To best seller του Sabahattin Ali «Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό»: γράφει η Ελένη Ι. Σακαλή

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Το μυθιστόρημα του Σαμπαχαττίν Αλί με τον παράξενο τίτλο Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό γράφτηκε το 1940 αλλά έπρεπε να περάσουν 70 χρόνια περίπου για να γνωρίσει την τεράστια επιτυχία που έχει σήμερα. Έγινε best seller στην Τουρκία, όπου αγαπήθηκε ιδιαίτερα από το νεανικό κοινό, παραμένει χρόνια στις λίστες με τις πρώτες πωλήσεις κι επιπλέον μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες –στα γερμανικά, γαλλικά, ιταλικά, αγγλικά, ισπανικά, για να αναφέρουμε μερικές απ’ αυτές– αποσπώντας παντού εγκωμιαστικές κριτικές.

Ο πρωταγωνιστής στη Μαντόνα, ο Ραΐφ, είναι εκ πρώτης όψεως, και αναγνώσεως, ένας αντιήρωας. Ασήμαντο πρόσωπο, ένας άνθρωπος που κανείς δεν τον προσέχει, αλλά που ούτε και ο ίδιος δείχνει να αποζητά την προσοχή. Ένας από τις εκατοντάδες των ανθρώπων με τους οποίους διασταυρωνόμαστε στη ζωή μας χωρίς να τους δώσουμε την παραμικρή σημασία. Αρχικά ο αφηγητής, συνάδελφος του Ραΐφ στη δουλειά, νιώθει να ξυπνά μέσα του η περιέργεια για τον σιωπηλό και απορροφημένο στα καθήκοντά του Ραΐφ, γρήγορα όμως θα θεωρήσει ότι δεν αξίζει το ενδιαφέρον του. Ώσπου κάποιες συγκυρίες θα τον φέρουν πιο κοντά του και θ’ ανακαλύψει, όταν φτάσει στα χέρια του ένα τετράδιο όπου ο Ραΐφ έχει καταγράψει την περίοδο της ζωής του στη Γερμανία, τι έζησε σ’ εκείνο το σύντομο χρονικό διάστημα και γιατί τον σημάδεψε ανεξίτηλα. Θα καταλάβει, και μαζί μ’ αυτόν και οι αναγνώστες, ότι πίσω από το άχρωμο παρουσιαστικό και την αδιάφορη συμπεριφορά κρύβεται ένας άνθρωπος μ’ έναν πλούσιο εσωτερικό κόσμο που δεν θα μπορούσε κανείς εύκολα να φανταστεί. Ο οικογενειάρχης που πηγαινοέρχεται σαν αυτόματο καθημερινά από τη δουλειά στο σπίτι κι από το σπίτι στη δουλειά έχοντας επωμιστεί τα βάρη μιας πολυμελούς οικογένειας είναι κατά βάση ένας απελπισμένος άνθρωπος που έχει παραιτηθεί από τη ζωή. Η ψυχή του είναι δοσμένη ολοκληρωτικά στη Μαρία Πούντερ, μια Γερμανοεβραία ζωγράφο από την Τσεχία, την οποία είχε γνωρίσει στο Βερολίνο του Μεσοπολέμου, όπου είχε βρεθεί για να μάθει την τεχνογνωσία της Δύσης με στόχο τον εκσυγχρονισμό του οικογενειακού εργοστασίου. Ο έρωτάς του για τη Μαρία και η ατυχής έκβασή του τον έχουν μετατρέψει σ’ ένα άβουλο πειθαρχημένο ρομπότ που εκτελεί προκαθορισμένες εντολές, κι ο ίδιος μένει απαθής παρατηρητής της ζωής που κυλά.

