Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ και οι «Διάλογοι Προσφύγων»: παρουσιάζει η Δέσποινα Σκούρτη

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

«Σβέντμποργκ, 22 Δεκεμβρίου 1933
Αγαπητέ Μπένγιαμιν,
[…] Είναι όμορφα εδώ. Δεν έχει καθόλου κρύο, είναι σίγουρα πολύ πιο ζεστά απ’ ό,τι στο Παρίσι. Υπολογίζω πως εδώ θα βγάζατε το μήνα με 100 κορώνες (60 Μάρκα του Ράιχ ή 360 γαλλικά φράγκα). Επιπλέον, η Βιβλιοθήκη του Svendborg προμηθεύεται όποιο βιβλίο ζητήσουμε. Έχουμε ραδιόφωνο, εφημερίδες, τράπουλες, σύντομα θα λάβουμε και τα βιβλία σας, σόμπες, μικρά καφέ, μια γλώσσα εξαιρετικά εύκολη κι η ζωή εδώ κυλά πιο ήρεμα.

Με εκτίμηση, ο παλιός σας φίλος Μπρεχτ»

Έτσι περιγράφει ο Μπρεχτ τη ζωή στη Δανία, τον τόπο όπου έζησε από τα τέλη του 1933 έως το 1939 σε επιστολή του προς τον Βάλτερ Μπένγιαμιν τον πρώτο του χειμώνα εκεί. Στην πραγματικότητα η καθημερινότητα του αυτοεξόριστου πολιτικού πρόσφυγα Μπέρτολτ Μπρεχτ στη «δανέζικη Σιβηρία» ήταν πολύ μοναχική. Η μόνη του επαφή με τον έξω κόσμο, πέρα από τις σπάνιες επισκέψεις που δεχόταν, ήταν το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες κι η αλληλογραφία του. Η ζωτική ανάγκη για επικοινωνία κι η πικρή μοναξιά τον στρέφουν στον εσωτερικό διάλογο∙ έτσι προκύπτουν τα πρώτα σχεδιάσματα των Διαλόγων Προσφύγων.

Τα δύο πρόσωπα του έργου ή αλλιώς οι δύο όψεις του μπρεχτικού ειδώλου, ένας αστός διανοούμενος ονόματι Τσίφελ, κι ένας προλετάριος εργάτης, ο Κάλε, συναντιούνται τυχαία στην εξορία κι ανταλλάσσουν ιδέες για την πολιτική κατάσταση στις «λαμπρές εποχές» του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τη ζωή του πρόσφυγα. 19 στον αριθμό οξυδερκείς συζητήσεις για διάφορα, φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους θέματα, 19 διάλογοι γεμάτοι κυνικό χιούμορ όπως υπαγορεύει η αδέκαστη, καυστική σάτιρα του Μπρεχτ και πώς να γινόταν κι αλλιώς, αφού «το καλύτερο σχολείο για τη Διαλεκτική είναι η προσφυγιά. Oι πλέον οξύνοες οπαδοί της Διαλεκτικής είναι οι πρόσφυγες.»

«Η μέριμνα για τον άνθρωπο έχει αυξηθεί πολύ τα τελευταία χρόνια, ιδιαιτέρα στα νέα καθεστώτα. Τα πράγματα δεν είναι όπως παλιά, το κράτος σήμερα νοιάζεται. Οι μεγάλοι άνδρες που αναδύθηκαν σε πολλά μέρη της Ευρώπης δείχνουν μεγάλο ζήλο να συγκεντρώσουν ανθρώπους και δεν χορταίνουν όσοι κι αν μαζευτούν. Χρειάζονται πολλούς.», παρατηρεί ο Τσίφελ με ειλικρίνεια για να λάβει την απάντηση «Η λέξη «τελευταίος» είναι μία από τις αγαπημένες τους. Στο στρατόπεδο του Μόορ εκείνος ο άντρας των Ες-Ες έλεγε πάντα ότι πρέπει να σκάβουμε τον λάκκο μας με την τελευταία μας δύναμη. Πολλές φορές απόρησα γιατί όχι, βρε αδερφέ, με την πρώτη μας. Έπρεπε όμως να είναι η τελευταία μας, αλλιώς δεν θα το διασκέδαζε. Και τον πόλεμο με την τελευταία δύναμη θέλουν να τον κερδίσουν, σ’ αυτό επιμένουν.»

