Τι «κρύβεται» στο πιάτο μας;

Όταν οι επιστήμονες αποκωδικοποίησαν το ανθρώπινο γονιδίωμα το 2003, πολλοί ανέμεναν ότι θα αποκάλυπτε τα μυστικά των ασθενειών. Ωστόσο, η γενετική εξηγούσε μόνο περίπου το 10% του κινδύνου. Το υπόλοιπο 90% σχετίζεται με το περιβάλλον – και η διατροφή παίζει καθοριστικό ρόλο.

Παγκοσμίως, η κακή διατροφή συνδέεται με περίπου ένα στα πέντε θανάτους μεταξύ ενηλίκων άνω των 25 ετών. Στην Ευρώπη, ευθύνεται για σχεδόν το ήμισυ όλων των θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα. Παρά τις δεκαετίες συμβουλών για μείωση λιπαρών, αλατιού ή ζάχαρης, η παχυσαρκία και οι ασθένειες που σχετίζονται με τη διατροφή συνεχίζουν να αυξάνονται.

Για χρόνια, η έννοια της διατροφής είχε απλοποιηθεί υπερβολικά: το φαγητό ως «καύσιμο» και τα θρεπτικά συστατικά ως «τούβλα» για το σώμα. Πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη και βιταμίνες – περίπου 150 γνωστές ενώσεις – κυριαρχούσαν στην εικόνα. Όμως, οι επιστήμονες εκτιμούν πλέον ότι η διατροφή μας περιέχει πάνω από 26.000 ενώσεις, οι περισσότερες από τις οποίες παραμένουν άγνωστες στην επιστήμη.

Η «σκοτεινή ύλη» της διατροφής μας

Οι αστρονόμοι γνωρίζουν ότι η σκοτεινή ύλη αποτελεί περίπου το 27% του σύμπαντος. Δεν εκπέμπει ή αντανακλά φως και δεν μπορεί να παρατηρηθεί άμεσα, αλλά οι βαρυτικές της επιδράσεις αποδεικνύουν την ύπαρξή της. Αντίστοιχα, η συντριπτική πλειονότητα των χημικών ενώσεων στα τρόφιμα είναι άγνωστη. Τις καταναλώνουμε καθημερινά, αλλά γνωρίζουμε ελάχιστα για το τι κάνουν. Κάποιοι ειδικοί αναφέρονται σε αυτές τις άγνωστες ενώσεις ως «διατροφική σκοτεινή ύλη».

Όταν οι ερευνητές αναλύουν ασθένειες, εξετάζουν ένα μεγάλο φάσμα τροφίμων, αλλά συχνά οι συσχετίσεις δεν μπορούν να αποδοθούν σε γνωστές ενώσεις. Αυτή είναι η «σκοτεινή ύλη» της διατροφής – οι ενώσεις που προσλαμβάνουμε καθημερινά αλλά δεν έχουν χαρτογραφηθεί ή μελετηθεί. Κάποιες μπορεί να προάγουν την υγεία, ενώ άλλες να αυξάνουν τον κίνδυνο ασθένειας.

Foodomics

Ο κλάδος των foodomics στοχεύει ακριβώς σε αυτό. Συνδυάζει γονιδιωματική (ρόλος γονιδίων), πρωτεϊνωμική (πρωτεΐνες), μεταβολομική (δραστηριότητα κυττάρων) και θρεπτογενωμική (αλληλεπίδραση γονιδίων και διατροφής). Αυτές οι προσεγγίσεις αρχίζουν να αποκαλύπτουν πώς η διατροφή επηρεάζει το σώμα με τρόπους πέρα από τις θερμίδες και τις βιταμίνες.

Για παράδειγμα, η Μεσογειακή διατροφή – πλούσια σε φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής άλεσης, όσπρια, ξηρούς καρπούς, ελαιόλαδο και ψάρι – είναι γνωστό ότι μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιακών παθήσεων. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, το «μυστικό» βρίσκεται σε μια ένωση που ονομάζεται TMAO (τριμεθυλαμίνη N-οξείδιο), η οποία παράγεται όταν τα βακτήρια του εντέρου μεταβολίζουν ενώσεις του κόκκινου κρέατος και των αυγών. Τα υψηλά επίπεδα TMAO αυξάνουν τον κίνδυνο καρδιακής νόσου. Αντίθετα, το σκόρδο περιέχει ουσίες που μπλοκάρουν την παραγωγή του. Πρόκειται για ένα παράδειγμα του πώς η διατροφή μπορεί να μετατοπίσει την ισορροπία μεταξύ υγείας και ασθένειας.

