Για να μην χάσουν τα Χριστούγεννα το νόημά τους

Στη σύγχρονη δυτική κουλτούρα, τα Χριστούγεννα δεν λειτουργούν μόνο ως θρησκευτική ή οικογενειακή γιορτή, αλλά και σαν μια συνθήκη για το πώς οφείλουμε να νιώθουμε. Η κυρίαρχη αφήγηση θέλει τους ανθρώπους χαρούμενους, συμφιλιωμένους, περιτριγυρισμένους από αγαπημένα πρόσωπα. Όσοι δεν ταιριάζουν σε αυτή την εικόνα- επειδή πενθούν, είναι μόνοι τους, κουρασμένοι ή απλώς δεν ενδιαφέρονται- συχνά νιώθουν αποκομμένοι.

Η επιβεβλημένη χαρά

Αυτή η απαίτηση για θετικά συναισθήματα δεν είναι ουδέτερη. Όπως επισημαίνουν οι ειδικοί της ψυχικής υγείας, η επιβεβλημένη χαρά μπορεί να λειτουργήσει ως μορφή συναισθηματικής πίεσης, ιδίως όταν αγνοεί τις πραγματικές συνθήκες ζωής των ανθρώπων.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν αυτή την πίεση. Φωτογραφίες από «τέλεια» τραπέζια, χαμογελαστές οικογένειες και φωτισμένα σπίτια δημιουργούν ένα συνεχές υπόβαθρο σύγκρισης. Η εμπειρία των Χριστουγέννων μετατρέπεται σε θέαμα και τα συναισθήματα σε επίδοση.

Έρευνες δείχνουν ότι η αυξημένη έκθεση σε εξιδανικευμένες εικόνες ζωής συνδέεται με εντονότερα αισθήματα ανεπάρκειας και μοναξιάς, ιδιαίτερα σε περιόδους που η χαρά είναι κοινωνική επιταγή. Έτσι δημιουργείται ένα παράδοξο: όσο πιο έντονη είναι η απαίτηση για ευτυχία, τόσο πιο βαριά βιώνεται η απουσία της.

Το βάρος του «να μη χαλάσει το κλίμα»

Ιδιαίτερο βάρος σηκώνουν συχνά όσοι αναλαμβάνουν τη συναισθηματική φροντίδα των γιορτών: να οργανώσουν, να συμφιλιώσουν, να κρατήσουν ισορροπίες, να διασφαλίσουν ότι «όλοι θα περάσουν καλά».

Αυτή η αόρατη συναισθηματική φροντίδα, δηλαδή η προσπάθεια να ρυθμίζεις τα συναισθήματα των άλλων και να διατηρείς την ισορροπία, περιγράφεται με τον όρο emotional labor.

Στην πράξη, αφορά στο να:

• συγκρατείς τον θυμό ή τη θλίψη σου για να μη χαλάσεις το κλίμα,
• φροντίζεις να είναι όλοι καλά, άνετοι, ευχαριστημένοι,
• μεσολαβείς σε εντάσεις, «κρατάς ισορροπίες»,
• δείχνεις κατανόηση ή κάνεις υπομονή, ακόμη κι όταν δεν το νιώθεις.

Ο όρος χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει τη «δουλειά» που γίνεται αόρατα στις γιορτές: να οργανωθούν τα τραπέζια, να μη δυσαρεστηθεί κανείς, να διατηρηθεί το κλίμα χαράς. Αυτή η διεργασία δεν φαίνεται, δεν αναγνωρίζεται, αλλά κουράζει — και συχνά πέφτει δυσανάλογα στις γυναίκες.

Οι γιορτές, αντί να λειτουργούν ως περίοδος ανάπαυλας, καταλήγουν για πολλούς να είναι περίοδος αυξημένης ευθύνης. Και όταν η κούραση ή η δυσφορία εμφανιστούν, δεν υπάρχει πάντα χώρος να εκφραστούν, γιατί «είναι Χριστούγεννα».

Γιατί η λύπη τα Χριστούγεννα είναι πιο «βαριά»

Επειδή είναι Χριστούγεννα, δεν σημαίνει ότι δεν αισθανόμαστε λύπη ή μοναξιά. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι όταν ένα συναίσθημα έρχεται σε σύγκρουση με αυτό που «υποτίθεται» ότι πρέπει να νιώθουμε, βιώνεται πιο έντονα.

Η απώλεια, οι οικογενειακές ρήξεις, οι οικονομικές δυσκολίες ή συναισθηματική εξάντληση δεν παύουν να υπάρχουν επειδή το ημερολόγιο δείχνει Δεκέμβριο. Αντίθετα, όταν αυτό που ζει κανείς είναι αποδεκτό,το αίσθημα απομόνωσης μειώνεται.

Μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση των γιορτών αφήνει λιγότερο χώρο στην εικόνα και περισσότερο στα αυθεντικά συναισθήματα — ακόμη κι όταν αυτά δεν είναι χαρούμενα. Να επιτρέψουμε στον εαυτό μας Χριστούγεννα που μπορεί να είναι ήσυχα, να μην είναι τέλεια, να είναι ακόμη και αδιάφορα.

