρο της προόδου

Η πρωτοποριακή διαδικασία ανάπτυξης εμβολίων είναι μια τρανή απόδειξη του ουσιαστικού ρόλου της επιστήμης στον κόσμο.

«Πριν από πέντε χρόνια, δεν γνωρίζαμε πολλά για το mRNA», λέει ο Mascola, του NIH. «Γι’ αυτό το mRNA είναι μια τόσο όμορφη επιστημονική ιστορία. Τόσοι πολλοί ερευνητές, φιλάνθρωποι, κυβερνητικοί οργανισμοί και εταιρείες ανέλαβαν τεράστιο κίνδυνο για μια τεχνολογία της οποίας οι αρχικές απαντήσεις ήταν περιθωριακές. Και όλοι μαζί βρήκαν πώς να την κάνουν να λειτουργήσει».

Ως παραβολή της επιστημονικής προόδου, μερικές φορές φαντάζομαι τον κύκλο ζωής ενός δέντρου, λέει ο δημοσιογράφος του Atlantic, Derek Thompson. Η βασική επιστημονική έρευνα “φυτεύει” μια ποικιλία σπόρων. Μερικοί από αυτούς τους σπόρους αποτυγχάνουν εντελώς. Η έρευνα βρίσκει αδιέξοδο. Μερικοί σπόροι γίνονται μικροί θάμνοι. Η έρευνα δεν αποτυγχάνει εντελώς, αλλά παράγει λίγα αποτελέσματα. Και μερικοί σπόροι ανθίζουν και γίνονται πανύψηλα δέντρα με άφθονα φρούτα τα οποία οι επιστήμονες, οι εταιρείες και οι τεχνολόγοι μαζεύουν και τα μετατρέπουν σε προϊόντα που αλλάζουν τη ζωή μας. Για χρόνια, η τεχνολογία mRNA έμοιαζε με θάμνο. Ωστόσο, το 2020, άνθισε πλήρως.

Δεν μπορείτε να ξέρετε στα πρώτα στάδια εάν «φυτεύετε» έναν αποτυχημένο σπόρο ή κάτι που θα φέρει την επανάσταση. Αλλά ακόμη κι αν πρόκειται για κάτι επαναστατικό, δεν μπορείτε να ξέρετε τι είδους. Η Pfizer στράφηκε στην έρευνα mRNA για τη δυνατότητά της να καταπολεμήσει τη γρίπη, αλλά τελικά έγραψε ιστορία καταπολεμώντας έναν εντελώς διαφορετικό ιό. Αυτός ο κίνδυνος αβεβαιότητας είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο χώρες όπως οι ΗΠΑ θα έπρεπε να ενθαρρύνουν περισσότερο τη βασική επιστήμη και την καινοτόμο έρευνα.

Ο θρίαμβος του mRNA, από την έρευνα έως την πρωτοποριακή τεχνολογία, δεν είναι το ταξίδι ενός ήρωα, αλλά πολλών. Χωρίς τις εξαντλητικές προσπάθειες της Katalin Karikó, δεν θα υπήρχε η Moderna ή η BioNTech. Χωρίς κρατική χρηματοδότηση και φιλανθρωπία και οι δύο εταιρείες ενδέχεται να είχαν χρεοκοπήσει πριν από την ανάπτυξη των εμβολίων τους το 2020. Χωρίς τις αποτυχίες της έρευνας για το εμβόλιο κατά του HIV, ίσως να μην ξέραμε πώς μπορουμε να κάνουμε την τεχνολογία αποτελεσματική. Εάν μια διεθνής ομάδα επιστημόνων δεν είχε «ξεκλειδώσει» τα μυστικά της πρωτεΐνης του κορονοϊού πριν από αρκετά χρόνια, ίσως να μην γνωρίζαμε αρκετά για αυτό το παθογόνο ώστε να σχεδιάσουμε ένα εμβόλιο. Με λίγα λόγια, η Moderna γεννήθηκε από πολλούς σπόρους.

ΠΗΓΗ: TheAtlantic