Υπερτουρισμός, υπερπληθυσμός και υπερβολικά απορρίμματα: Μια κριτική της υπερβολής και η δυναμική επίλυση των προβλημάτων

Η έννοια της «υπερβολής» διατρέχει πολλές πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και της κοινωνικής κριτικής. Από τον υπερπληθυσμό, που έθεσε ως πρόβλημα ο Τόμας Μάλθους τον 18ο αιώνα, μέχρι τον υπερτουρισμό και την υπερβολική παραγωγή απορριμμάτων, η ανθρωπότητα φαίνεται να παλεύει με την ισορροπία μεταξύ ανάπτυξης και βιωσιμότητας. 

Ανταπόκριση- Βρυξέλλες: Γιώργος Συριόπουλος

Παρά τις διαφορετικές τους εκφάνσεις, αυτά τα ζητήματα μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά: προκύπτουν από ανθρώπινες δραστηριότητες που ξεπερνούν τα όρια της φέρουσας ικανότητας ενός συστήματος, είτε αυτό είναι ο πλανήτης, μια πόλη ή ένα οικοσύστημα. Ωστόσο, η κριτική που έχει διατυπωθεί γι’ αυτά τα φαινόμενα δεν είναι πάντα προφητική ούτε οδηγεί σε μακροπρόθεσμες προβλέψεις. Αντιθέτως, τα προβλήματα αυτά τείνουν να επιλύονται δυναμικά, μετά την αναγνώρισή τους, μέσω προσαρμογών, τεχνολογικών καινοτομιών και αλλαγών στις ανθρώπινες συμπεριφορές.

Υπερπληθυσμός: Η Μαλθουσιανή κριτική και η εξέλιξή της

Ο Τόμας Μάλθους, στο έργο του “An Essay on the Principle of Population” (1798), υποστήριξε ότι ο πληθυσμός της γης αυξάνεται γεωμετρικά, ενώ οι πόροι για την επιβίωσή του (ιδίως τα τρόφιμα) αυξάνονται αριθμητικά. Αυτή η ανισορροπία, σύμφωνα με τον Μάλθους, θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε κρίσεις πείνας, πολέμους και φτώχεια. Η κριτική του Μάλθους έθεσε τα θεμέλια για τη συζήτηση περί υπερπληθυσμού, προκαλώντας φόβους για την ικανότητα του πλανήτη να υποστηρίξει έναν συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό.

Ωστόσο, η ιστορία έδειξε πως οι προβλέψεις του Μάλθους δεν επαληθεύτηκαν. Ή δεν επαληθεύτηκαν πλήρως στο Εύρος του πλανήτη. 

Η τεχνολογική πρόοδος, όπως η “Πράσινη Επανάσταση”, αύξησε την παραγωγή τροφίμων, ενώ η βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης και η εκπαίδευση οδήγησαν σε μείωση των γεννήσεων σε πολλές περιοχές. Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού δεν εξαλείφθηκε, αλλά η δυναμική του φαινομένου μεταβλήθηκε. Οι κοινωνίες προσαρμόστηκαν, υιοθετώντας πολιτικές δημογραφικού ελέγχου και βελτιώνοντας την κατανομή των πόρων. 

Στην εποχή μας ο προβληματισμός του Μάλθους έχει αναστραφεί. Ο φόβος του υπερπληθυσμού έδωσε τη θέση του στο δημογραφικό έλλειμμα.

Αυτό υποδεικνύει ότι η επίλυση τέτοιων προβλημάτων δεν απαιτεί απαραίτητα μακροπρόθεσμες προβλέψεις, αλλά μάλλον την ικανότητα αναγνώρισης και αντιμετώπισης των προκλήσεων καθώς αυτές προκύπτουν.

Υπερβολικά απορρίμματα: Η κρίση της κατανάλωσης

Η υπερβολική παραγωγή απορριμμάτων αποτελεί μια άλλη πτυχή της ανθρώπινης υπερβολής. Με την άνοδο της καταναλωτικής κουλτούρας και τη μαζική παραγωγή, ο όγκος των απορριμμάτων αυξήθηκε δραματικά, ιδιαίτερα από πλαστικά και μη ανακυκλώσιμα υλικά. Η κριτική για το “overwasting” επικεντρώνεται στην περιβαλλοντική ζημιά, όπως η ρύπανση των ωκεανών και η εξάντληση των χωματερών, καθώς και στις κοινωνικές συνέπειες, όπως η επιβάρυνση των φτωχότερων κοινοτήτων που συχνά γίνονται αποδέκτες των απορριμμάτων.

