Ο Αλέξανδρος Κυπριώτης γράφει για την Τζέννυ Έρπενμπεκ και τη «Δοκιμασία»

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Η ομολογία μιας ομηρίας

Η Δοκιμασία είναι το δεύτερο μυθιστόρημα της Τζέννυ Έρπενμπεκ, και το τέταρτο κατά σειρά βιβλίο της, που εκδόθηκε στη Γερμανία το 2008, όταν εκδόθηκε στην Ελλάδα το τρίτο βιβλίο της, το Παιχνίδι με τις λέξεις. Είχαν ήδη προηγηθεί, τόσο στα γερμανικά όσο και στα ελληνικά, η νουβέλα Ιστορία του γερασμένου παιδιού (1999 / 2004) και η συλλογή διηγημάτων Σκύβαλα (2001 / 2006), και τα τρία από τις εκδόσεις Ίνδικτος. Και είχαν λάβει εξαιρετικές κριτικές και τα τρία.

Παρ’ όλ’ αυτά χρειάστηκε να περάσουν 13 ολόκληρα χρόνια μέχρι να εκδοθεί και στα ελληνικά, ετεροχρονισμένα, και στην πραγματικότητα έπειτα από τα δύο μυθιστορήματα της συγγραφέως που ακολούθησαν στη Γερμανία και στα καθ’ ημάς εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Καστανιώτη, Η συντέλεια του κόσμου (2012 / 2017) και Περαστικοί (2015 / 2019) αλλά και έπειτα από την επανέκδοση της πρώτης της νουβέλας, της Ιστορίας του γερασμένου παιδιού (2020), που για χρόνια παρέμενε εξαντλημένη και ανιστόρητη αλλά τώρα κυκλοφορεί και πάλι από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Η αλήθεια είναι ότι η μετάφραση του βιβλίου είχε γίνει ήδη από το 2010, αλλά επειδή ούτε ο κόσμος του βιβλίου είναι ένας κόσμος αγγελικά πλασμένος και το βιβλίο και ό,τι συνδέεται με αυτό πωλείται κι αγοράζεται, η Δοκιμασία, με πρόφαση αρχικά την εκ μέρους μου τελική διόρθωσή της, πέρασε μια μακρά περίοδο ομηρίας, που όπως κάθε ομηρία, τη στιγμή που γίνεται αποτελεί τη μοναδική εναλλακτική, τουλάχιστον στο μυαλό εκείνου που προβαίνει σ’ αυτή με σκοπό να ικανοποιηθεί ένα δίκαιο αίτημά του.

Η δημιουργός της Δοκιμασίας ή, για να είμαστε ακριβείς, η δημιουργός του πρωτότυπου μυθιστορήματος, του Heimsuchung, –γιατί, αν και η μετάφραση δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς πρωτότυπο κείμενο και σ’ εκείνο χρωστάει την ύπαρξή της, συνιστά πρωτότυπο πνευματικό προϊόν και ιδιοκτήτης ενός μεταφρασμένου κειμένου θεωρείται, σύμφωνα με τον νόμο, ο μεταφραστής του– η συγγραφέας του πρωτότυπου έργου, λοιπόν, σεβάστηκε και υποστήριξε, όταν χρειάστηκε, την ομηρία αυτή με απαράμιλλο πνεύμα αλληλεγγύης.

Αναμενόμενο, θα ομολογήσω, και αυτό όχι μόνο γιατί η συγγραφέας μεγάλωσε σε μια χώρα, στην οποία (ανάμεσα στα χίλια κακά που της καταμαρτυρούσαν, όταν η χώρα δεν υπήρχε πια και η ίδια η συγγραφέας ήταν πια ενήλικη, αλλά και σε πείσμα του χαφιεδισμού που θρασεμένος έπνιγε τριαντάφυλλα και γαρίφαλα κι άγριες μαργαρίτες), η αλληλεγγύη συγκαταλεγόταν στην καθημερινότητα των πολιτών της· άλλωστε στην ίδια χώρα μεγάλωσαν και άνθρωποι που χρόνια μετά, όταν δεν τους χαφιέδιζε πια κανείς ή οι ίδιοι δεν χαφιέδιζαν πια κανέναν, επέλεγαν ελεύθεροι μια εναλλακτική μετάλλαξη φαντασμάτων του παρελθόντος. Το πνεύμα αλληλεγγύης εκ μέρους της συγγραφέως ήταν αναμενόμενο κυρίως λόγω του ήθους της στην ενήλικη ζωή της, που για τον πολύ κόσμο ίσως έγινε ευρύτερα γνωστό με τους Περαστικούς, αλλά όσοι είχαμε την τύχη να τη γνωρίζουμε από πιο παλιά το ξέραμε.

