Πώς μπορούμε να περιορίσουμε τα μικροπλαστικά που φτάνουν στο πιάτο μας

Δεν μπορούμε να τα δούμε, αλλά είναι εκεί, εκατοντάδες μικροσκοπικά σωματίδια πλαστικού κρύβονται ακόμα και στη… μπριζόλα μας. Καθώς μαγειρεύουμε σε ένα καυτό τηγάνι, αυτοί οι ανεπιθύμητοι επισκέπτες υγροποιούνται, διαχέονται στο κρέας και στη συνέχεια στερεοποιούνται ξανά καθώς κρυώνει το πιάτο μας. Και δεν βρίσκονται μόνο στη μπριζόλα. Χωρίς να το γνωρίζουμε, τα καταναλώνουμε συνεχώς.

Αυτοί οι εισβολείς στα τρόφιμά μας είναι μικροπλαστικά και νανοπλαστικά, σωματίδια μικρότερα από 5 mm ή μεταξύ 1 και 1.000 νανομέτρων αντίστοιχα. Αλλά πώς καταλήγουν στο φαγητό μας; Και, σε έναν κόσμο γεμάτο κομμάτια πλαστικού, τι μπορούμε να κάνουμε για να μειώσουμε την έκθεσή μας σε αυτά μέσω της διατροφής μας;

Αν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά την κουζίνα μας, θα αρχίσουμε να αναγνωρίζουμε από πού εισέρχονται τα μικροπλαστικά στα γεύματά μας: ξεχύνονται από τις βρύσες μας και ξεφλουδίζουν από τα μαγειρικά σκεύη. Διαρρέουν από το πλαστικό μπουκάλι του νερού και επιπλέουν στο φλιτζάνι του τσαγιού. Είναι θαμμένα βαθιά μέσα στα τρόφιμα και βρίσκουν τον δρόμο τους προς τους κρόκους των αυγών, το κρέας και τα λαχανικά.

Μόλις αρχίσουμε να τα ψάχνουμε, τα σημεία έκθεσης στα μικροπλαστικά μπορούν γρήγορα να μας φανούν συντριπτικά. Ωστόσο, μπορούμε να λάβουμε ορισμένα μέτρα για να καταναλώνουμε λιγότερα από αυτά.

«Υπάρχουν πολλά εύκολα επιτεύξιμα μέτρα που μπορείτε να λάβετε στο σπίτι σας», λέει η Σίλα Σαθιαναραγιάνα (Sheela Sathyanarayana), καθηγήτρια παιδιατρικής και αναπληρώτρια καθηγήτρια περιβαλλοντικών και επαγγελματικών επιστημών υγείας στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον και στο Ινστιτούτο Παιδικής Έρευνας του Σιάτλ.

«Πιστεύω ότι αυτό δίνει στους ανθρώπους την αίσθηση ότι έχουν τον έλεγχο της ζωής τους, και αυτό ισχύει λίγο περισσότερο από ό,τι νομίζουμε».

Τρόφιμα

Τα μικροπλαστικά βρίσκονται στα φρούτα και τα λαχανικά, το μέλι, το ψωμί, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα ψάρια και το κρέας, από τα χάμπουργκερ μέχρι το κοτόπουλο. Βρίσκονται στο κρόκο των αυγών (και στο ασπράδι επίσης).

Μια μελέτη σε 109 χώρες διαπίστωσε ότι η ποσότητα αυτών των πλαστικών που κατανάλωναν συνήθως οι άνθρωποι το 2018 ήταν πάνω από έξι φορές μεγαλύτερη από ό,τι το 1990. Τα μικροπλαστικά μπορούν να εισέλθουν στα τρόφιμά μας όταν τα φυτά τα απορροφούν από τις ρίζες τους ή τα ζώα τα καταναλώνουν με την τροφή τους.

«Εάν καλλιεργείτε ένα κομμάτι γης που προηγουμένως ήταν βιομηχανικό και το έδαφος είναι μολυσμένο, [υπάρχει] πιθανότητα τα φυτά να συσσωρεύσουν τους ρύπους του εδάφους», λέει η Σαθιαναραγιάνα . Μόλις συγκομιστούν οι καλλιέργειες, υπάρχουν πολλές περισσότερες πιθανότητες μόλυνσης κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας.

