«Ιστορία των ιταλικών προ-ενωτικών κρατών. Aπό τους Ιταλικούς Πολέμους έως την Ενοποίηση»: γράφει ο Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται την ιστορία και τον πολιτισμό των μικρών και μεγάλων κρατών της Ιταλικής Χερσονήσου από τα μέσα του 15ου αιώνα μέχρι και την εθνική ενοποίηση της Ιταλίας το 1861 και τη «συμπλήρωσή» της το 1870 με την κατάκτηση της Ρώμης και την ανάδειξή της σε πρωτεύουσα πόλη του νέου κράτους.

Πρόκειται στην ουσία για το πρώτο βιβλίο που εξετάζει συνθετικά τη νεότερη ιστορία της προενωτικής Ιταλίας και εκδίδεται στη νέα ελληνική γλώσσα. Παρά τις στενές σχέσεις και επαφές ανάμεσα στους Έλληνες και τους Ιταλούς μετά την κατάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το πεδίο της ιταλικής ιστορίας έχει αξιοποιηθεί μέχρι σήμερα κυρίως σε προσπάθειες με ειδικό αντικείμενο τη Γλώσσα, την Τέχνη και τη Λογοτεχνία ως το αναγκαίο ιστορικό πλαίσιο που σπάνια συνομιλεί δημιουργικά με το υπόλοιπο κείμενο. Υπάρχουν ασφαλώς εξαιρέσεις σημαντικές και αξιόλογες στα παραπάνω, αλλά στο επίπεδο των συνθέσεων –για επιμέρους θεματικές ενότητες της ιταλικής ιστορίας διαθέτουμε πολλές συμβολές αξιόλογων νέων και παλιότερων ερευνητών– αφορούν περισσότερο τη μελέτη κοινών εμπειριών ανάμεσα σε Έλληνες και Ιταλούς σε ειδικές χρονικές περιόδους. Αναφέρω συγκεκριμένα τους Έλληνες λογίους στη Δύση και γενικά τη βυζαντινή διασπορά στις ευρωπαϊκές χώρες, τις λατινικές κυριαρχίες στην Ανατολική Μεσόγειο κ.ά.

Είναι προφανές, από την ιδιότητα του γράφοντος, ότι το έργο που παρουσιάζεται εδώ απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό, συνδέεται ωστόσο και με θεματικές που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια πανεπιστημιακών μαθημάτων Ιστορίας και Πολιτισμού της Ιταλίας. Σχετίζεται επίσης με το έργο του Σεμιναρίου Ιταλικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας που λειτουργεί στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών από το 2016. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Παπαζήση συλλογικός τόμος (Gerassimos D. Pagratis [επιμέλεια, εισαγωγή], Le fonti dellla storia dell’Italia preunitaria: casi di studio per la loro analisi e “valorizzazione’’), που περιλαμβάνει 29 μελέτες πανεπιστημιακών καθηγητών και ερευνητών (19 από την Ιταλία, 6 από την Ελλάδα, 3 από την Γαλλία και 1 από τον Καναδά), σε τρεις ευρωπαϊκές γλώσσες (ιταλική, αγγλική, γαλλική). Στις 816 σελίδες του αποτυπώνεται η δραστηριότητα ενός κύκλου συναντήσεων μιας τριετίας (2016-2019) του Σεμιναρίου Ιταλικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας, του οποίου ο τόμος αυτός συνιστά τον πρώτο καρπό. Το Σεμινάριο (http://www.ill.uoa.gr/seminario-italikis-istorias-kai-istoriografias.html) ξεκίνησε τα πρώτα του βήματα το 2016 με βασικό μέσο πραγμάτωσης των στόχων του τη διεξαγωγή σεμιναριακών διαλέξεων. Στο επίκεντρο της λειτουργίας του Σεμιναρίου βρίσκονται συζητήσεις για:
• τις νέες τάσεις της έρευνας σε ζητήματα της ιστορίας των Ιταλών στη διεπιστημονική τους διάσταση,
• τη διδακτική της ιστορίας της Ιταλίας εκτός της Ιταλίας,
• τη μελέτη των πηγών της ιταλικής ιστορίας, ειδικά όσων απόκεινται σε αρχεία εκτός του ιταλικού χώρου,
• τις κυριαρχίες ιταλικών κρατών στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου (Βενετία, Γένοβα), και, τέλος,
• την επίδραση του ιταλικού πολιτισμού στον μεσογειακό και ευρωπαϊκό χώρο κ.ά.