Ο όρος «ημιαυτοβιογραφικό» χρησιμοποιείται από πολλούς για να χαρακτηρίσει το εν λόγω μυθιστόρημα, με αφορμή τα κοινά στοιχεία μεταξύ του συγγραφέα και του Ραΐφ. Ενδεικτικά αναφέρονται η δύσκολη παιδική ηλικία, η αγάπη για την ανάγνωση λογοτεχνικών έργων, το ταξίδι και η σύντομη διαμονή στη Γερμανία, ο σημαίνων ρόλος του έρωτα στη ζωή τους και, συνοπτικά, το ότι «[ζούσαν] πιο πολύ μέσα στο κεφάλι [τους] παρά μέσα στον κόσμο».

Το δίπολο «είναι και φαίνεσθαι», βασική αρχή στην οποία θα στηριχτεί η πλοκή του μυθιστορήματος, αφορά τόσο τον πρωταγωνιστή όσο και άλλους χαρακτήρες του έργου, όπως επίσης και κοινωνικές πραγματικότητες. Ωστόσο ό,τι αφυπνίζει και οξύνει το ενδιαφέρον του αναγνώστη καθώς εκτυλίσσεται η πλοκή είναι πρωτίστως οι ψυχολογικές αναλύσεις και σε δεύτερο επίπεδο οι κοινωνιολογικές παρατηρήσεις του αφηγητή.

Η ψυχοσύνθεση του Ραΐφ αναδύεται σταδιακά μέσα από την προσπάθειά του να κατανοήσει τη φύση του έρωτα και τον εαυτό του μέσα στην ερωτική σχέση. Και μάλιστα μια σχέση ασυνήθιστη, τους πόλους της οποίας ορίζουν μια Τσέχα Γερμανοεβραία κι ένας Τούρκος μουσουλμάνος. Πώς να «συναντηθούν» αυτοί οι δύο άνθρωποι που προέρχονται από άλλες ηπείρους κι άλλους πολιτισμούς – και μάλιστα μέσα στα ταραγμένα χρόνια του Μεσοπολέμου; Ή μήπως σ’ αυτή την ανήσυχη περίοδο, μετά από έναν πόλεμο που άλλαξε τα πάντα, είναι τελικά ευκολότερο να δημιουργήσουν και να ζήσουν την προσωπική τους ιστορία όπως εκείνοι τη φαντάζονται;

Πολλά θέματα και ζητήματα προβάλλονται ή θίγονται, με σαφήνεια ωστόσο, στο μυθιστόρημα παράλληλα με την ερωτική ιστορία. Η θέση της γυναίκας, ο ρόλος της τέχνης –μια και η Μαρία είναι ζωγράφος και ο Ραΐφ είχε κάποτε ασχοληθεί με τη ζωγραφική–, η αγάπη για τη φύση –όπως την έζησε παιδί ο Ραΐφ και μέσα από τους περιπάτους του με τη Μαρία στο Βερολίνο–, η κοινωνική κατάσταση στην Τουρκία –όπως αναδεικνύεται μέσα από τις οικογενειακές και επαγγελματικές σχέσεις του Ραΐφ και του αφηγητή–, η γερμανική κοινωνία του Μεσοπολέμου με τους καταστροφικούς σπόρους που θα βλαστήσουν σε λίγα χρόνια να έχουν μόλις φυτρώσει. Όλ’ αυτά συνθέτουν εν τέλει μια πλούσια αφήγηση που υποκινεί σκέψεις και αναμοχλεύει συναισθήματα ενώ παράλληλα ωθεί στην κριτική θεώρηση νοοτροπιών και συμπεριφορών, απόψεων και θέσεων.

Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό αφήνει στον αναγνώστη ένα αίσθημα μελαγχολίας όταν τελειώνει. Ίσως από τη συνειδητοποίηση της αδυναμίας κάποιων ανθρώπων, στους οποίους προφανώς συμπεριλαμβάνονται και πολλοί από τους αναγνώστες, να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις ενός υποχρεωτικού βίου που άλλοι τον έχουν διαμορφώσει· ή ίσως από το παράπονο ότι δεν έζησαν ποτέ έναν απόλυτο παθιασμένο έρωτα όπως αυτός του Ραΐφ και της Μαρίας.