«Τα εργοστάσια χρησιμοποιούν τεράστιες ποσότητες πλαστικού για να είναι αποτελεσματικά και να έχουν υψηλή απόδοση για τα προϊόντα τους».

Σε ορισμένα τρόφιμα, είναι δυνατό να αφαιρέσουμε ένα από μέρος των μικροπλαστικών πριν τα καταναλώσουμε.

Μια μελέτη στην Αυστραλία διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι κατανάλωναν συνήθως 3-4 mg πλαστικού ανά μερίδα σπιτικού ρυζιού και έως 13 mg ανά μερίδα προψημένου ρυζιού. Τα μικροπλαστικά ήταν εξίσου παρόντα στο ρύζι που ήταν συσκευασμένο σε χαρτί, όπως και στο ρύζι που ήταν συσκευασμένο σε πλαστικό. Ωστόσο, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι το ξέπλυμα του ρυζιού μείωσε τα μικροπλαστικά που σερβίρονταν κατά 20-40%. Το πλύσιμο του κρέατος και του ψαριού μπορεί επίσης να μειώσει τα μικροπλαστικά, αλλά δεν τα εξαλείφει.

Για άλλα τρόφιμα, το ξέπλυμα είναι αδύνατο. Το αλάτι συχνά περιέχει μικροπλαστικά λόγω μόλυνσης στα σημεία εξόρυξης και επεξεργασίας. Μια μελέτη του 2018 διαπίστωσε ότι 36 από τις 39 μάρκες αλατιού που αναλύθηκαν περιείχαν μικροπλαστικά. Το θαλασσινό αλάτι είχε τα υψηλότερα επίπεδα μικροπλαστικών, πιθανώς λόγω των υψηλών επιπέδων ρύπανσης από μικροπλαστικά στις λίμνες, τα φράγματα, τους ποταμούς και τους ωκεανούς του κόσμου.

Τόσο η Σαθιαναραγιάνα όσο και η Άνελιζ Άντριαν (Annelise Adrian), ανώτερη υπεύθυνη προγραμμάτων της ομάδας πλαστικών και επιστήμης υλικών του World Wildlife Fund, υποστηρίζουν τη μετάβαση σε φρέσκα, ολόκληρα τρόφιμα ή, τουλάχιστον, την αποφυγή υπερ-επεξεργασμένων τροφίμων όποτε είναι δυνατόν.

«Όσο πιο υπερ-επεξεργασμένο είναι ένα τρόφιμο, τόσο πιο πιθανό είναι να έχει υψηλή πλαστική μόλυνση, επειδή υπάρχουν πολλά σημεία επαφής σε ένα εργοστάσιο που παράγει αυτό το τρόφιμο», λέει η Σαθιαναραγιάνα.

Η μείωση της ποσότητας πλαστικού στην τροφική αλυσίδα θα απαιτήσει κάτι περισσότερο από μερικές αλλαγές στις κουζίνες μας. Σε παγκόσμιο επίπεδο, αν η ποσότητα των πλαστικών απορριμμάτων που μολύνουν το περιβάλλον μειωνόταν κατά 90%, θα μπορούσε να μειωθεί κατά το ήμισυ η ποσότητα πλαστικών που καταναλώνουν οι άνθρωποι στις χώρες που πλήττονται περισσότερο.

«Το πλαστικό είναι ένα φθηνό, εξαιρετικό υλικό», λέει η Βίλντε Σνέκεβικ (Vilde Snekkevik), θαλάσσια βιολόγος και ερευνήτρια μικροπλαστικών στο Νορβηγικό Ινστιτούτο Έρευνας Νερού. «Το πρόβλημα είναι απλώς ότι το χρησιμοποιούμε υπερβολικά. Βρίσκεται παντού».

Νερό

Είτε προέρχεται από τη βρύση είτε από μπουκάλι, το νερό είναι ένα άλλο σημαντικό σημείο έκθεσης στα μικροπλαστικά. Μια μελέτη διαπίστωσε ότι η απλή πράξη του βιδώματος και ξεβιδώματος ενός πλαστικού καπακιού μπουκαλιού αύξησε δραματικά την ποσότητα των μικροπλαστικών που βρέθηκαν στο νερό που περιείχε. Με κάθε βίδωμα ή ξεβίδωμα, δημιουργήθηκαν 553 μικροπλαστικά σωματίδια ανά λίτρο νερού.

