Aντίο Σένγκεν;

Του Πολυδεύκη Παπαδόπουλου

Σημαντικές αλλαγές στη Συνθήκη Σένγκεν, που φτάνουν το όριο της αναθεώρησης του κεκτημένου της, δρομολόγησαν την Παρασκευή 20/11 οι υπουργοί Εσωτερικών και Δικαιοσύνης των 28, υπό τη σκιά των τρομοκρατικών επιθέσεων στο Παρίσι.

Η ανάγκη για άμεση δράση των χωρών της ΕΕ είναι εμφανής, υποχρεώνοντας ακόμα και τις πιο ψύχραιμες φωνές και απόψεις να παραμερίζονται. Έτσι, το ερώτημα που τίθεται είναι αν, υπό την πίεση των γεγονότων και του φόβου που δημιουργούν, η Ευρώπη θα κατορθώσει να εξισορροπήσει τις νέες ανάγκες για ασφάλεια με τις δημοκρατικές αρχές και ελευθερίες που χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό της.

Το έκτακτο Συμβούλιο και οι γαλλικές πιέσεις

Το έκτακτο Συμβούλιο συγκάλεσε η λουξεμβουργιανή προεδρία της ΕΕ σε συντονισμό με τις γαλλικές αρχές, έπειτα από τα φονικά «χτυπήματα» στη γαλλική πρωτεύουσα την περασμένη Παρασκευή. Η ατζέντα και οι αποφάσεις του Συμβουλίου καθορίστηκαν από αυτά τα γεγονότα και τις έντονες πιέσεις που ήταν αναμενόμενο να ασκήσει η Γαλλία.

Μόλις λίγες ώρες πριν την σύνοδο, ο Γάλλος πρωθυπουργός Μανουέλ Βαλς δήλωνε ότι η Συνθήκη Σένγκεν μπορεί να «τεθεί υπό αμφισβήτηση» εάν «η Ευρώπη δεν αναλάβει τις ευθύνες της» για τη φύλαξη των συνόρων της, αναφερόμενος στις ανεπάρκειες που επέτρεψαν στον φερόμενο ως εγκέφαλο των επιθέσεων στο Παρίσι να μετακινείται από την Ευρώπη στη Συρία. Να σημειωθεί ότι η Γαλλία έχει αναστείλει μονομερώς τα προβλεπόμενα από το κεκτημένο του Σένγκεν για «για όσο διάστημα παραμείνει η απειλή εναντίον της», όπως τόνισε ο Βαλς.

Επίσης, ενόψη του Συμβουλίου η γαλλική κυβέρνηση είχε κάνει γνωστό ότι θα απαιτήσει να προχωρήσει η δημιουργία ευρωπαϊκού αρχείου καταγραφής δεδομένων των επιβατών στις αεροπορικές μεταφορές (PNR), θέμα που έχει τεθεί εδώ και καιρό στην ΕΕ, αλλά το οποίο συναντά μέχρι τώρα τις επιφυλάξεις του συναρμόδιου για τα θέματα αυτά Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Ακόμη, το Παρίσι έθεσε το ζήτημα της μεγάλης ενίσχυσης των ελέγχων στα εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε., με την αύξηση της ισχύος των μέσων της Frontex», και τη χρήση του Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν (SIS) για κάθε διέλευση από αυτά. Τέλος, η Γαλλία δε δίστασε να φέρει στο τραπέζι και το θέμα ταμπού, που είναι η άσκηση συνοριακών έλεγχων ακόμη και εντός της Ε.Ε.

