Η «Αδελφή Μόνικα» και ο E.T.A. Hoffmann: γράφει η Εύη Μαυρομμάτη

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Αναζητώντας την Αδελφή Μόνικα

H Αδελφή Μόνικα είναι ένα ερωτογράφημα που αποδίδεται στον Ε.Τ.Α. Hoffmann. Κυκλοφόρησε ανώνυμα το 1815, στη Γερμανία, από έναν επινοημένο εκδοτικό οίκο ονόματι Kos & Loretto. Το 1910 ανατυπώθηκε στη Βιέννη από τον Gustav Gugitz, ο οποίος ήταν ο πρώτος που απέδωσε την πατρότητα του κειμένου στον Hoffmann. Το 1965 ακολούθησε μια νέα έκδοση από τον εκδοτικό οίκο Gala του Αμβούργου, που συνοδευόταν από ένα επίμετρο του Rudolf Frank, ο οποίος, ήδη από το 1924, υποστήριζε πως πρόκειται για έργο του Hoffmann. Μάλιστα, ο Frank, χάρη σε μια συγκυρία, που περιγράφεται στο εισαγωγικό σημείωμα της Madeleine Laval το οποίο ανοίγει την ελληνική έκδοση (σελ. 7-16), είδε και εξέτασε το χειρόγραφο ιδίοις όμμασι. Δυστυχώς, το σπίτι στο οποίο φυλασσόταν καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς κατά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο, κι έτσι το κρίσιμο αποδεικτικό στοιχείο δεν είδε ποτέ ξανά το φως της μέρας.

Οι Gugitz και Frank τεκμηρίωσαν μεν τις απόψεις τους με επιχειρήματα και στοιχεία, που τα συνέλεξαν με πραγματική φιλοπονία, από αυτή την ιστορία όμως δεν έλειψαν και οι αντιρρήσεις. Οι πρώτες αντιδράσεις, που χαρακτηρίζονταν από ιδιαίτερη σφοδρότητα, προέκυψαν αμέσως μετά την έκδοση του 1910. Αποκλείεται, έλεγαν, ο ικανός δημιουργός των Ελιξιρίων του διαβόλου να έγραψε αυτό το «άξεστο», «σαδομαζοχιστικό κατασκεύασμα» που «στερείται μουσικότητας και χιούμορ», παραβλέποντας ίσως πως ο Hoffmann ουδέποτε υπήρξε πουριτανός, πως είχε γράψει «άσεμνα» κείμενα ή πως ο Χίτσιχ, ο εκτελεστής της διαθήκης του, είχε φτάσει στο σημείο να κάψει αρκετά χειρόγραφα του Hoffmann, χαρακτηρίζοντάς τα ως πολύ «πικάντικα». Όπως και να ’χει, η γαλλική έκδοση του 1984 αλλά και πολλές ακόμα πρόσφατες εκδόσεις διεθνώς αναφέρουν ρητά τον Hoffmann ως συγγραφέα της Αδελφής Μόνικας στο εξώφυλλο.

Αναμφίβολα, το ζήτημα της πατρότητας του κειμένου εξάπτει το ενδιαφέρον. Ακόμα κι αν έχεις αποφασίσει να μην πέσεις στην παγίδα που χάσκει μπροστά στα πόδια σου, σύντομα βλέπεις τον εαυτό σου να μεταμορφώνεται σε μικρό ντετέκτιβ και να επιδίδεται σε άγρα στοιχείων, συγκρίνοντας το κείμενο με άλλα κείμενα του Hoffmann, καθώς και με βιογραφικά του στοιχεία. Τελικά, στην προσπάθειά σου να ενώσεις τα κομμάτια του παζλ, καταλήγεις να καταγράφεις τα όποια ευρήματά σου υπό μορφή σημειώσεων στο τέλος του κειμένου. Ωστόσο, τούτη η μανιώδης αναζήτηση του «πατέρα» της Αδελφής Μόνικας σε κάνει να στρέφεις εντελώς την πλάτη στην ίδια την Αδελφή Μόνικα και σε όλα όσα έχει να πει.

Μήπως, όμως, και η περιήγηση στον κόσμο της Αδελφής Μόνικας είναι υπόθεση απλή; Μοιάζει με βουτιά σ’ έναν ποταμό φιληδονίας, που άλλοτε κυλά ήρεμα κι άλλοτε σε τραβά σ’ άγρια βάθη. Οι καταστάσεις εναλλάσσονται με αχαλίνωτο ρυθμό, δημιουργώντας ένα ηδονικό κουβάρι γυμνών κορμιών και μια φαινομενικά ασυνάρτητη σειρά αφηγήσεων που ενίοτε αγγίζουν τα όρια της ονειροφαντασίας. Κινείσαι μες στο χάος που πλάθουν με τα χέρια τους οι θύτες και τα θύματα από ηδονή και πόνο. Μέσα σε τούτο τον σάρκινο λαβύρινθο, χωρίς κανένα μίτο στα χέρια σου.