Δύο χρόνια, πάντως, μετά την κυκλοφορία των Περαστικών στη Γερμανία, το 2017 συγκεκριμένα, απονεμήθηκε στην ήδη πολυβραβευμένη συγγραφέα το παράσημο του Σταυρού της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Είναι σαφές ότι στην απόφαση αυτή, της τόσο υψηλής τιμητικής διάκρισης της συγγραφέως εκ μέρους του επίσημου κράτους της Γερμανίας, συνέβαλαν τουλάχιστον τα τρία μεγάλα μυθιστορήματά της: Δοκιμασία, Η συντέλεια του κόσμου και Περαστικοί. Έχω αναφέρει και άλλοτε, και το πιστεύω ακράδαντα, ότι όταν οι συγγραφείς δεν είναι φερέφωνα της κρατικής μηχανής (και η Τζέννυ Έρπενμπεκ μόνο για κάτι τέτοιο δεν μπορεί να κατηγορηθεί), οι τιμές που τους αποδίδονται δεν τους αποδίδονται ανυστερόβουλα. Πάντοτε υποβόσκει μια προσπάθεια στρογγυλέματος του έργου τους, μια απόπειρα λείανσης των αιχμών και κατά συνέπεια μια έμμεση αναγνώριση ότι ταράζουν επικίνδυνα τα λιμνάζοντα νερά, τουλάχιστον, του τόπου τους. Γιατί αυτό ακριβώς κάνει η Τζέννυ Έρπενμπεκ. Από το πρώτο έργο της μέχρι το τελευταίο της, που  κυκλοφόρησε στη Γερμανία στις 30 Αυγούστου φέτος και για τον τίτλο του η συγγραφέας του επέλεξε την αρχαιοελληνική λέξη «Καιρός», η οποία στα γερμανικά γράφεται «Kairos» και προφέρεται «καϊρός», σύμφωνα με την ερασμιακή προφορά.

Υπό αυτή της την ιδιότητα, να ταράζει τα λιμνάζοντα νερά, ξύνοντας μάλιστα πληγές, η Τζέννυ Έρπενμπεκ είναι μια βαθύτατα πολιτική συγγραφέας. Ωστόσο τα έργα της αποτελούν πρότυπα υψηλής λογοτεχνικής αξίας και είναι σίγουρο ότι ύστερα από πολλά χρόνια, όταν η συγγραφέας και οι μέχρι τώρα μεταφραστές και μεταφράστριές της δεν θα υπάρχουν πια, εκείνη θα συνεχίζει να διαβάζεται και να μεταφράζεται, όπως διαβάζονται και μεταφράζονται ακόμα μέχρι σήμερα ο Τόμας Μανν και ο Φραντς Κάφκα.

Η πεποίθηση αυτή συνέβαλε σημαντικά στο αδιαπραγμάτευτο της ομηρίας στην οποία είχε περιέλθει η Δοκιμασία. Ήμουν σίγουρος ότι κάποια στιγμή εκείνη η μετάφραση θα βρει τον προορισμό της, υπερβαίνοντας τα στενά όρια του εγγράφου κάποιου επεξεργαστή κειμένων που την κρατούσαν φυλακισμένη.

Εκείνο το έγγραφο το άνοιξα και πάλι τον Σεπτέμβριο του 2019, αφού μου είχε ανατεθεί επισήμως η μετάφραση του μυθιστορήματος από τις εκδόσεις Καστανιώτη, για να αρχίσει η τελική διόρθωση της μετάφρασης που είχε ολοκληρωθεί το 2010. Το κείμενο, όπως είναι φυσικό, είχε μείνει ίδιο κι απαράλλαχτο, εγώ όμως όχι. Γιατί τρία χρόνια πριν, τον Ιούνιο του 2016, είχε προηγηθεί μεταξύ πολλών άλλων και το σκαρφάλωμα σε μια μάντρα μαζί με τη συγγραφέα, για να μου δείξει το σπίτι και το οικόπεδο που πρωταγωνιστούν στη Δοκιμασία και αλλάζοντας ενοίκους μάς διηγούνται σχεδόν εκατό χρόνια γερμανικής ιστορίας. Ένα σκαρφάλωμα που θύμιζε παιδική σκανταλιά, γιατί οι τίτλοι ιδιοκτησίας του σπιτιού είχαν αλλάξει χέρια και η συγγραφέας δεν είχε πια δικαίωμα να μπει στο οικόπεδο και να με ξεναγήσει στον χώρο.

Δεν μπορώ να πω με σιγουριά αν η εμπειρία εκείνη επέδρασε με κάποιο τρόπο στη διόρθωση της μετάφρασης και, αν όντως επέδρασε, πώς ακριβώς. Σίγουρα, βέβαια, οι επαφές μου με τη συγγραφέα είχαν προχωρήσει στα εννέα χρόνια που είχαν μεσολαβήσει, είχα περάσει αρκετό χρόνο μαζί της, είχαμε κάνει πολλές πολλές συζητήσεις, είχα ήδη μεταφράσει άλλα δύο έργα της. Όλα αυτά συνέβαλαν με κάποιον τρόπο στο τελικό αποτέλεσμα της μετάφρασης.

