«Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας»: γράφει η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη

ΜΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Το βιβλίο είναι ένας εκ νέου προβληματισμός για τον βαθμό αυτοσυνείδησης ή αυτεπίγνωσης που εκφράζουν λόγος, πράξεις και πρακτικές στα πεδία ιδεών και ιδεολογιών και του πολιτισμού με τα γνωστικά και αξιακά παραδείγματα που προωθεί και εκείνα που περιθωριοποιεί ή αποκλείει, στο πλαίσιο του έθνους/λαού που δεν είναι ιδέα ούτε μύθος, αλλά συγκεκριμένη ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα.

Η αυτοσυνείδηση θα μπορούσε να θεωρηθεί αναβαθμός της αυτογνωσίας μας, ή σαφέστερα ως το ριζικό φαντασιακό μας που, μέσω της παιδείας και της βιωματικότητας, μεταπλάθεται σε ιστορικό-κοινωνικό φαντασιακό. Υπό αυτή την έννοια δεν αφορά την ταυτότητα, το ποιοι είμαστε, αλλά την εθνική και κοινωνική αυτεπίγνωση όσον αφορά στους πόθους, τις ανάγκες και τις δυνατότητες χειραφέτησής μας από σκοταδιστικές προκαταλήψεις· γεγονός που ενισχύει την αυτενέργεια όσον αφορά επιλογές και αποφάσεις σχετικά με τον προσανατολισμό και την προοπτική ενός βιώσιμου μέλλοντος.

Ως τέτοια, η αυτοσυνείδηση προκύπτει από διεργασίες που ενεργοποιεί η σχέση μας με το παρελθόν και με όσα κληρονομήσαμε, όχι για να αναπαραγάγουμε αλλά για να αξιοποιήσουμε κληρονομιές που επιδέχονται ανανέωση, με υπερβάσεις και παρεκκλίσεις μέσω των οποίων προκύπτουν νέες συμβολικές μορφές στην τέχνη και νέα εννοιολογικά μορφώματα και ιδέες στη θεωρία, στην κριτική, στην πολιτική, στην οικονομία και στις εφαρμογές. Κι αυτό, γιατί η σχέση μας με την παράδοση δεν είναι στατική και αναλλοίωτη, αλλά δυναμική, καθώς επηρεάζεται από την εν κινήσει πραγματικότητα εντός και εκτός των γεωγραφικών μας συνόρων.

Τέτοιου είδους ζωτικά ζητήματα αυτοαντίληψης και κοσμοαντίληψης απαιτούν εξέταση των σχετικών ιδεών που διατύπωσαν οι αμέσως προηγούμενοι από εμάς συγγραφείς, ποιητές ή διανοούμενοι. Ο Πλάτων στον διάλογό του ΦΑΙΔΩΝ επεσήμανε ότι τέτοια ζητήματα απαιτούν πολύπλευρη έρευνα και το μόνο που διαθέτουμε σε αυτό το πανδύσκολο έργο είναι μια σχεδία, καθώς δεν υπάρχει κάποιο άλλο όχημα που να μας πηγαίνει στην αλήθεια ασφαλέστερα και με λιγότερο κίνδυνο. Σχεδία, στα Σύγχρονα κάτοπτρα, είναι η έλλογη κριτική (το λόγω κρίναι) γνωμών και απόψεων για θεωρητικά και πρακτικά θέματα ζωτικής σημασίας.

Στις σελίδες του βιβλίου εξετάζω το ζήτημα της ελληνικότητας έτσι όπως καθρεφτίζεται στα κείμενα των Π. Γιαννόπουλου, Ι. Δραγούμη, Γ. Σκληρού, Γ. Σαραντάρη, Κ. Τσάτσου, Ζ. Λορεντζάτου, Δ. Χατζή, Χρ. Μαλεβίτση, απ’ αρχής μέχρι τέλους του 20ού αιώνα. Πρόκειται για στοχαστικά πρίσματα που προέκυψαν από την κατεργασία τραυματικών και μη βιωμάτων μας, αποτυπωμένων σε ψυχικές παραστάσεις, πεποιθήσεις και προσδοκίες μας.