Στην ελληνική πραγματικότητα, τα Χριστούγεννα δεν ήταν πάντα ακριβά ούτε απαιτητικά. Για πολλές οικογένειες, ιδίως στις μικρότερες πόλεις και στην ύπαιθρο, η γιορτή είχε λιτό χαρακτήρα. Το τραπέζι ήταν συγκεκριμένο και γνώριμο, τα γλυκά λίγα και σπιτικά. Τα δώρα ήταν πραγματα απολύτως χρειαζούμενα. Για πολλές οικογένειες, η εκκλησία ήταν το κεντρικό γεγονός των Χριστουγέννων. Η αξία δεν βρισκόταν στην ποσότητα, αλλά στη συγκέντρωση, στη διακοπή της καθημερινότητας. Δεν υπήρχε η προσδοκία να είναι όλοι χαρούμενοι με τον ίδιο τρόπο.

Χριστούγεννα στη λογοτεχνία

Στη λογοτεχνία, τα Χριστούγεννα δεν παρουσιάζονται ως γιορτή αφθονίας ή υποχρεωτικής ευτυχίας. Αντίθετα, συχνά φωτίζουν την έλλειψη, τη μοναξιά, την ανάγκη για κατανόηση και εσωτερική μετατόπιση.

Στη «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» του Καρόλου Ντίκενς, η γιορτή δεν λειτουργεί ως σκηνικό χαράς, αλλά ως αφορμή αναστοχασμού. Ο Σκρουτζ δεν «σώζεται» επειδή αποκτά περισσότερα, αλλά επειδή βλέπει —τον εαυτό του, τους άλλους, τον χρόνο που χάνεται.Τα Χριστούγεννα στον Ντίκενς είναι μια στιγμή αφύπνισης, όχι επίδειξης. Η χαρά έρχεται στο τέλος, όχι ως απαίτηση, αλλά ως αποτέλεσμα κατανόησης και συμπόνιας.

Στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τα Χριστούγεννα είναι ακόμη πιο χαμηλόφωνα. Στα διηγήματά του, η γιορτή συναντά τη φτώχεια, την εγκατάλειψη, τους αδύναμους και τους ξεχασμένους. Δεν εξιδανικεύεται· βιώνεται. Η εκκλησία, η λειτουργία, το ψαλτήρι, το λιγοστό φως λειτουργούν ως αντίβαρο σε μια σκληρή καθημερινότητα, όχι ως φυγή από αυτήν. Για τον Παπαδιαμάντη, τα Χριστούγεννα δεν αναιρούν τον πόνο — τον συμπεριλαμβάνουν. Και αυτό τα κάνει ανθρώπινα. Δεν ζητούν από τους ήρωές του να είναι χαρούμενοι, αλλά παρόντες. Να αντέχουν. Να συμπονούν.

Ίσως γι’ αυτό και σήμερα, επιστρέφοντας σε αυτές τις αφηγήσεις, μπορούμε να θυμηθούμε ότι τα Χριστούγεννα δεν χρειάζεται να είναι λαμπερά για να είναι αληθινά. Μπορούν να είναι σιωπηλά και δύσκολα— και παρ’ όλα αυτά γεμάτα νόημα. Όχι ως γιορτή εικόνας, αλλά ως στιγμή εσωτερικής στάσης.

Στις «Μικρές Κυρίες», της Λουίζας Μέι Άλκοτ τα Χριστούγεννα δεν έχουν τίποτα το επιδεικτικό. Είναι φτωχά, λιτά και γι’ αυτό βαθιά ανθρώπινα. Οι τέσσερις αδελφές Μαρτς ξεκινούν τη μέρα τους χωρίς δώρα για τον εαυτό τους, γνωρίζοντας ότι τα λίγα χρήματα της οικογένειας δεν περισσεύουν. Η γιορτή δεν ακυρώνεται· μετατοπίζεται. Αντί για ανταλλαγή πραγμάτων, επιλέγουν να προσφέρουν το πρωινό τους σε μια ακόμη φτωχότερη οικογένεια. Τα Χριστούγεννα στις «Μικρές Κυρίες» δεν υπόσχονται χαρά χωρίς έλλειψη. Υπάρχει κρύο, κόπωση, απουσία του πατέρα που βρίσκεται στον πόλεμο. Κι όμως, μέσα σε αυτή τη συνθήκη, η γιορτή αποκτά νόημα: μέσα από τη φροντίδα, την αλληλεγγύη, την αίσθηση ότι το «μαζί» δεν προϋποθέτει αφθονία. Η Άλκοτ δεν παρουσιάζει τα Χριστούγεννα ως στιγμή πληρότητας, αλλά ως άσκηση χαρακτήρα. Η χαρά έρχεται αργότερα, ήσυχα, όχι ως ανταμοιβή, αλλά ως συνέπεια μιας στάσης ζωής.

Και έτσι, η γιορτή γίνεται μάθημα: ότι τα Χριστούγεννα μπορούν να είναι φτωχά σε πράγματα, αλλά πλούσια σε νόημα — χωρίς να απαιτούν τίποτα παραπάνω από το να στραφούμε ο ένας προς τον άλλον.