Ελένη Ι. Σακαλή

Το μυθιστόρημα του Σαμπαχαττίν Αλί Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ροές και στη σειρά «Ξένη Λογοτεχνία», σε μετάφραση από τα τουρκικά και επίμετρο της Ελένης Ι. Σακαλή και επιμέλεια της Δέσποινας Σαραφείδου (σελ.: 288, τιμή: 16,96 €).

Στο εξώφυλλο: Jacques Henri Latigue, Renée Perle

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Θυμάμαι μόνον ότι μαρμάρωσα μπροστά στο πορτρέτο μιας γυναίκας που φορούσε ένα γούνινο παλτό. Τι είχε αυτό το πορτρέτο; Δεν μπορώ να το εξηγήσω· ως εκείνη τη στιγμή, δεν είχα συναντήσει γυναίκα με τέτοια παράξενη έκφραση, λίγο άγρια, λίγο υπεροπτική και πολύ έντονη. Το ωχρό πρόσωπο, τα μαύρα φρύδια και τα μαύρα μάτια, τα πυκνά καστανά μαλλιά και κυρίως αυτή η έκφραση αθωότητας και θεληματικότητας συνάμα, η απέραντη μελαγχολία σε συνδυασμό με την ισχυρή προσωπικότητα, σε καμιά περίπτωση δε μου ήταν ξένα. Αυτή τη γυναίκα εγώ τη γνώριζα ήδη… Ήταν ένα κράμα και μια σύνθεση όλων των γυναικών που στοίχειωναν τη φαντασία μου…

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο συγγραφέας της Μαντόνας, Σαμπαχαττίν Αλί (1907-1948), δεν ευτύχησε όσο ζούσε να δει την επιτυχία του μυθιστορήματός του, το οποίο δημοσιεύθηκε αρχικά σε συνέχειες τη διετία 1940-’41 σε εφημερίδα της εποχής χωρίς να τύχει της εύνοιας του κοινού και των κριτικών. Ήταν μια εποχή κατά την οποία στην Τουρκία, που κρατούσε ουδέτερη στάση στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε κηρυχτεί επιστράτευση. Σ’ αυτές τις αντίξοες συνθήκες ο συγγραφέας, επιστρατευμένος και ο ίδιος και με ραγισμένο χέρι, έγραψε τη Μαντόνα. Ούτως ή άλλως όμως όλη του η ζωή ήταν δύσκολη.

Μεγάλωσε μέσα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στα ταραγμένα χρόνια της μετάβασης από την οθωμανική αυτοκρατορία στο τουρκικό εθνικό κράτος, και βίωσε μια δύσκολη οικογενειακή κατάσταση στα παιδικά του χρόνια λόγω των ψυχικών κρίσεων της μητέρας του και των συνεχών μετακινήσεων της οικογένειας, καθώς ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός. Οι δυσκολίες συνεχίστηκαν όταν τελείωσε τη διδασκαλική ακαδημία και διορίστηκε σε διάφορες θέσεις στην επαρχία. Η βασική πηγή των ταλαιπωριών του, ωστόσο, ήταν οι αριστερές του πεποιθήσεις. Κατηγορήθηκε ότι έκανε κομμουνιστική προπαγάνδα σε σχολεία όπου δίδαξε και, όταν απήγγειλε δημόσια ένα ποίημα εναντίον του Κεμάλ Ατατούρκ στην Κόνια (Ικόνιο) το 1931 συνελήφθη, απολύθηκε από το δημόσιο και φυλακίστηκε. Αποφυλακίστηκε 10 μήνες αργότερα όταν δόθηκε αμνηστία για τη δέκατη επέτειο της δημοκρατίας στην Τουρκία. Οι διώξεις συνεχίστηκαν μέχρι τον θάνατό του επειδή εξέδιδε μαζί με άλλους ομοϊδεάτες του ένα αντιπολιτευτικό σατιρικό περιοδικό που είχε μεγάλη επιτυχία. Το 1944 μάλιστα, ύστερα από δημόσιες κατηγορίες των υπερεθνικιστών ότι είναι προδότης της πατρίδας, ξεσηκώθηκε μεγάλη κατακραυγή εναντίον του, που τον οδήγησε σε δίκη – αν και τελικά αθωώθηκε.