Κάποτε η κουβέντα φτάνει και στις ανθρώπινες αρετές, για τις οποίες συμφωνούν πως πλέον έχουν χάσει το νόημά τους κι ο Κάλε προσθέτει πως για να μπορέσει κανείς να επιβιώσει σε χώρες που απαιτούν από τους πολίτες τους αρετές όπως η γενναιότητα, η δίψα για ελευθερία και η ανιδιοτέλεια οφείλει να διαθέτει ανεπτυγμένη την αίσθηση του χιούμορ. Όπως ο διωκόμενος από το καθεστώς των Ναζί Μπέρτολτ Μπρεχτ, οι πρόσφυγες των Διαλόγων ταξιδεύουν διαλεκτικά ανά τον κόσμο, αναζητώντας τη χώρα όπου είναι κανείς στ’ αλήθεια ελεύθερος κι αξίζει πράγματι να ζει. Μέσω μιας απολαυστικής απαγωγής καταλήγουν στο άτοπο με τον Τσίφελ να αποφαίνεται αφοριστικά: «Η ζωή σε μια χώρα δίχως χιούμορ είναι ανυπόφορη, αλλά ακόμα πιο ανυπόφορη είναι η ζωή σε μια χώρα όπου δεν μπορείς να ζεις αν δεν έχεις χιούμορ».

Μια γνωριμία σε βάθος με τον Μπέρτολτ Μπρεχτ

Αναμετρήθηκα με το κείμενο∙ η μετάφραση – αποκρυπτογράφησή του υπήρξε μια επίπονη, κοπιώδης, απαιτητική μα συνάμα κι απολαυστική, μακρά ασκητική περίοδος στη μεταφραστική μου διαδρομή. Από τότε που παρακολούθησα την παράσταση των Διαλόγων Προσφύγων στο Βερολίνο, μέχρις ότου η ελληνική μετάφραση του έργου να βρει καταφύγιο στο φιλόξενο σπίτι των εκδόσεων Κριτική, πέρασαν σχεδόν πέντε χρόνια αναζήτησης, αποκαλύψεων, εκπλήξεων, θυμού, συγκίνησης και κατανόησης. Σε κάθε αράδα του έργου υπήρχε κάτι καινούργιο να μάθω από τομείς όπως η πολιτική και οικονομική θεωρία, η φιλοσοφία, η ιστορία, οι καλές τέχνες, τα γράμματα κι άλλα πολλά, πρωτίστως όμως γνώρισα σε βάθος τον άνθρωπο Μπέρτολτ Μπρεχτ. Διαβάζοντας τους Διαλόγους Προσφύγων, στους οποίους ο συγγραφέας ερωταποκρίνεται με τη φωνή του Κάλε και του Τσίφελ για την προσφυγιά όπως ο ίδιος τη βίωσε κι έγινε κοινωνός του δράματος των «εγκόσμιων αναχωρητών», γνώρισα τον άνθρωπο πίσω από τον σπουδαίο διανοούμενο, θεωρητικό, ποιητή, θεατρικό συγγραφέα και σκηνοθέτη. Έναν οξυδερκή κι ευρυμαθή άνθρωπο με έντονα πάθη και την αλαζονεία του «ευφυούς τέρατος» που είχε συνείδηση ότι ήταν.

Το καλά κρυμμένο μυστικό: Ο άγνωστος γιος του πρόσφυγα Μπρεχτ σκοτώνεται υπηρετώντας στο ναζιστικό στρατό

Ποτέ δεν θα ξεχάσω το βράδυ που κατάφερα να αποκρυπτογραφήσω τον ακατάληπτο λόγο του στον τέταρτο διάλογο του έργου, όπου ο ίδιος ενσωματώνει κρυπτογραφικά, ενοχικά θα έλεγα, την ιστορία του εφηβικού του έρωτα με την Πάουλα, καρπός του οποίου υπήρξε ο πρωτότοκος γιος του Φρανκ Μπάνχολτσερ. Η δεκαπεντάχρονη Πάουλα μένει έγκυος από τον Μπρεχτ, ο πατέρας της όμως δεν εγκρίνει τον σοσιαλιστή Μπερτ για σύζυγο της θυγατέρας του. Το παιδί τους έρχεται στον κόσμο μακριά από την επαρχιακή του Άουγκσμπουργκ, ενώ το ζευγάρι συνεχίζει τη σχέση του και μετά τη γέννησή του, με τον 21 ετών Μπρεχτ να γράφει στην Μπάνχολτσερ: «Να προσέχεις πολύ τον μικρό γιο του μεγάλου Brecht»! Η Πάουλα Μπάνχολτσερ ακολουθεί τον αγαπημένο της στο Μόναχο όπου μετέβη για σπουδές και ξαναμένει έγκυος, αλλά καταφέρνει να αποβάλει με τις υποδείξεις του ίδιου του Μπρεχτ, φοιτητή της Ιατρικής. Η σχέση τους συνεχίστηκε για 2 χρόνια μετά τη δεύτερη εγκυμοσύνη με τον συγγραφέα να διατηρεί παράλληλα δεσμούς με ακόμη δύο γυναίκες. Ο γιος τους Φρανκ δεν είχε εύκολη ζωή. Κανένας από τους δύο γονείς του δεν τον αγκάλιασε κι έτσι μεγάλωσε σε χέρια συγγενών και αναδόχων. Με την ενηλικίωσή του ο πρωτότοκος γιος του Μπρεχτ στρατεύεται υποχρεωτικά στις τάξεις της Βέρμαχτ και βρίσκει τραγικό θάνατο το 1943 στο Ανατολικό Μέτωπο, την ώρα που ο πατέρας του είχε βρει τον τρόπο να περάσει στην Αμερική…