Ωστόσο, παρά την αρχική ανησυχία ότι η παραγωγή απορριμμάτων θα ξεπερνούσε τη δυνατότητα διαχείρισής της, οι λύσεις που προέκυψαν ήταν δυναμικές και προσαρμοστικές. Η ανακύκλωση, η επαναχρησιμοποίηση (βλ. κυκλική οικονομία) και η ανάπτυξη βιοδιασπώμενων υλικών έχουν μειώσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα σε ορισμένες περιοχές. Επιπλέον, η ευαισθητοποίηση του κοινού και οι κανονισμοί για τη μείωση της πλαστικής χρήσης (π.χ. απαγορεύσεις πλαστικών μιας χρήσης στην ΕΕ) δείχνουν πως η αντιμετώπιση του προβλήματος εξαρτάται από την έγκαιρη αναγνώριση και την υιοθέτηση στοχευμένων μέτρων.

Υπερτουρισμός: Η σύγχρονη εκδοχή της υπερβολής

Ο υπερτουρισμός, ένα πιο πρόσφατο φαινόμενο, αναφέρεται στην υπερβολική συγκέντρωση τουριστών σε δημοφιλείς προορισμούς, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, την υπερφόρτωση υποδομών και την αποξένωση των τοπικών κοινοτήτων. Πόλεις όπως η Βενετία, η Βαρκελώνη και το Άμστερνταμ έχουν γίνει εμβληματικές περιπτώσεις, όπου οι κάτοικοι διαμαρτύρονται για την απώλεια της πολιτιστικής τους ταυτότητας και την αύξηση του κόστους ζωής λόγω του τουρισμού.

Η κριτική για τον υπερτουρισμό δεν είναι καινοφανής, καθώς αντηχεί τις παλαιότερες ανησυχίες για τον υπερπληθυσμό και το overwasting. Όπως και στα προηγούμενα ζητήματα, οι λύσεις εμφανίζονται μετά την αναγνώριση του προβλήματος. Για παράδειγμα, η Βενετία εισήγαγε τέλη εισόδου για ημερήσιους επισκέπτες, ενώ άλλοι προορισμοί προωθούν τον «βιώσιμο τουρισμό» μέσω περιορισμών στον αριθμό επισκεπτών ή την προώθηση λιγότερο γνωστών περιοχών. Αυτές οι προσαρμογές υποδεικνύουν ότι ο υπερτουρισμός, όπως και τα άλλα προβλήματα υπερβολής, μπορεί να αντιμετωπιστεί με ευελιξία και στοχευμένες παρεμβάσεις.

Η δυναμική φύση των λύσεων

Ένα κοινό χαρακτηριστικό των ζητημάτων υπερπληθυσμού, υπερβολικών απορριμμάτων και υπερτουρισμού είναι η δυναμική τους φύση. Οι προβλέψεις για καταστροφικές συνέπειες, όπως αυτές του Μάλθους, συχνά υπερεκτιμούν τη στατικότητα των προβλημάτων και υποτιμούν την ανθρώπινη ικανότητα προσαρμογής. Η τεχνολογία, οι πολιτικές αλλαγές και η κοινωνική συνείδηση λειτουργούν ως καταλύτες για την επίλυση αυτών των προβλημάτων, αλλά μόνο αφού αυτά γίνουν εμφανή. 

Για παράδειγμα, η κλιματική αλλαγή, που συνδέεται με την υπερκατανάλωση πόρων, οδήγησε σε διεθνείς συμφωνίες όπως η “Συμφωνία του Παρισιού”, καθώς και σε καινοτομίες όπως οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Η μακροπρόθεσμη πρόβλεψη αποδεικνύεται συχνά αναποτελεσματική, καθώς τα προβλήματα αυτά είναι πολύπλοκα και εξαρτώνται από μεταβλητές που δεν μπορούν να προβλεφθούν με ακρίβεια. Αντ’ αυτού, η ανθρωπότητα τείνει να ανταποκρίνεται σε αυτά τα ζητήματα όταν γίνονται ορατά, μέσω συνδυασμού τεχνολογικών, κοινωνικών και πολιτικών λύσεων. Αυτή η δυναμική προσέγγιση δεν είναι απαραίτητα ιδανική, αλλά αποδεικνύεται αποτελεσματική στην πράξη.

Η αντιμετώπιση του υπερτουρισμού 

Η αντιμετώπιση του υπερτουρισμού απαιτεί πολύπλευρες και δυναμικές προσεγγίσεις που εξισορροπούν τις ανάγκες των τουριστών, των τοπικών κοινοτήτων και του περιβάλλοντος. 

Οι διεθνείς πρακτικές εστιάζουν σε:

1.   Ρύθμιση της τουριστικής ροής, 

• με εισαγωγή ορίων στον αριθμό των ημερήσιων επισκεπτών σε δημοφιλείς προορισμούς, όπως γίνεται στη Βενετία με το τέλος εισόδου για ημερήσιους επισκέπτες ή στο Μάτσου Πίτσου (Περού) με ημερήσια όρια εισιτηρίων.  
• με κατανομή επισκεπτών στο χρόνο με προώθηση της επίσκεψης σε περιόδους χαμηλής ζήτησης μέσω εκπτώσεων ή ειδικών προσφορών για να μειωθεί η πίεση κατά την υψηλή σεζόν,
• με διαχείριση χρόνου επισκέψεων, ώστε να αποφεύγεται ο συνωστισμός.