Το βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ έχει γραφεί με τη λογική της ένταξης του ιταλικού παραδείγματος στην ευρωπαϊκή ιστορία. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να γράψει κανείς ευρωπαϊκή ιστορία, εν προκειμένω ιταλική: συλλογικά ή ατομικά, με ποικίλες χρονικές αφετηρίες (από τους προϊστορικούς χρόνους, από την ίδρυση ή την κατάλυση της Ρώμης, από την Αναγέννηση, από το 1861), μέσα από μια συγκεκριμένη οπτική ή με προσεγγίσεις θεματικές, χρονολογικές κ.ο.κ. Ένα βιβλίο, όπως το εδώ παρουσιαζόμενο, που περιλαμβάνει την ιστορία της πρώιμης νεότερης ιταλικής ιστορίας και της ιταλικής Παλιγγενεσίας, δεν θα μπορούσε παρά να έχει ως βάση την πολιτική ιστορία των πολυάριθμων και τόσο διαφορετικών κρατών της Ιταλικής Χερσονήσου. Πλάι στην εξέταση των πολιτικών όρων εξέλιξης και της αλληλουχίας των ιστορικών γεγονότων με λιγότερο ή περισσότερο έντονη την παρουσία τους ανάλογα με το εξεταζόμενο θέμα, επιχειρήθηκε η ανάλυση των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών τους συμφραζομένων και των ιστοριογραφικών τους αποτυπώσεων.

Οι κύριοι άξονες ήταν αναπόφευκτα οι καθιερωμένοι της ευρωπαϊκής ιστορίας, εντός των οποίων επιχειρήσαμε με σταδιακές θεματικές προσεγγίσεις να αναπτύξουμε τα ειδικά ζητήματα της ιστορίας της Ιταλίας και των Ιταλών. Εξαιρείται από αυτά ο Ουμανισμός και η Αναγέννηση, που αφορούν την εδώ εξεταζόμενη περίοδο αλλά έχουν την αφετηρία τους σε προγενέστερες εποχές στο πλαίσιο των οποίων και παρουσιάζονται.

Αναλυτικότερα, ο τόμος διαρθρώνεται σε 13 κεφάλαια γύρω από τις εξής θεματικές ενότητες:
1. Η ιδέα της Ιταλίας και οι «ταυτότητες» των Ιταλών: γεωγραφικοί όροι, πολιτισμικές συγκλίσεις και «εθνικό συναίσθημα»,
2. Κράτος και Πόλεμος στην Ιταλική Χερσόνησο (1454-1559),
3. – 4. Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση στην Ιταλία,
5. Φιλοσοφία και Επιστήμη: ανάμεσα στη Μεταρρύθμιση και στον Διαφωτισμό,
6. Η ισπανική κυριαρχία στην Ιταλική Χερσόνησο,
7. Ο Ιταλικός Διαφωτισμός,
8. Η Ναπολεόντεια Ιταλία,
9. Η Ιταλία στα χρόνια της Παλινόρθωσης και των φιλελεύθερων κινημάτων,
10. Η Ιταλική Παλιγγενεσία: από τη θεωρητική προετοιμασία στην επανάσταση του 1848,
11. Η δεκαετία της προετοιμασίας (1849-59) και η επίτευξη της ιταλικής ενοποίησης,
12. Τα πρόσωπα της Ιταλικής Παλιγγενεσίας και η διαχείριση της ιστορικής μνήμης: η περίπτωση του Τζουζέππε Γκαριμπάλντι, και
13. Το Ιταλικό Κράτος μετά την ενοποίηση (1861-1870).

Αξίζει να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι έχει γίνει μεγάλη συζήτηση στην κοινότητα των Ιταλών Ιστορικών, και όχι μόνο, για το αν μπορούμε να χρησιμοποιούμε τον όρο Ιταλία για περιόδους προγενέστερες της ιταλικής ενοποίησης. Αν και η συζήτηση είναι σήμερα ξεπερασμένη από την πραγματικότητα της κυκλοφορίας πολυάριθμων εγχειριδίων ιταλικής ιστορίας για τους προ του 1861 χρόνους στην ιταλική, την αγγλική ή τη γαλλική γλώσσα, θελήσαμε στην εισαγωγή του τόμου να δώσουμε μια εικόνα του βάθους των ιστοριογραφικών περιπετειών μιας έννοιας προσδιοριστικής κοινοτήτων που συγκροτήθηκαν αργά σε κράτος, είχαν όμως διαμορφώσει τις βάσεις για μια συναίσθηση του συνανήκειν πολλούς αιώνες πριν από το 1861.