Στους Διαλόγους Προσφύγων ο Μπρεχτ ανατρέπει στερεοτυπικές αντιλήψεις για τον Άλλο, όποιος κι αν είναι αυτός: ο αδύναμος, ο ισχυρός, ο διαπρεπής ή ο άσημος. Συνάμα, δίνει «σκηνοθετικές» οδηγίες στον θεατή – αναγνώστη για να συναισθανθεί την αδικία, τις δυσκολίες και το αδιέξοδο της προσφυγιάς. Αυτοσυστήνεται ως άνθρωπος, κατεβαίνοντας –για λίγο– από το βάθρο του κι εξομολογείται αδυναμίες και μυστικά του. Θαρρώ πως διαβάζοντας τους προσφυγικούς διαλόγους του Μπρεχτ, διδασκόμαστε την ανεκτικότητα, τη συγχώρεση και την ανθρωπιά κι έτσι ο δραματικός του λόγος συνδράμει κάπως στην προσπάθειά μας «να παραμείνουμε ανθρώπινοι μπροστά στην τόση απανθρωπιά» που μας περιβάλλει.

Δέσποινα Σκούρτη

Το βιβλίο του Μπέρτολτ Μπρεχτ με τίτλο Διάλογοι προσφύγων κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κριτική (σελ.: 200, τιμή: €12,00). Μετάφραση-Επίμετρο: Δέσποινα Σκούρτη.

Mπέρτολτ Μπρέχτ (1898 – 1956)
συγγραφέας, δραματουργός, σκηνοθέτης
(φωτό: Kolbe, Jörg [1954] | πηγή: wikipedia)

Ο Mπέρτολτ Μπρεχτ γεννιέται στο Άουγκσμπουργκ της Βαυαρίας το 1898. Ξεκίνησε να φοιτά στο τμήμα Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μονάχου, χωρίς όμως να ολοκληρώσει τις σπουδές του, αφού καταπιάστηκε με το θέατρο. Μετά τις πρώτες του θεατρικές επιτυχίες σε σκηνές του Μονάχου, ο Μπρεχτ μετακόμισε στο Βερολίνο, όπου, μεταξύ άλλων, ήρθε σε επαφή με τη μαρξιστική θεωρία και έθεσε τις θεωρητικές βάσεις του Επικού Θεάτρου. Έντονα πολιτικοποιημένος βρέθηκε να διώκεται ως κομμουνιστής από τους εθνικοσοσιαλιστές κι αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη Γερμανία το 1933, καταφεύγοντας μέσω Πράγας, Βιέννης και Ζυρίχης αρχικά στη Δανία και αργότερα στη Σουηδία και τη Φινλανδία. Στην εξορία συνθέτει ορισμένα από τα σημαντικότερα δραματικά του έργα, γράφει άρθρα για περιοδικά της υπερορίας και διατελεί συνεκδότης του γερμανόφωνου περιοδικού «Das Wort» που κυκλοφορεί στη Μόσχα. Το 1941 κατέφυγε στις ΗΠΑ όπου εγκαθίσταται αρχικά στο Λος Άντζελες κι έπειτα στη Νέα Υόρκη και ήρθε σε επαφή με μια ενεργή ομάδα Γερμανών μεταναστών και έγινε μέλος του Συμβουλίου για τη Δημοκρατική Γερμανία. Αφού ανακρίθηκε από την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων το 1947, ο Μπρεχτ επέστρεψε στην Ευρώπη το 1949 και ίδρυσε τη σκηνή Berliner Ensemble με τη σύζυγό του Χελένε Βάιγκελ στο Ανατολικό Βερολίνο. Πέθανε το 1956 από ανακοπή καρδιάς, ως συνέπεια χρόνιων προβλημάτων υγείας, έχοντας αφήσει σαφές εντολές για μια κηδεία χωρίς επικήδειους λόγους και ιδιαίτερες τιμές.

Δέσποινα Σκούρτη
Μεταφράστρια

Η Δέσποινα Σκούρτη γεννήθηκε και μεγάλωσε την Αθήνα, όπου σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Σπουδών. Κατόπιν παραινέσεων των καθηγητών της, μετέβη στο Μόναχο για μεταπτυχιακές και στη συνέχεια διδακτορικές σπουδές στη συγκριτική φιλολογία και τις νεοελληνικές σπουδές. Στην πρώτη της απόπειρα λογοτεχνικής μετάφρασης αναμετρήθηκε με τους Διαλόγους Προσφύγων του Μπέρτολτ Μπρεχτ, έπαθε κι έμαθε.
Είναι Επιστημονική Συνεργάτης στο Πάντειο Πανεπιστημίο και στην Κρατική Βιβλιοθήκη της Βαυαρίας.