Τα βακτήρια του εντέρου παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο. Όταν οι ενώσεις φτάνουν στο παχύ έντερο, τα μικρόβια τις μετατρέπουν σε νέες χημικές ουσίες που μπορούν να επηρεάσουν τη φλεγμονή, την ανοσία και τον μεταβολισμό. Για παράδειγμα, το ελαϊκό οξύ – που βρίσκεται σε διάφορα φρούτα και ξηρούς καρπούς – μετατρέπεται από τα βακτήρια του εντέρου σε ουρολιθίνες, μια ομάδα φυσικών ενώσεων που διατηρούν τα μιτοχόνδρια μας (τα εργοστάσια ενέργειας του σώματος) υγιή.

Αυτό δείχνει ότι το φαγητό είναι ένα πολύπλοκο δίκτυο αλληλεπιδρώντων χημικών ενώσεων. Μια ένωση μπορεί να επηρεάσει πολλούς βιολογικούς μηχανισμούς, οι οποίοι με τη σειρά τους επηρεάζουν πολλούς άλλους. Η διατροφή μπορεί ακόμη και να ενεργοποιήσει ή να απενεργοποιήσει γονίδια μέσω επιγενετικής – αλλαγές στη γονιδιακή δραστηριότητα που δεν αλλοιώνουν το ίδιο το DNA.

Η ιστορία παρέχει χαρακτηριστικά παραδείγματα. Τα παιδιά που γεννήθηκαν από μητέρες που βίωσαν λιμό στην Ολλανδία κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ήταν πιο πιθανό να αναπτύξουν καρδιακή νόσο, διαβήτη τύπου 2 και σχιζοφρένεια αργότερα στη ζωή τους. Δεκαετίες αργότερα, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι η δραστηριότητα των γονιδίων αυτών των παιδιών, είχε τροποποιηθεί ανάλογα με το τι έτρωγαν – ή δεν έτρωγαν – οι μητέρες τους κατά την εγκυμοσύνη.

Χαρτογραφώντας το «διατροφικό σύμπαν»

Προγράμματα όπως το Foodome Project καταγράφουν αυτό το κρυφό χημικό σύμπαν. Έχουν ήδη καταγραφεί περισσότερα από 130.000 μόρια, τα οποία συνδέουν τις τροφικές ενώσεις με τις ανθρώπινες πρωτεΐνες, τα μικρόβια του εντέρου και τις νοσολογικές διεργασίες. Στόχος είναι η δημιουργία ενός «άτλαντα» που θα δείχνει πώς η διατροφή αλληλεπιδρά με το σώμα και ποια μόρια είναι πραγματικά σημαντικά για την υγεία.

Η ελπίδα είναι ότι, κατανοώντας τη διατροφική σκοτεινή ύλη, θα μπορέσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα που εδώ και καιρό προβληματίζουν την επιστήμη της διατροφής: Γιατί κάποιες δίαιτες βοηθούν μερικούς αλλά όχι άλλους; Γιατί τα τρόφιμα μερικές φορές προλαμβάνουν και μερικές φορές προάγουν ασθένειες; Ποια μόρια τροφίμων θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων ή τροφών;

Βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή, αλλά το μήνυμα είναι σαφές: το φαγητό στο πιάτο μας δεν είναι μόνο θερμίδες και θρεπτικά συστατικά, αλλά ένα τεράστιο χημικό τοπίο που μόλις αρχίζουμε να χαρτογραφούμε. Όπως η χαρτογράφηση της κοσμικής σκοτεινής ύλης μεταμορφώνει την άποψή μας για το σύμπαν, η αποκάλυψη της διατροφικής σκοτεινής ύλης μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που τρώμε, τη θεραπεία ασθενειών και την αντίληψή μας για την υγεία.

ΠΗΓΗ: Studyfinds