2.   Προώθηση εναλλακτικών προορισμών, 

• με ανακατεύθυνση τουριστών  σε  λιγότερο γνωστούς προορισμούς μέσω καμπανιών μάρκετινγκ, όπως η καμπάνια της Ολλανδίας για την προώθηση μικρότερων πόλεων πέρα από το Άμστερνταμ.  
• με ανάπτυξη υποδομών σε νέες περιοχές.

3.   Οικονομικά κίνητρα και φορολογία,

• με επιβολή φόρων ή τελών για τουρίστες, όπως το «city tax» στη Βαρκελώνη, με τα έσοδα να επανεπενδύονται στη συντήρηση υποδομών και την προστασία του περιβάλλοντος.
• με διαφοροποιημένη τιμολόγηση, ενθαρρύνοντας τη μείωση της υπερβολικής επισκεψιμότητας.

4.   Ενίσχυση της τοπικής συμμετοχής, 

• με ενεργή εμπλοκή των κατοίκων στη λήψη αποφάσεων για τον τουρισμό,
• με ενημέρωση των τουριστών για την τοπική κουλτούρα και την ανάγκη σεβασμού του περιβάλλοντος μέσω οδηγών συμπεριφοράς.

5.   Τεχνολογία και ψηφιακές λύσεις,

• με χρήση εφαρμογών ή πλατφορμών που παρέχουν πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο για την κίνηση σε τουριστικά σημεία, βοηθώντας στην αποφυγή συνωστισμού, 
• με υποχρεωτικές προκρατήσεις για δημοφιλή αξιοθέατα, όπως γίνεται σε μουσεία ή εθνικά πάρκα, για καλύτερο έλεγχο της επισκεψιμότητας.

6.   Προώθηση βιώσιμου τουρισμού, 

• με ενθάρρυνση των τουριστικών επιχειρήσεων να υιοθετήσουν βιώσιμες πρακτικές, όπως η μείωση πλαστικών μιας χρήσης ή η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, 
• με πιστοποιήσεις βιωσιμότητας για επιχειρήσεις που τηρούν περιβαλλοντικά και κοινωνικά πρότυπα.

7.   Ενίσχυση υποδομών και ρύθμιση βραχυχρόνιων μισθώσεων, 

• με επένδυση σε δημόσιες συγκοινωνίες και υποδομές για να αντέχουν τον όγκο των επισκεπτών χωρίς να επιβαρύνουν τους κατοίκους,
• με ρύθμιση του Airbnb ώστε να αποτραπεί η αύξηση του κόστους στέγασης, όπως έχει γίνει σε πόλεις όπως η Νέα Υόρκη και το Παρίσι.

8.   Εκπαίδευση και επαναπροσανατολισμός της τουριστικής βιομηχανίας,

• με την  εκπαίδευση των επαγγελματιών του τουρισμού για την προώθηση βιώσιμων πρακτικών και την ευαισθητοποίηση των επισκεπτών,
• με την εστίαση στην ποιότητα και τη μετάβαση από τον μαζικό τουρισμό σε εμπειρίες υψηλής ποιότητας που προσελκύουν λιγότερους, αλλά πιο συνειδητοποιημένους επισκέπτες.

Το πρόβλημα της Ελλάδας

Η υποκειμενική άποψη του υπογράφοντος εκτιμά ότι τα προβλήματα που αναβλύζουν στην Ελλάδα τη θερινή τουριστική περίοδο είναι πλέον αποτέλεσμα της μονοκαλλιέργειας του αναπτυξιακού μοντέλου της χώρας (ορθότερα φοροεισπρακτικού), το γεγονός ότι η διαχείριση των δημοτικών πόρων δεν εστιάζει σε βελτίωση των ανοικτών υποδομών παρά κυρίως σε εξυπηρετήσεις ψηφοφόρων, οι προκλήσεις της νησιωτικότητας, το υψηλό κόστος των επιχειρηματικών δανείων, η αλόγιστη αποδοχή υπερπληθώρας τουριστών με μόνο στόχο την κερδοφορία- σε λογική απληστίας. 

Για να αλλάξουν αυτά χρειάζεται πολιτική βούληση για αλλαγή νοοτροπίας και σαφέστατα όρια κορεσμού ανά κατηγορία τουριστικών καταλυμάτων. Διαδικασία που για ευνόητους (ψηφοθηρικούς) λόγους αποφεύγεται συστηματικά. 

Με τη συνεργασία όλων των εμπλεκομένων – φορέων, τοπικών κοινοτήτων και τουριστών – ο υπερτουρισμός μπορεί να μετατραπεί από πρόβλημα σε ευκαιρία για έναν πιο υπεύθυνο και ισορροπημένο τουρισμό με περισσότερα οφέλη και λιγότερη γκρίνια.