Σκέφτεσαι μήπως τελικά η Αδελφή Μόνικα είναι απλώς αυτό που περιγράφει ο Γάλλος υπερρεαλιστής συγγραφέας και ειδήμων σε θέματα ερωτογραφίας André Pieyre de Mandiargues στο κείμενό του με τίτλο «Ένας μυστηριώδης έρωτας», το οποίο επίσης περιλαμβάνεται στην ελληνική έκδοση (σελ. 17-26): «Μια αλληλουχία σύντομων αναλαμπών που φωτίζουν ένα όμορφο μισάνοιχτο στόμα, ωραία στητά γυμνά στήθη, μια λεία κοιλιά, όμορφα πισινά έτοιμα να δεχτούν τις βιτσιές, καλλίγραμμα μπούτια ανοιγμένα» και συνεχίζει λέγοντας πως «μια περιτομή και μερικά μαστιγώματα που παρεμβάλλονται εδώ κι εκεί είναι μαρτύρια θεατρικά, ενώ οι λίγες σταγόνες αίματος που κυλούν τέρπουν πιο πολύ το θύμα μάλλον παρά το βασανιστή». Πράγματι, η ηδονή του πόνου προκρίνεται σε κάποιο σημείο του έργου ως πιο χρήσιμη και πιο γλυκιά από τον πόνο της ηδονής. Σχεδόν όλοι οι χαρακτήρες της Αδελφής Μόνικας αναγορεύουν τον πόνο μέγα διδάσκαλο και τον παρουσιάζουν ως λυτρωτή του πνεύματος και της ψυχής, ως δάσκαλο των ορίων μας.

Παρ’ όλα αυτά, κάτι μέσα σου εξακολουθεί να διαμαρτύρεται έντονα και απαιτεί από εσένα να ξαναπιάσεις τα πράγματα από την αρχή. Για την ώρα, βέβαια, δεν έχεις την παραμικρή ιδέα πού να αναζητήσεις τούτη την «αρχή». Φέρνεις στο μυαλό σου τον Ντε Σαντ, τον Κρεμπιγιόν, τον Ντιντερό, που παρελαύνουν στις περιγραφές της Αδελφής Μόνικας, και πιάνεσαι από τη σκέψη ότι τα ερωτογραφήματα εκείνης της εποχής ήταν μια πράξη εξέγερσης, εκτόξευαν βέλη κατά της εκκλησιαστικής εξουσίας και της συντηρητικής κοινωνίας εντός της οποίας δημιουργήθηκαν. Τι το επαναστατικό υπάρχει όμως στο να προβάλλεται ο πόνος ως μέγας παιδαγωγός, ως πρώτης τάξεως μέσο πειθαρχίας και υποταγής; Και μάλιστα σε μια εποχή που το σώμα –αναμφίβολα ο κύριος πρωταγωνιστής στον κόσμο της Αδελφής Μόνικας– ήταν ένα σώμα καταπιεσμένο, καθηλωμένο από κανόνες επί κανόνων καλής συμπεριφοράς, εκπαιδευμένο να λειτουργεί ως καθρέφτης της λεγόμενης «αστικότητας», δηλαδή της εγκράτειας, της αυτοκυριαρχίας και του αυτοελέγχου μπροστά σε κάθε είδους πρόκληση;

Τα ερωτήματα αυτά είναι αρκετά, για να σε κάνουν να αναζητήσεις διαφορετικά μονοπάτια. Μόνο που είσαι ακόμα εγκλωβισμένη στο μάτι της ηδονικής αυτής δίνης και δεν καταφέρνεις να δεις τίποτα πέρα απ’ αυτή. «Η διάλυση είναι το πρώτο στάδιο της δημιουργίας» σκέφτεσαι πάλι και πάλι. Ξεκινάς, λοιπόν, να σπας το κείμενο σε κομμάτια. Απομονώνεις φράσεις και αποσπάσματα που περιστρέφονται γύρω από το ίδιο θέμα. Βάζεις σε μια κάποια τάξη τα σκόρπια στοιχεία που αφορούν τον κάθε χαρακτήρα χωριστά. Μεμιάς, τα πάντα γύρω σου καταλαγιάζουν. Οι φωνές των πρωταγωνιστών αρχίζουν τώρα ν’ ακούγονται καθαρά και λίγο λίγο η εικόνα ξεθολώνει. Μέσα από το κάθε σώμα καταφέρνεις τώρα να διακρίνεις τον κόσμο όπως είναι αλλά και τον κόσμο όπως θα μπορούσε να είναι.