Προσεγγίζοντας τα στοχαστικά αυτά πρίσματα στα ιστορικά τους συγκείμενα, και υπό μία όσο το δυνατόν ευρύτερη προοπτική, διαπιστώνω ότι πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, όλα ρίχνουν το βάρος σε μία όψη της παράδοσής μας ή σε μία αντίθετή της, εξού και η μονομέρειά τους που έδωσε λαβή στη διαμόρφωση μεροληπτικών, εσκεμμένα ή μη, ιδεολογικών και πολιτικών θέσεων. Με αποτέλεσμα να έχουμε αντιθετικά και αλληλο-αποκλειόμενα ιδεολογικά σχήματα, ασύμβατα με την εξ υπαρχής ελληνο-ανατολική και ελληνο-δυτική μας παράδοση, έτσι όπως αυτή εκτείνεται από την κλασική αρχαιότητα, την ελληνο-ρωμαϊκή εποχή, τον Μεσαίωνα (το λεγόμενο Βυζάντιο),τους νεότερους χρόνους (Ενετοκρατία και Τουρκοκρατούμενη) μέχρι στη σύγχρονη εποχή με αφετηρία τον εθνικό-απελευθερωτικό αγώνα του ’21 ως τη σημερινή φάση της παγκοσμιοποίησης.

Καθώς έμειναν ανεξέταστες και απροβληματοποίητες, οι ιδέες αυτές παγιώθηκαν για να μεταλλαχθούν σε αγκυλωμένα ιδεολογήματα ή πολιτιστικά στερεότυπα, δημιουργώντας, έτσι το σημερινό τεράστιο ιδεολογικό κενό στο οποίο κινούμαστε, άμοιροι όμηροι των περιστάσεων, της διεθνούς συγκυρίας και των άκρως ρευστών συμμαχιών.

Στην ιστορικο-κριτική εξέταση των πρισμάτων ελληνικότητας που επιχειρώ στα Σύγχρονα κάτοπτρα, ακολούθησα τη διαλεκτική μέθοδο που επεξεργάσθηκε πρώτος ο Αριστοτέλης στα Τοπικά και στους Σοφιστικούς ελέγχους, στη σύγχρονη κοσμική μεταστοιχείωσή της από τον Καντ έως τον Χέγκελ, και από τον Χέγκελ έως τον Μαρξ και τον Νίτσε, τον 19ο αι., και από τον Ερνστ Μπλοχ έως τον Χέρμπερτ Μαρκούζε, τον Κορνήλιο Καστοριάδη ή τον Εντγκάρ Μορέν, τον 20ό αι.

Υπό αυτό το πρίσμα, το βιβλίο δεν είναι μια δοξογραφική ανθολόγηση ιδεών, αλλά μια ιστορικο-κριτική ανίχνευσή τους. Το πνεύμα με το οποίο είναι γραμμένο, έχει την έρεισή του στον αριστοτελικό πλατωνισμό –την κατ’ εξοχήν δική μας φιλοσοφική παράδοση–, στις σύγχρονες κοσμικές μεθερμηνείες και μεταστοιχειώσεις της που ανέφερα παραπάνω. Εννοείται ότι τις τελευταίες αυτές τις ανέλυσα και τις ήλεγξα σε προηγούμενες φιλοσοφικές μου μελέτες (Ο Μοντερνισμός στη Σύγχρονη Φιλοσοφία. Η αναζήτηση της χαμένης ενότητας [2007], και Σκέψη και προοπτική, από το quattrocento στο ηλεκτρονικό novecento [2002]).