Η δύσκολη ζωή και οι οικονομικές στενοχώριες τον οδήγησαν στην απόφαση να φύγει από την Τουρκία κρυφά –αφού δεν του έδιναν διαβατήριο– και να πάρει αργότερα μαζί του τη γυναίκα του και την κόρη τους. Δεν τα κατάφερε τελικά. Στα σύνορα Τουρκίας και Βουλγαρίας βρέθηκε το πτώμα του. Διάφορες φήμες κυκλοφόρησαν και συζητούνται ακόμα σχετικά με τον θάνατό του, όμως η άποψη που επικρατεί είναι ότι δολοφονήθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες της εποχής.

Ο Σαμπαχαττίν Αλί θεωρείται συγγραφέας του σοσιαλιστικού και, αργότερα, του κριτικού ρεαλισμού. Στα διηγήματά του κυρίως, εκμεταλλευόμενος την εμπειρία του από τη διδασκαλική θητεία του στην επαρχία, θέλησε να αναδείξει την πραγματική ζωή των χωρικών χωρίς να την ωραιοποιεί και χωρίς να την υποτιμά. Στη συγγραφική του πορεία θα παρεισφρήσουν επιρροές από τη δυτική λογοτεχνία, που διαβάζει μετά μανίας, εν τούτοις θα διαμορφώσει σταδιακά το προσωπικό του ύφος προσδίνοντας κοινωνική ματιά στα γεγονότα και ψυχολογικό βάθος στους χαρακτήρες των διηγημάτων του.

Σημαντική ήταν επίσης η προσφορά του στον τομέα της μεταφρασμένης λογοτεχνίας, η οποία είχε ιδιαίτερη σημασία στην Τουρκία εκείνη την εποχή, καθώς λειτουργούσε ως μέσον επιρροής στο πλαίσιο της προσπάθειας του Κεμάλ Ατατούρκ (με ό,τι θετικό και αρνητικό συνεπάγεται μια τέτοιου είδους προσπάθεια) να εκσυγχρονιστεί και να εκδυτικιστεί η τουρκική κοινωνία. Ως γνώστης της γερμανικής γλώσσας και λογοτεχνίας, και από τη θέση που κατείχε στο κρατικό Μεταφραστικό Γραφείο, επέλεξε να μεταφραστούν έργα των Γκαίτε, Λέσσινγκ, Σίλλερ και άλλων, ενώ μετέφρασε και ο ίδιος έργα των Σιλόνε, Κλάιστ, Σαμισσό και Χόφφμανν, καθώς και την Αντιγόνη του Σοφοκλή (από τα γερμανικά). Έγραψε επίσης πολλά ποιήματα και άφησε πίσω του χιλιάδες φωτογραφίες που τράβηξε ως ερασιτέχνης φωτογράφος.

ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ:

Ένα best seller έκπληξη… Το διάβασαν, το αγάπησαν –και έκλαψαν μ’ αυτό– άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας.
The Guardian

Συγκινητικό, αξέχαστο, γεμάτο πάθος, νοσταλγία, μελαγχολία.
The Times

Ένα μικρό αριστούργημα!
The National

Μια ιστορία για τον νεανικό έρωτα και την απογοήτευση, τις χαμένες ευκαιρίες και την άπιαστη φλόγα του πάθους…
Financial Times

Σημείωση: οι φωτογραφίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο Η Μαντόνα με το γούνινο παλτό και μας παραχωρήθηκαν για την παρουσίαση από τον εκδοτικό οίκο Ροές.