Ωστόσο, αυτό που είχε πολύ ενδιαφέρον ήταν το γεγονός ότι η αίσθηση που είχα τότε, το 2010, ότι με τη Δοκιμασία η Τζέννυ Έρπενμπεκ κάνει ένα μεγάλο άνοιγμα, διατηρώντας αφενός όλα τα πολύ καλά συστατικά της μέχρι τότε άκρως προσωπικής και ιδιαίτερης γραφής της αλλά σπάζοντας αφετέρου την ερμητικότητα των προηγούμενων έργων της, ήταν πλέον αυταπόδεικτο, γιατί είχαν ήδη γραφτεί και κυκλοφορήσει τα δύο επόμενα μεγάλα μυθιστορήματά της.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ούτε ότι λίγο μετά την κυκλοφορία της Δοκιμασίας η συγγραφέας της απέσπασε 5 σημαντικά λογοτεχνικά βραβεία και ήταν στη βραχεία λίστα για ένα έκτο ούτε ότι εκείνον τον Σεπτέμβριο, του 2019, ο The Guardian συμπεριέλαβε τη Δοκιμασία στα 100 καλύτερα βιβλία του 21ου αιώνα.

Αλέξανδρος Κυπριώτης

Το μυθιστόρημα της Τζέννυ Έρπενμπεκ (Jenny Erpenbeck) Δοκιμασία κυκλοφορεί, σε μετάφραση από τα γερμανικά του Αλέξανδρου Κυπριώτη, από τις Εκδόσεις Καστανιώτη (σελ.: 208, τιμή: €15,00).
Εικόνα εξωφύλλου: © Jaclyn Sollars / Arcangel

«Αριστούργημα».
Der Spiegel

«Μια περίτεχνη σύνθεση».
Frankfurter Allgemeine Zeitung

«Ένα μυθιστόρημα τεράστιας ποιητικής δύναμης».
Neue Zürcher Zeitung

«Αυτό το βιβλίο θα σας στοιχειώσει».
The Times

«Η γραφή της Έρπενμπεκ εισχωρεί κάτω από το δέρμα».
Washington Post Book World

ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

Ο Αλέξανδρος Κυπριώτης γεννήθηκε το 1968 στην Αθήνα και σπούδασε Γερμανική Γλώσσα και Φιλολογία στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Έχει γράψει θεατρικά έργα, διηγήματα, μικρά πεζά, παραμύθια και ποιήματα.
Έχει μεταφράσει Τόμας Μανν, Φραντς Κάφκα, Ερνστ Βάις, Χανς Έριχ Νόσσακ, Τόμας Μπέρνχαρντ, Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι, Μπότο Στράους, Τζέννυ Έρπενμπεκ, Κάρεν Ντούβε, Ελφρίντε Γέλινεκ, Μοχαμμάντ Χεμματί, Καταρίνα Μπέντιξεν κ.ά.
Είναι μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφρασεολογίας και της Αυστριακής Εταιρείας Φραντς Κάφκα. Ως μεταφραστής γερμανόφωνης λογοτεχνίας έχει λάβει υποτροφίες από τη Γερμανική Υπηρεσία Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών, το Ίδρυμα Τεχνών της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας, το Ίδρυμα Ρόμπερτ Μπος, το Γερμανικό Ταμείο Μεταφραστών, την Αυστριακή Εταιρεία για τη Λογοτεχνία και το Ίδρυμα Ελβετικού Πολιτισμού Pro Helvetia, ενώ μεταφράσεις του έχουν τιμηθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τεχνών της Αυστρίας (Ερνστ Βάις, Ο αυτόπτης μάρτυρας, Σκαρίφημα, 2017 και Τόμας Μπέρνχαρντ, Γεγονότα, Εξάντας, 2019).
Έχει διδάξει μετάφραση γερμανόφωνης λογοτεχνίας επί σειρά ετών στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης Λογοτεχνίας & Επιστημών του Ανθρώπου (ΕΚΕΜΕΛ) και περιστασιακά στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Λογοτεχνικής Μετάφρασης της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης και στο Διαπανεπιστημιακό-Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Μετάφρασης-Μεταφρασεολογίας του ΕΚΠΑ και του ΑΠΘ, καθώς και σε ανεξάρτητα εργαστήρια μετάφρασης που οργανώνει.
Με τον Ιρανό ποιητή και μεταφραστή Μοχαμμάντ Χεμματί ίδρυσαν το 2018 το «Εργαστήρι μετάφρασης σύγχρονης περσικής και ελληνικής ποίησης εν προόδω» και το 2019 το εν εξελίξει διεθνές πρότζεκτ «Abolish Borders With Words».
Το 2021 ίδρυσε τον εκδοτικό οίκο «η βαλίτσα», ο πρώτος τίτλος του οποίου (Φραντς Κάφκα, Ο Μπλούμφελντ, ένας γηραιός εργένης) κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του 2021.