Από τον “Καρυότυπο” στα “Ανατολικά της Δύσης”: γράφει ο Άκης Παπαντώνης

ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Από τα Βαλκάνια πέρα απ’ το Στενό της Μάγχης και πάλι πίσω

«Σύντομα θα τους ξεχάσεις όλους, σύντομα θα σε ξεχάσουν όλοι» — με αυτά τα λόγια του Μάρκου Αυρήλιου ως προμετωπίδα εκκινεί το πρώτο μου βιβλίο, η νουβέλα Καρυότυπος. Και στα λόγια αυτά ελλοχεύει μια (παράξενη ίσως) πραγματικότητα: η σχέση ενός, μόνιμου πια, κάτοικου εξωτερικού με την ελληνική γλώσσα. Όταν, τον Νοέμβρη του 2008, έφτασα στην Οξφόρδη είχα στις αποσκευές μου ένα πρώτο σχεδίασμα της εν λόγω νουβέλας, μερικά ελληνικά λογοτεχνικά βιβλία, ένα σημειωματάριο γεμάτο σκόρπιες φράσεις, κλεμμένους στίχους, μισές εικόνες και τα ρούχα μου. Έκτοτε (και διαπιστώνω καθώς γράφω αυτές τις αράδες πως έχουν περάσει σχεδόν δέκα χρόνια!) τα αναγνώσματά μου στα αγγλικά έχουν αυξηθεί κατακόρυφα, οι καθημερινές μου συνομιλίες στα αγγλικά (και ενίοτε τα γερμανικά) έχουν πληθύνει, οι σκέψεις μου καθώς περπατώ ή οδηγώ είναι όλο και πιο σπάνια στη μητρική μου γλώσσα. Κατά συνέπεια —και κατ’ επιλογήν— η λογοτεχνία είναι η τελευταία μου και πιο ουσιαστική γέφυρα με τα ελληνικά.

Πίσω στον Καρυότυπο: η νουβέλα εκτυλίσσεται στη Μεγάλη Βρετανία, μιλά για τις προσωπικές αναζητήσεις ενός νεαρού επιστήμονα-μετανάστη, με «θητεία» στα ορφανοτροφεία του Τσαουσέσκου στη Ρουμανία της δεκαετίας του ’80 που υιοθετείται από ελληνική οικογένεια. Μόλις το βιβλίο αυτό βρήκε τον δρόμο του προς την έκδοση, (ξανα)στράφηκα αντακλαστικά σχεδόν στην ανάγνωση του πρώτου βιβλίου του Βούλγαρου Μίροσλαβ Πένκοφ, της συλλογής διηγημάτων Ανατολικά της Δύσης (γραμμένης εξ ολοκλήρου στα αγγλικά από τον αμερικανοθρεμμένο Πένκοφ). Σε αυτή τη δεύτερη (ίσως τρίτη ή τέταρτη) ανάγνωση μού αποκαλύφθηκε πόσο με είχε επηρεάσει ο αφηγηματικός ρυθμός των οκτώ εκτενών ιστοριών της συλλογής. Παρά τις υπόλοιπες διαφορές τους, η γραφή του Πένκοφ περιείχε τη βάση του δικού μου αφηγηματικού ρυθμού — ενώ ο ίδιος ο συγγραφέας είναι ένας «λογοτεχνικός μετανάστης», γεννημένος στα Βαλκάνια, ο οποίος ολοκλήρωσε το πρώτο του βιβλίο σε αγγλόφωνη επικράτεια (όπως και ο γράφων). Αυτή η συγγένεια με οδήγησε στο να μεταφράσω το διήγημα Αγοράζοντας τον Λένιν ως άσκηση στη γλώσσα. Αργότερα, η άσκηση αυτή πήρε θέση δείγματος στην αναζήτηση πιθανού εκδότη για το βιβλίο.