«Μελέτες δείχνουν ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα μικροπλαστικά και νανοπλαστικά στο εμφιαλωμένο νερό από ό,τι πιστευόταν προηγουμένως», λέει η Άντριαν

Τα μικροπλαστικά βρίσκονται επίσης συχνά στο νερό της βρύσης. Μια μελέτη στο Ηνωμένο Βασίλειο τα εντόπισε και στα 177 δείγματα νερού της βρύσης που εξετάστηκαν, χωρίς να υπάρχει διακριτή διαφορά στη συγκέντρωση μικροπλαστικών σε σχέση με το εμφιαλωμένο νερό. Παρόμοια ευρήματα στην Κίνα, την Ευρώπη, την Ιαπωνία, τη Σαουδική Αραβία και τις ΗΠΑ υποδηλώνουν ότι πρόκειται για ένα παγκόσμιο πρόβλημα.

Ωστόσο, αν υπάρχει η δυνατότητα, η κατανάλωση νερού της βρύσης μπορεί να είναι ένας καλύτερος τρόπος για τη μείωση της έκθεσης στα μικροπλαστικά, όπου η παροχή νερού είναι ασφαλής. Η Άντριαν λέει ότι η επένδυση σε ένα καλό φίλτρο κάνει αισθητή διαφορά. Ακόμη και ένα απλό φίλτρο άνθρακα, όπως αυτό που βρίσκεται σε μια κανάτα με φίλτρο νερού, μπορεί να αφαιρέσει έως και το 90% των μικροπλαστικών.

Ωστόσο, ακόμη και αν το νερό μας έχει χαμηλή περιεκτικότητα σε μικροπλαστικά, αν σκοπεύουμε να προσθέσουμε ένα φακελάκι τσαγιού που περιέχει πλαστικό για να φτιάξουμε ένα φλιτζάνι τσάι, αυτό μπορεί να απελευθερώσει περίπου 11,6 δισεκατομμύρια κομμάτια μικροπλαστικών και 3,1 δισεκατομμύρια κομμάτια νανοπλαστικών στο φλιτζάνι σας. Το πλαστικό χρησιμοποιείται συχνά σε μικρές ποσότητες για να σφραγίζει σακούλες που κατά τα άλλα είναι κατασκευασμένες από χαρτί. Ορισμένοι κατασκευαστές έχουν στραφεί σε σακούλες χωρίς πλαστικό.

Συσκευασίες και δοχεία

Στη συνέχεια, υπάρχει το πλαστικό στο οποίο συσκευάζονται πολλά από τα τρόφιμά μας.

«Τα τρόφιμα που αποθηκεύονται σε πλαστικό περιέχουν αναπόφευκτα μικροπλαστικά», λέει η Άντριαν. «Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει και αλουμινένια κουτιά με πλαστική επένδυση, όπως τα κουτιά φασολιών».

Το απλό άνοιγμα μιας πλαστικής συσκευασίας απελευθερώνει μια έκρηξη μικροπλαστικών. Είτε χρησιμοποιείτε ψαλίδι, είτε σκίζετε μια συσκευασία με τα χέρια σας, είτε την κόβετε με μαχαίρι, είτε στρίβετε το καπάκι, μπορεί να δημιουργηθούν έως και 250 κομμάτια μικροπλαστικών ανά εκατοστό, σύμφωνα με μια αυστραλιανή μελέτη.

«Περιττό να πούμε ότι οι επαναλαμβανόμενες διαδικασίες κοπής/ψαλιδίσματος/ολίσθησης στην ίδια θέση είναι παρόμοιες με το πριόνισμα για τη δημιουργία φλοιού», σημειώνουν οι συγγραφείς της μελέτης.

Η ηλικία ενός πλαστικού δοχείου μπορεί επίσης να κάνει τη διαφορά. Μια μελέτη στη Μαλαισία εξέτασε επαναχρησιμοποιούμενα μπολ μελαμίνης και διαπίστωσε ότι μετά από 100 πλύσεις η απελευθέρωση μικροπλαστικών ήταν κατά τάξη μεγέθους υψηλότερη από ό,τι μετά την πρώτη πλύση του μπολ. (Άλλα υλικά, όπως η σιλικόνη, μπορεί να συμπεριφέρονται διαφορετικά καθώς γερνούν.)