Η σχετική επιχειρηματολογία περιλαμβάνει θέσεις και αντιθέσεις γύρω από το ακριβές περιεχόμενο της ιδέας της Ιταλίας, τα στοιχεία που συνέχουν τον χώρο και τους κατοίκους του, και τελικά το «πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν» πριν από την ίδρυση του ιταλικού Κράτους. Η φράση που φέρεται να διατύπωσε ο Αυστριακός καγκελάριος Κλέμενς φον Μέττερνιχ για την Ιταλία ως μια «γεωγραφική έκφραση» στοίχειωνε και, σε κάποιο βαθμό, στοιχειώνει ακόμα τις προσπάθειες των Ιστορικών να ορίσουν την Ιταλία ως αντικείμενο έρευνας. Σε άλλο πλαίσιο και χρονική στιγμή και με διαφορετική στόχευση, ένα από τα σημεία αναφοράς στον διάλογο αυτό υπήρξε η άποψη του Μπενεντέττο Κρότσε που θεωρούσε, με τα λόγια του Ρουτζέρο Ρομάνο, σε ελληνική μετάφραση, ότι: «η ιστορία της Ιταλίας δεν μπορούσε να έχει περιλάβει το διάστημα πριν από το 1860: πριν υπήρχε η ιστορία των Ιταλών, η ιστορία των διαφόρων ιταλικών κρατών, η ιστορία οποιουδήποτε άλλου πράγματος, όμως δεν υπήρχε η ιστορία της Ιταλίας».

Στη συζήτηση που εγκαινίασε ο Μπενεντέττο Κρότσε κοινή πεποίθηση όσων επιχείρησαν να γράψουν ιταλική ιστορία για τους χρόνους πριν από το 1861 είναι ότι μπορεί η Ιταλία να μην υπήρχε ως κρατική υπόσταση πριν από το 1861, όμως οι Ιταλοί, η ιδέα της Ιταλίας και η ιταλικότητα δεν κατασκευάστηκαν εξ ολοκλήρου και δια μιας μετά το 1861 από τους μηχανισμούς του ιταλικού Κράτους. Η Ιταλία ως πατρίδα πνευματική-πολιτιστική απέκτησε για πρώτη φορά σχήμα από τον Δάντη Αλιγκέρι στη Θεία Κωμωδία. Το έργο αυτό γράφτηκε στο διάστημα της εξορίας του ποιητή, μεταξύ 1307 και 1321, και έδωσε σάρκα και οστά σε μια νέα χώρα, τοποθετώντας πρόσωπα και καταστάσεις σε ένα σκηνικό που αναδείκνυε τις πολιτισμικές συγγένειες και έθετε τις βάσεις της ιταλικής πολιτιστικής ταυτότητας. Εδώ ακριβώς εντοπίζει η ιστοριογραφία του 19ου αιώνα την κύρια ή μία από τις κύριες πρωτοπορίες του Δάντη, πατέρα ενός έθνους και προφήτη μιας πατρίδας που δεν είχε ακόμα γεννηθεί.

Τις αφετηρίες και τα ερεθίσματα αυτής της πνευματικής πατρίδας μπορεί κανείς να τα εντοπίσει στους χρόνους της φιλοξενίας του Δάντη στις αυλές διαφόρων ηγεμόνων και άλλων ισχυρών προσώπων όπου ο ποιητής είχε τη δυνατότητα να έλθει σε επαφή και να διακρίνει τις διάφορες εκδοχές της ιταλικής γλώσσας και του ιταλικού πολιτισμού. Μπορεί η Ιταλία να μην είχε μία και μοναδική βασιλική αυλή, όπως λ.χ. η Γερμανία (curia Regis), διέθετε ωστόσο πλήθος διασκορπισμένων αυλών που στηρίζονταν σε κοινά πολιτιστικά θεμέλια. Σε αυτούς τους χώρους δραστηριοποιούνταν όχι μόνο καλλιτέχνες αλλά και διανοούμενοι εκπαιδευμένοι κατάλληλα ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στον διττό ρόλο του στελέχους της κοινοτικής διοίκησης και του διανοούμενου.