Το καλοκαίρι του 2016 το Ανατολικά της Δύσης βρίσκει τον δρόμο του προς το αναγνωστικό κοινό χάρη στο εκδοτικό δίδυμο των Αντιπόδων. Παράλληλα, το —ακυκλοφόρητο τότε και πολυαναμενόμενο— μυθιστόρημα του Πένκοφ, Το βουνό των πελαργών, βρήκε τον δρόμο του ως τα χέρια μου με την παραίνεση τόσο των Αντιπόδων όσο και του συγγραφέα. Η γνώριμη γραφή του Πένκοφ αποκτά εδώ μεγαλύτερη πνοή και αναπτύσσεται σε ένα πιο περίπλοκο, βαθύ και φιλόδοξο αφήγημα, ακροβατώντας και πάλι ανάμεσα στην αμερικάνικη λογοτεχνική του ταυτότητά και την βουλγάρικη καταγωγή και κληρονομιά του. Σε ό,τι αφορά στην προσωπική μου αναμέτρηση με τη γλώσσα, μια και αυτό το σημείωμα γύρω από αυτό περιστρέφεται, το έργο βρίθει αναφορών σε έθιμα και ιστορικά γεγονότα συνυφασμένα με την ελληνική πραγματικότητα, συνομιλεί με μια κοινή βαλκανική ταυτότητα, με έναν γνώριμο γλωσσικό ρυθμό.

Παράλληλα, λίγους μήνες πριν, είχα συμφωνήσει με την εκδότρια της Κίχλης να ετοιμάσουμε μια ανθολογία από το σύνολο του ποιητικού έργου του σπουδαίου διηγηματογράφου Ρέυμοντ Κάρβερ σε μετάφρασή μου (η οποία θα κυκλοφορήσει σε λίγους μήνες υπό τον τίτλο Εκεί που είχαν ζήσει). Αυτό το εγχείρημα ήταν (και είναι) μεγαλύτερη ακόμα πρόκληση — ο ελλειπτικός λόγος της ποίησης, όσο πεζολογικοί κι αν φαντάζουν σε πρώτη ανάγνωση οι στίχοι του Κάρβερ, ο εσωτερικός ρυθμός και η πολύπλοκη εικονοποιία αποτελούν ιδανικό τρόπο να ακονίσει κανείς τη χρήση της γλώσσας.

Εν τέλει, προσπαθώντας να γράψω το δεύτερό μου βιβλίο (ένα μικρό, σπονδυλωτό μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται, παραδόξως ίσως, στην πρώην Ε.Σ.Σ.Δ.), η άσκηση μέσω των συγκεκριμένων μεταφράσεων (αλλά και των αναγνώσεων που συνεχίζω να κάνω για τα σκόρπια κριτικά μου σημειώματα στο Ανοιχτό Βιβλίο της Εφημερίδας των Συντακτών) δεν αποκλείεται να αφήσει τα αχνά αποτυπώματα της σε όσα καταλήξουν τελικά στο χαρτί.

Άκης Παπαντώνης

Το βιβλίο με τα διηγήματα του Μιροσλάβ Πένκοφ Ανατολικά της Δύσης κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αντίποδες (σελ.: 272, τιμή: 13,80 €) σε μετάφραση του Άκη Παπαντώνη.

Σχεδιασμός εξωφύλλου: Μάρω Κάτσικα
Εικόνα εξωφύλλου: Eadweard J. Muybridge, Animal Locomotion· The J. Paul Getty Museuem, Los Angeles.

Ο Άκης Παπαντώνης είναι μοριακός βιολόγος, Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας. Έχει μεταφράσει τη συλλογή διηγημάτων Ανατολικά της Δύσης του Βούλγαρου Μίροσλαβ Πένκοφ (Αντίποδες, 2016), ενώ για το πρώτο του βιβλίο, τη νουβέλα Καρυότυπος (Κίχλη, 2014), τιμήθηκε με το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα του περιοδικού «Διαβάζω» (2015).