Ο κόσμος της Αδελφής Μόνικας είναι ένας κόσμος που νοσεί, γεμάτος με σώματα πλασμένα από πόνο και ανθρώπους που βυθίζονται όλο και πιο πολύ στην κτηνώδη φύση τους. Βλέπουμε ανθρώπους που (όπως ίσως ακόμα και σήμερα) ντρέπονται για την καλλιέργεια της σαρκικής ηδονής, όχι όμως για το φθόνο, το θυμό, τη δίψα για εκδίκηση, την κακία, την αδικία, τη σκληρότητα, τη διαφθορά, το δόλο και το ψέμα που κατακλύζουν την ψυχή τους. Σχεδόν κάθε ερωτική απόλαυση έχει το αντίτιμό της σε πόνο, αφού, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ερωτογενείς περιοχές –περιλαμβανομένων και των γεννητικών οργάνων– μετατρέπονται σε τόπο μαρτυρίου. Για να επιβιώσουν οι άνθρωποι μέσα σ’ αυτό τον σκληρό και άγριο κόσμο, πρέπει να μάθουν ν’ αντισταθμίζουν σωστά την ηδονή με πόνο. Έτσι, κάποιοι από αυτούς γίνονται θύτες, έχοντας όμως περάσει πρώτα από τη θέση του θύματος. Άλλοι πάλι, που δεν τα κατάφεραν και τόσο καλά στο μάθημα της «αντιστάθμισης», αποσύρονται εντελώς από τα εγκόσμια. Και άλλοι, όπως η Αυρηλία, περιμένουν την εποχή που θα πάψει να θριαμβεύει «η κτηνώδης φύση των έλλογων ανθρώπων […] επί της θεοειδούς ψυχής τους» και θα μας χαριστούν επιτέλους «οι θησαυροί της απόλαυσης», στη θέση των οποίων υπάρχει τώρα «η έπαρσή μας και μόνο». Μέχρι, όμως, να συμβεί αυτό, η ομορφιά θα πρέπει «να παραμείνει σκληρή σαν ατσάλι, σ’ αυτήν τη σκληρή εποχή, και να κομματιάζει ακάθεκτη καρδιές και νεφρά, αισθήσεις και μυαλά».

Εύη Μαυρομμάτη

Το –αποδιδόμενο– στον Ε.Τ.Α. Hoffmann μυθιστόρημα με τίτλο Αδελφή Μόνικα κυκλοφορεί, σε μετάφραση της Δήμητρας Φοινικοπούλου, από τις Εκδόσεις Ροές στη σειρά Ex Libris Eroticis (σελ.: 256, τιμή: €12,72). Την (πλήρως αναθεωρημένη) έκδοση πλαισιώνουν, ως προλεγόμενα, ένα σημείωμα της (μεταφράστριας του έργου στα γαλλικά) Madeleine Laval (1912-2002), και ένα κείμενο του Γάλλου υπερρεαλιστή συγγραφέα –και μεγάλου συλλέκτη πορνογραφικών έργων– André Pieyre de Mandiargues (1909-1991), εκτενείς πραγματολογικές σημειώσεις και, εν είδει επιμέτρου, ένα κείμενο «σε Α΄ πρόσωπο» της επιμελήτριας της έκδοσης, Εύης Μαυρομμάτη.

ΓΙΑ ΤΟ ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Η Εύη Μαυρομμάτη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1978. Είναι απόφοιτη του Γερμανικού τμήματος του ΕΚΕΜΕΛ. Εργάζεται στο χώρο του βιβλίου ως μεταφράστρια και επιμελήτρια. Το 2014 ήταν υποψήφια για το Βραβείο Μετάφρασης Γερμανόφωνης Λογοτεχνίας Goethe Institut Athen. Έχει μεταφράσει ποιήματα της Else Lasker-Schüler, του Richard Εxner, του Georg Trakl και του Rainer Maria Rilke, διηγήματα των Gottfried Keller και E.T.A. Hoffmann, καθώς και δοκίμια των Siegmund Freud, Aby Warburg, Friedrich Nietzsche, Alice Miller και Isolde Charim. Επίσης, το 2018 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ροές η πρώτη της ποιητική συλλογή με τίτλο Όχι τα λόγια, η οποία κατέκτησε τη δεύτερη θέση στα βραβεία του Αναγνώστη. Από τις εκδόσεις Βακχικόν αναμένεται να κυκλοφορήσει η δεύτερη δική της δουλειά, με τίτλο Το όνειρο του Οιδίποδα. Μια τραγωδία εν κρανίω.