Ο ιστός που συνείχε όλα αυτά τα πρόσωπα που ζούσαν σε διαφορετικές πολιτικές πραγματικότητες ήταν η ιταλική γλώσσα, στην επεξεργασία της οποίας ο Δάντης εργάστηκε επί μακρόν. Η περαιτέρω διάδοση και καθιέρωσή της διευκολύνθηκε από τη χρήση που της επιφύλαξαν οι σημαντικότεροι Ιταλοί λογοτέχνες του ύστερου Μεσαίωνα, όπως ο ίδιος ο Δάντης, ο Πετράρχης και ο Βοκκάκιος, και κατόπιν από την εκδοτική παραγωγή που αναπτύχθηκε σταδιακά στην αναγεννησιακή Βενετία και σε άλλες ιταλικές πόλεις.

Πέρα από την προφανή ανάγκη να εκφράζεται η ιταλική διανόηση σε μια κοινή για όλα τα μέλη της γλώσσα, στην επιλογή του Δάντη αποδόθηκαν και πολιτικά κίνητρα: Η επιδίωξή του να ενεργοποιήσει τους Ιταλούς διανοούμενους απέναντι στην επαπειλούμενη πολιτιστική ηγεμονία γλωσσών και λογοτεχνιών όπως η γαλλική που υποστηρίζονταν από ισχυρές πολιτικές εξουσίες τις οποίες οι Ιταλοί δεν διέθεταν. Η αποδοχή της πρότασής του από τους ομοτέχνους του επιβεβαιώνει την ύπαρξη μιας κρίσιμης μάζας ανθρώπων που, αν και ζούσαν σε διαφορετικά ιταλικά κράτη και συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή, ένιωθαν να μοιράζονται μια κοινή κουλτούρα.

Η ιστορία των προενωτικών ιταλικών κρατών από τον ύστερο Μεσαίωνα μέχρι την ενοποίηση συνιστά την ολοκλήρωση μιας προσπάθειας. Είναι όμως και κάτι παραπάνω. Φιλοδοξεί να υποστηρίξει ένα ερευνητικό πρόγραμμα κατ’ανάγκην πολυφωνικό που θα αξιοποιεί το βιβλίο αυτό ως μια βάση διαρκώς εμπλουτιζόμενη με νέα κεφάλαια, θεματικές ή/και νέες εξειδικευμένες ιστορίες της Ιταλίας, ακολουθώντας τις αέναες περιέργειες των Ιστορικών και της ιστοριογραφίας και ικανοποιώντας τις ανάγκες περαιτέρω εμβάθυνσης σε νέες μεθοδολογίες και διδακτικές προσεγγίσεις.

Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

Το βιβλίο του Γεράσιμου Δ. Παγκράτη με τίτλο Ιστορία των ιταλικών προ-ενωτικών κρατών. Aπό τους Ιταλικούς Πολέμους έως την Ενοποίηση κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση (σελ.: 360, τιμή: €19,08).

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο Γεράσιμος Δ. Παγκράτης (Κέρκυρα, 1970) είναι Καθηγητής Α’ Βαθμίδας στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, όπου διδάσκει Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία της Ιταλίας και Ιστορία του Λατινοκρατούμενου Ελληνισμού. Μελέτες του για την ιστορία της Ιταλίας, τις πηγές και την ιστορία των ιστοριών της Ιταλίας, τη ναυτιλιακή οικονομική ιστορία των πρώιμων νεότερων χρόνων, την κοινωνική και οικονομική προσωπογραφία και τα λατινικά μοναστικά τάγματα στο βενετικό Κράτος της Θάλασσας, καθώς και την οικονομική, κοινωνική και πολιτική ιστορία της Επτανήσου Πολιτείας έχουν δημοσιευθεί σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων και συλλογικούς τόμους. Από τον Σεπτέμβριο του 2020 είναι Πρόεδρος του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας και από το 2016 Διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ελληνοϊταλικές Σπουδές: Ιστορία, Λογοτεχνία, Κλασική Παράδοση». Βλ. αναλυτικότερα σε http://www.ill.uoa.gr/fileadmin/ill.uoa.gr/uploads/Viografika/G.Pagratis_CV.pdf