Ο ολιστικός, διαλεκτικός και δυναμικός χαρακτήρας αυτής της μακραίωνης φιλοσοφικής παράδοσής μας που, σημειωτέον, χάνεται στην παγκοσμιοποιημένη και τεχνοκρατούμενη Δύση, μας επιτρέπει να επεξεργαστούμε ολοποιητικά πρίσματα (εν είδει ολογραμμάτων) που προωθούν και ενισχύουν την αυτοσυνείδησή μας, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, ανανεώνοντας και αξιοποιώντας γνωστικά και αξιακά παραδείγματα, τα οποία, αργά ή γρήγορα, θα λειτουργήσουν ως οδηγοί στην έλλογη χρήση της Τεχνικής. Ένας λόγος παραπάνω που οι νεότεροι χρήστες της ψηφιακής τεχνολογίας αδυνατούν να τα αφομοιώσουν, αν δεν δεχθούν, πέραν της επαγγελματικής κατάρτισής τους, ψήγματα παιδείας από τον ευρωπαϊκό και τον ελληνικό Διαφωτισμό που αγνόησε η ελληνική κοινωνία και το εκπαιδευτικό μας σύστημα, από τον 19ο αι. και εξής. Πράγμα που είχε ως συνέπεια τη δυσκολία στην κατανόηση και στη χρήση λογικών κατηγοριών, εννοιών, και σημασιών, την καταφυγή στην αντιγραφή ή στην αποστήθιση και την ελλιπή συγκρότηση του σκέπτεσθαι.

Αλεξανδρα Δεληγιώργη

Η μελέτη της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη με τίτλο Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας. Ιδέες και ιδεολογήματα στον 20ό αιώνα κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αρμός (σελ.: 345, τιμή: €18,00).

Η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε φιλοσοφία στο Α.Π.Θ. και κοινωνιολογία/εθνολογία στην Σορβόννη. Είναι Ομότιμη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας (Α.Π.Θ.). Συνεργάστηκε με φιλοσοφικά και λογοτεχνικά περιοδικά και αρθρογραφεί στον τύπο. Έχει εκδώσει φιλοσοφικές μελέτες, δοκίμια, μυθιστορήματα και διηγήματα. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου, το 1998, και με το Βραβείο μυθιστορήματος «Νίκος Θέμελης», το 2012.

ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ
▶Η θεωρία των κοινωνικών ντετερμινισμών και της ανθρώπινης ελευθερίας του Georges Gurvitch, ΕΕΦΣ, 24, 1979. Ανδρόγυς, Ιδεολογικό ρομάντζο, Κέδρος 1980, 1984, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2007.
▶Οι φωνές ή το απάτητο μονοπάτι των μυστηρίων του φόνου, διηγήματα, εκδ. Ύψιλον 1982, Παρατηρητής 1993.
▶Ο Κριτικός Μαρξ: 1843-1844, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1985
▶Το τέλος του χρυσού φεγγαριού, μυθιστόρημα, εκδ. Εστία, Αθήνα, 1988,1989,1991.
▶Ιστορίες μιας ελάχιστης εποχής, διηγήματα, εκδ. Εστία, Αθήνα 1991.
▶Ο διαμελισμός του λόγου στη νεωτερική σκέψη. Από τον Καντ στον Καστοριάδη, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1991.
▶Ά-νοστον ήμαρ, οδοιπορικό της σκέψης του Νικόλα Κάλας, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 1998 (Κρατικό βραβείο δοκιμίου 1998).
▶Ο μοντερνισμός στην σύγχρονη φιλοσοφία. Η αναζήτηση της χαμένης ενότητας, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1996, 1998, 2007 (νέα εμπλουτ.έκδοση).
▶Σκέψη και προοπτική, από το Quattrocento στο ηλεκτρονικό Novecento, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002.
▶Γυναίκες ή σκοτεινή ύλη, μυθιστόρημα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 2004.
▶Mujeres o Materia Obscura, εκδ. Centro de Byzantinos, Neogriegos y Chypriotes, 2017.
▶Μια δική σου ζωή, διηγήματα, εκδ. Μελάνι, Αθήνα, 2008.
▶Τρυφερός σύντροφος, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 2011 (Βραβείο Μυθιστορήματος «Νίκος Θέμελης» 2012).
▶Φιλοσοφία των κοινωνικών επιστημών, εκδ. Ζήτη, 2011.
▶Ανέστιος. Ημερολόγια, εκδ. Άγρα, Αθήνα, 2014.
▶Το κόκκινο της φωτιάς, δοκίμιο, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα, 2016
▶Ο μοντερνιστής κριτικός Νικόλας Κάλας. Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 2018.
▶Κοιλάδες του φόβου, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα, 2019.