Ακόμα και αν τα τρόφιμα παραμένουν στο δοχείο για μικρό χρονικό διάστημα, εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλη πιθανότητα μόλυνσης. Στην Κίνα, μια μελέτη για τα μικροπλαστικά από διάφορους τύπους δοχείων φαγητού σε πακέτο υπολόγισε ότι οι άνθρωποι που καταναλώνουν πέντε έως δέκα γεύματα σε πακέτο κάθε μήνα ενδέχεται να καταναλώνουν 145-5.520 κομμάτια μικροπλαστικών από τα δοχεία στα οποία περιέχονται τα γεύματά τους.

Μαγειρικά σκεύη

Τώρα που έχουμε βγάλει τα τρόφιμα από τη συσκευασία ή το δοχείο αποθήκευσης, ακολουθεί η προετοιμασία.

Μια μελέτη εξέτασε μεμονωμένες φέτες που κόπηκαν σε επιφάνεια κοπής και υπολόγισε ότι ανά χιλιοστό του κοψίματος μπορούσαν να δημιουργηθούν μεταξύ 100 και 300 μικροπλαστικά ή νανοπλαστικά σωματίδια. Μια μελέτη του 2023 διαπίστωσε ότι ένας τύπος σανίδας, κατασκευασμένος από πολυαιθυλένιο, εκτιμάται ότι απελευθερώνει μεταξύ 7,4-50,7 g (7,4-1,8 oz) μικροπλαστικών ετησίως. Ένας άλλος τύπος, κατασκευασμένος από πολυπροπυλένιο, θα απελευθερώνει περίπου 49,5 g ετησίως.

Βέβαια, αυτή ήταν μια μικρή μελέτη και η απελευθέρωση μικροπλαστικών ποίκιλε ανάλογα με τον τρόπο κοπής των διαφόρων ατόμων, καθώς και με τον τύπο των επιφανειών.

Μερικές φορές, το πλαστικό πηγαίνει κατευθείαν στα τρόφιμα που κόβονται πάνω του. Στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ερευνητές ανέφεραν το 2022 ότι το κρέας που αγοράστηκε σε κρεοπωλείο και σε σούπερ μάρκετ περιείχε μικροπλαστικά που προέρχονταν από πλαστικές σανίδες κοπής. Αυτά τα μικροπλαστικά έλιωσαν όταν μαγειρεύτηκε το κρέας και στη συνέχεια στερεοποιήθηκαν ξανά καθώς το γεύμα κρύωνε. Το πλύσιμο του κρέατος για τρία λεπτά μείωσε αλλά δεν εξάλειψε τα μικροπλαστικά που περιείχε, διαπίστωσαν οι ερευνητές. Η ανάλυση ενός χρησιμοποιημένου ξύλου κρεοπωλείου υπολόγισε ότι 875 g (30 oz) είχαν χαθεί από αυτό μέχρι το τέλος της διάρκειας ζωής του.

Τα γρατσουνισμένα αντικολλητικά σκεύη μαγειρικής μπορούν επίσης να απελευθερώνουν χιλιάδες έως εκατομμύρια μικροπλαστικά σωματίδια ανά χρήση, καθιστώντας τα μια άλλη παραγνωρισμένη πηγή ρύπανσης στην κουζίνα. Ακόμη και τα πλαστικά μπολ ανάμειξης και τα μπλέντερ απελευθερώνουν σωματίδια με κάθε χρήση.

Η σιλικόνη προτείνεται μερικές φορές ως ασφαλέστερη εναλλακτική λύση σε σχέση με τα πλαστικά σκεύη, αλλά η Άντριαν λέει ότι δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι αποβάλλει λιγότερα μικροπλαστικά. «Τα προβλήματα της έκπλυσης και των μικροπλαστικών δεν αποφεύγονται πλήρως», εξηγεί.
Η Σνέκεβικ σημειώνει ότι η σιλικόνη «είναι σίγουρα μια καλή εναλλακτική λύση και θα χρειαζόταν περισσότερο χρόνο [από το πλαστικό] για να κατακερματιστεί. Αλλά δεν θα ένιωθα άνετα να πω, ναι, προτιμήστε σίγουρα τη σιλικόνη». Άλλες εναλλακτικές λύσεις για ορισμένα είδη κουζίνας είναι το γυαλί και ο ανοξείδωτος χάλυβας, σημειώνει.