Με τις προσεγγίσεις αυτές δε διαφωνούν πλέον οι περισσότερες χώρες μέλη, ενώ ορισμένες πηγαίνουν ακόμη πιο μακριά. Π.χ. ο μόνιμος αμφισβητίας των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπάν, βρήκε ευκαιρία να δηλώσει ότι η Ε.Ε. έχει αντιμετωπίσει τόσο σοβαρές καταστάσεις τα τελευταία χρόνια, που ήρθε η ώρα για να επανεξετάσει τις βασικές παραμέτρους αυτής της συνύπαρξης και στη συνέχεια να τροποποιήσει τις ιδρυτικές της συνθήκες. Όμως ακόμη κι αυτή η «νομιμόφρων» Ολλανδία διέρρευσε ανεπίσημα σχέδιο για τη σύσταση, μίας «μίνι ζώνης Σένγκεν», η οποία, θυμίζοντας τη Συμφωνία των 5 ιδρυτικών κρατών στη δεκαετία του ’80, θα επιτρέπει την ελεύθερη διέλευση μόνο στο εσωτερικό της και θα επιβάλει ελέγχους στα δικά της εξωτερικά σύνορα.

Οι πρώτες αποφάσεις

Με βάση τα όσα ανακοινώθηκαν μετά το χθεσινό έκτακτο Συμβούλιο –γιατί σύμφωνα με διπλωματικές πηγές από το κείμενο που δόθηκε στη δημοσιότητα απουσιάζουν ορισμένα σημεία που θα παραμείνουν εμπιστευτικά- σε συμφωνία σε τρία σημεία για την αποτροπή μελλοντικών τρομοκρατικών χτυπημάτων σε ευρωπαϊκό έδαφος κατέληξαν οι υπουργοί Εσωτερικών και Δικαιοσύνης των κρατών μελών της ΕΕ.

Ετσι, οι «28» αποφάσισαν να δράσουν άμεσα για την καταπολέμηση του εμπορίου όπλων σε ευρωπαϊκό έδαφος μέσω της καλύτερης συνεργασίας των εθνικών αστυνομικών, αντιτρομοκρατικών και δικαστικών αρχών, στην ενίσχυση του ευρωπαϊκού αρχείου καταγραφής δεδομένων των επιβατών στις αεροπορικές μεταφορές (PNR) και στην μεταρρύθμιση της Συνθήκης Σένγκεν, ώστε να επιβάλλονται αυστηροί έλεγχοι στα εξωτερικά σύνορα ακόμα και για τους Ευρωπαίους πολίτες που είναι κάτοικοι των 26 κρατών-μελών του χώρου Σένγκεν.

Επίσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα παρουσιάσει “έως το τέλος της χρονιάς μια πρόταση για τη μεταρρύθμιση του κώδικα συνόρων του Σένγκεν” ώστε να καταστεί δυνατό να διεξάγονται συστηματικοί έλεγχοι και στους ευρωπαίους πολίτες στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Ακόμη, στις προτάσεις της Κομισιόν θα προβλέπονται τα λεγόμενα «ευφυή σύνορα», δηλαδή αυξημένος έλεγχος και ταυτοποίηση ταξιδιωτών ακόμη και στο εσωτερικό της Ζώνης Σένγκεν με τη λήψη της εικόνας της ίριδας, τα δακτυλικά αποτυπώματα, την εικόνα προσώπου και τον ηλεκτρονικό έλεγχο της αυθεντικότητας των ταξιδιωτικών εγγραφών. Με βάση τα όσα έχουν γίνει στον έλεγχο αυτό θα υποβάλλονται ταξιδιώτες από τρίτες χώρες, αλλά ακόμη και πολίτες της ΕΕ, για τους οποίους στο πέρασμα των συνόρων η διασταύρωση των στοιχείων από το PNR και SIS δείξει κάτι «ύποπτο». Τη σχετική πρόβλεψη ζήτησε και πάλι η γαλλική πλευρά και έγινε αποδεκτή από τους υπολοίπους.

Παράλληλα, η Επιτροπή στοχεύει και να δημιουργήσει από τις αρχές του νέου έτους ένα κέντρο συντονισμού της Europol, του οποίου ο ρόλος θα είναι ο εναρμονισμός των ευαίσθητων πληροφοριών που διαθέτουν τα κράτη μέλη και ο συγχρονισμός της δράσης τους , ώστε να εντοπίζονται τρομοκρατικές απειλές εντός των συνόρων, ακόμα και όταν παρεισφρέουν στις μεταναστευτικές ροές.

Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να παρουσιάσει ένα «επιχειρησιακό σχέδιο δράσης» για το λαθρεμπόριο όπλων στα Βαλκάνια πριν από το τέλος του έτους, ζητώντας παράλληλα μεγαλύτερη συνεργασία ανάμεσα στις αστυνομικές, αντιτρομοκρατικές και δικαστικές αρχές των κρατών.

Σχολιάζοντας τα προαναφερόμενα, ο προεδρεύων υπουργός Εσωτερικών του Λουξεμβούργου Ετιέν Σνάιντερ υπογράμμισε πως ο έλεγχος ακόμα και των Ευρωπαίων πολιτών στα εξωτερικά σύνορα του χώρου Σένγκεν προβλεπόταν και έως τώρα, ανεξάρτητα αν εφαρμοζόταν πάντα. Επίσης, αναλυτές σημειώνουν ότι στα συμπεράσματα της Συνόδου δεν περιλαμβάνεται τελικά ο όρος «εσωτερικά σύνορα», κάτι που θα αποτελούσε εν δυνάμει μια φραστική κατάργηση της Συνθήκης του Σένγκεν, η οποία παραμένει ένας από τους βασικότερους συμβολισμούς της Ευτωπαϊκής Ενοποίησης. Ωστόσο, δεν είναι λίγοι εκείνοι που διερωτώνται πλέον τι θα απομείνει πλέον από το κεκτημένο του Σένγκεν μετά τις προαναφερόμενες αποφάσεις.

Ποια είναι και τι προβλέπει μέχρι τώρα η Συνθήκη Σένγκεν

Η Συνθήκη του Σένγκεν πιο σωστά πρέπει να καλείται Συμφωνία Σένγκεν, η οποία πήρε το όνομά της από την ομώνυμη πόλη του Λουξεμβούργου, όπου υπεγράφη στις 14 Ιουνίου 1985 ανάμεσα σε πέντε κράτη μέλη των τότε Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΕΚ) (Βέλγιο, Γερμανία, Γαλλία, Λουξεμβούργο και Ολλανδία). Στόχος της εν λόγω Συμφωνίας ήταν η προοδευτική κατάργηση των ελέγχων στα κοινά σύνορα, η καθιέρωση της ελεύθερης κυκλοφορίας για όλα τα πρόσωπα, υπηκόους των 5 κρατών που την υπέγραψαν, καθώς και η αστυνομική και δικαστική συνεργασία τους. Να σημειωθεί ότι η σχετική συνεργασία κινούνταν σε καθαρά διακυβερνητικό επίπεδο, εκτός του θεσμικού πλαισίου των ΕΚ. Και είναι μόνον με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997) που προβλέφθηκε η ενσωμάτωση της Συμφωνίας Σένγκεν στους θεσμούς της ΕΕ Από την αρχή έως σήμερα, 26 από τα σημερινά 28 κράτη μέλη της ΕΕ (αυτοεξαιρέθηκαν η Βρετανία και η Ιρλανδία) έχουν υπογράψει πράξεις προσχώρησης στη Συμφωνία. Ωστόσο, για η εφαρμογή της Συμφωνίας, δηλαδή η ένταξη στο Χώρο Σένγκεν, βρίσκεται ακόμη σε αναστολή για την Κύπρο, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και την Κροατία. Αντιθέτως, τέσσερα άλλα ευρωπαϊκά κράτη μη μέλη της ΕΕ, η Ελβετία, το Λιχτενστάιν, η Νορβηγία και η Ισλανδία έχουν υπογράψει τη Συμφωνία και μετέχουν πλήρως στο Χώρο Σένγκεν.