Υπάρχουν επίσης βιοπλαστικά, τα οποία έχουν σχεδιαστεί για να βιοδιασπώνται τόσο στο περιβάλλον όσο και στο σώμα.

«Ουσιαστικά, το σώμα έχει εξελιχθεί ώστε να μεταβολίζει βιοϋλικά αλλά όχι δεν έχει ώστε να μεταβολίζει συνθετικά υλικά», λέει ο Πολ Ανάστας (Paul Anastas), καθηγητής χημείας για το περιβάλλον στο Πανεπιστήμιο Γέιλ στο Νιου Χέιβεν των ΗΠΑ. Λέει ότι η πράσινη χημεία μας επιτρέπει να δημιουργούμε πλαστικά υλικά με λιγότερους κινδύνους. «Είναι καλοήθης από τη σχεδίασή του», λέει.

Ωστόσο, πολλά πλαστικά, όπως τα καλαμάκια από πολυγαλακτικό οξύ, έχουν διαφημιστεί ως βιοδιασπώμενα, αλλά αποδείχθηκε ότι δεν είναι. Μερικές φορές αυτά τα πλαστικά απλώς κατακερματίζονται γρηγορότερα σε μικροπλαστικά, λέει η Σνέκεβικ.

Θερμότητα

Όσον αφορά τη θερμότητα, όσο πιο πολύ ζεσταίνονται τα πλαστικά, τόσο περισσότερα μικροπλαστικά απελευθερώνουν.

Μια μελέτη διαπίστωσε ότι τα πλαστικά δοχεία που θερμαίνονται στο φούρνο μικροκυμάτων για τρία λεπτά μπορούν να απελευθερώσουν έως και 4,22 εκατομμύρια μικροπλαστικά και 2,11 δισεκατομμύρια νανοπλαστικά σωματίδια από ένα μόνο τετραγωνικό εκατοστό πλαστικού. Η χρήση παρόμοιων δοχείων στο ψυγείο μπορεί επίσης να απελευθερώσει «εκατομμύρια έως δισεκατομμύρια» μικροπλαστικά και νανοπλαστικά , αλλά σε μια πολύ μεγαλύτερη περίοδο έξι μηνών.

Ένα ζεστό ρόφημα σε ένα πλαστικό ποτήρι μιας χρήσης δημιουργεί επίσης μικροπλαστικά. Μια μελέτη εξέτασε διάφορες ποικιλίες και διαπίστωσε ότι τα ποτήρια από πολυπροπυλένιο που περιείχαν ζεστό νερό στους 50 °C απελευθέρωναν τα περισσότερα μικροπλαστικά. Για όλους τους τύπους ποτηριών, η μόλυνση ήταν μικρότερη όταν το περιεχόμενο ήταν κρύο.

Εξετάζοντας τα ποτήρια μετά, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι το ζεστό περιεχόμενο είχε καταστρέψει την πλαστική επιφάνεια. Η ομάδα υπολόγισε ότι κάποιος που χρησιμοποιεί πλαστικά ποτήρια μιας χρήσης μία ή δύο φορές την εβδομάδα μπορεί να καταναλώνει μεταξύ 18.720 και 73.840 μικροπλαστικά ετησίως.

Υπάρχει ένας εμπειρικός κανόνας που ακολουθεί το διάσημο βιβλίο μαγειρικής Salt, Fat, Acid, Heat, γραμμένο από την σεφ και συγγραφέα βιβλίων μαγειρικής Σαμίν Νοσράτ (Samin Nosrat). Η Άντριαν λέει ότι αυτά τα τέσσερα συστατικά μπορούν να διασπάσουν το πλαστικό σε μικροπλαστικά πιο γρήγορα. Σε ένα πλαστικό μπολ ανάμειξης, το νερό με αλάτι απελευθερώνει τριπλάσια ποσότητα μικροπλαστικών από το νερό χωρίς αλάτι, καθώς οι κρύσταλλοι αλατιού τρίβονται στην επιφάνεια του μπολ.

Επιπλέον, η Σαθιαναραγιάνα έχει διαπιστώσει ότι τα τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά περιέχουν επίσης υψηλότερες συγκεντρώσεις ορισμένων προσθέτων από πλαστικό που μπορεί να είναι επιβλαβή για την υγεία.

Καθαρισμός

Τώρα που το γεύμα τελείωσε, έρχεται η σειρά του πλυσίματος των πιάτων.

Όταν έρχεται η ώρα να πλύνουμε τα πιάτα, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι τα μίας χρήσης σφουγγάρια κουζίνας είναι μια ακόμη πηγή μικροπλαστικών και νανοπλαστικών. Αυτά με τη σκληρότερη επιφάνεια είχαν μεγαλύτερο κίνδυνο να αποβάλλουν μικροπλαστικά. Καθώς φθείρονται, τα σφουγγάρια κουζίνας μπορούν να απελευθερώσουν έως και 6,5 εκατομμύρια κομμάτια μικροπλαστικών ανά γραμμάριο. Η προσθήκη απορρυπαντικών και άλλων προϊόντων καθαρισμού σε ένα σφουγγάρι προκαλεί απελευθέρωση ακόμη περισσότερων μικροπλαστικών.

Για άλλα κοινά πλαστικά προϊόντα καθαρισμού, υπάρχουν ακόμη πολύ λίγες έρευνες σχετικά με την απελευθέρωση μικροπλαστικών. Το αν τα πανιά από μικροΐνες απελευθερώνουν μικροπλαστικά κατά τον καθαρισμό ήταν ένα θέμα έρευνας που είχε παραβλεφθεί σε μεγάλο βαθμό το 2024, όταν η Σνέκεβικ και οι συνεργάτες της δημοσίευσαν την ανασκόπησή τους.

Ωστόσο, είναι γνωστό ότι τα συνθετικά υφάσματα απελευθερώνουν μεγάλες ποσότητες μικροπλαστικών και θεωρούνται μια από τις κύριες πηγές πλαστικής ρύπανσης στον ωκεανό.

Τι να κάνουμε με μια κουζίνα γεμάτη πλαστικά

Η Σνέκεβικ προτρέπει να μην αντιδράσουμε αυθόρμητα πετώντας όλα τα πλαστικά μαγειρικά σκεύη και συσκευές.

Μια στρατηγική είναι να επικεντρωθείτε σε αντικείμενα που παρουσιάζουν εμφανή σημάδια φθοράς, όπως γρατσουνιές, κοψίματα, ξεφλουδίσματα ή τήξη. Όταν φαίνεται ότι έχει έρθει η ώρα να αντικαταστήσετε το αντικείμενο, η Σνέκεβικ προτείνει την επιλογή ενός αντικειμένου χωρίς πλαστικό.

Τα τρόφιμα και τα ποτά μπορεί να είναι ο πιο άμεσος τρόπος με τον οποίο τα μικροπλαστικά εισέρχονται στο πεπτικό μας σύστημα, αλλά δεν είναι ακόμα σαφές ποια επίδραση έχουν πάνω μας. Οι μέχρι σήμερα έρευνες για τις επιπτώσεις των μικροπλαστικών στην υγεία του εντέρου μας δεν είναι καταληκτικές και λίγες μελέτες έχουν γίνει σε ανθρώπους. Ορισμένοι επιστήμονες έχουν υποδείξει ότι μπορεί να διαταράσσουν τα μικρόβια που ζουν στο έντερό μας ή ότι μερικά από τα μικρότερα σωματίδια μπορεί να περάσουν ακόμη και στην κυκλοφορία του αίματός μας.

Μέρος αυτού του ξένου υλικού μπορεί απλά να καταλήξει στο σώμα μας.

«Πλαστικά με βάση τα ορυκτά, σε μικρο- και νανο- μορφές, έχουν ανιχνευθεί σε σχεδόν όλα τα όργανα του σώματός μας που έχουν μελετηθεί, συμπεριλαμβανομένων των αρτηριών, του εγκεφάλου, του αίματος, του πλακούντα και των όρχεων», λέει ο Ανάστας.

Πηγή: BBC