Το λεγόμενο «κεκτημένο του Σένγκεν» περιλαμβάνει μέτρα με τα οποία καταργείται ο έλεγχος στα εσωτερικά σύνορα των χωρών και ενισχύεται η ασφάλεια των εξωτερικών συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το σημαντικότερο από τα μέτρα αυτά είναι η απαίτηση τα κράτη μέλη που έχουν εξωτερικά σύνορα της ΕΕ να είναι υπεύθυνα για να εξασφαλίζουν την πραγματοποίηση αποτελεσματικών ελέγχων και την επαρκή επιτήρηση των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Κατά συνέπεια οι επιθεωρήσεις και οι έλεγχοι στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ πρέπει είναι αυστηροί για την παρεμπόδιση της λαθρομετανάστευσης, της διακίνησης ναρκωτικών, λαθρεμπορίου όπλων και άλλων παράνομων δραστηριοτήτων.

Προβλέπεται, πάντως, σε περίπτωση σοβαρού κινδύνου για τη δημόσια πολιτική ή τη δημόσια ασφάλεια ένα κράτος μέλος να επαναφέρει προσωρινά τους ελέγχους στα σύνορά του εντός της Ζώνης Σένγκεν, στους οποίους έχει προχωρήσει τώρα η Γαλλία και όπως έχουν κάνει και άλλες χώρες, αλλά μέχρι τώρα για σύντομα διαστήματα.

Η εύρυθμη, πάντως, λειτουργία του Χώρου Σένγκεν συνεπάγεται: κοινούς κανόνες περί ασύλου (τους οποίους ορίζει το Δουβλίνο Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, το δικαίωμα των εθνικών αστυνομιών να καταδιώκουν άτομα και έξω από τα σύνορα της χώρας τους, τον διαχωρισμό στα αεροδρόμια σε πτήσεις «εντός Σένγκεν» και πτήσεις «εκτός Σένγκεν», τη διαμόρφωση κοινής λίστας χωρών των οποίων οι πολίτες χρειάζονται βίζα, τη δημιουργία του συστήματος πληροφοριών Σένγκεν (SIS), που επιτρέπει σε όλες τις αστυνομικές υπηρεσίες των χωρών μελών να μοιράζονται κοινά αρχεία καταζητούμενων και ανεπιθύμητων ατόμων, καθώς και κλεμμένων αντικειμένων, και τέλος, τη δημιουργία κοινών προσπαθειών για την καταπολέμηση της διακίνησης ναρκωτικών.

Με την εφαρμογή όλων αυτών, οι πολίτες των χωρών της Ζώνης Σένγκεν έχουν το δικαίωμα να ταξιδεύουν σε οποιαδήποτε κράτος μέλος χωρίς την επίδειξη ταυτότητας ή διαβατηρίου. Το δικαίωμα αυτό έχει καταστεί ένα από τα κυριότερα σύμβολα της μέχρι τώρα ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ωστόσο, οι ευρωπαίοι ταξιδιώτες καλό ήταν να έχουν μαζί τους την ταυτότητα ή το διαβατήριο, αφού μπορεί να τους ζητηθεί να αποδείξουν ποιοι είναι πχ, κατά την επιβίβαση σε αεροσκάφος ή σε έλεγχο της αστυνομίας. Επίσης, θα χρειαστεί να επιδείξουν την ταυτότητά τους κατά την είσοδό τους στις χώρες της ΕΕ που δεν ανήκουν στη Ζώνη Σένγκεν, καθώς και σε οποιαδήποτε άλλα ευρωπαϊκά κράτη μη μέλη, των οποίων πρέπει να διασχίσουν την επικράτεια για να μεταβούν στα υπόλοιπα.

Ένας πολίτης μιας χώρας εκτός Ζώνης Σένγκεν μπορεί να ταξιδέψει σε ένα κράτος μέλος για μια διάρκεια τριών μηνών (90 ημερών), με την προϋπόθεση ότι πληροί τους όρους Σένγκεν, δηλαδή να έχει στην κατοχή του έγκυρο διαβατήριο, θεώρηση εισόδου σύντομης διαμονής, να μπορεί να αποδείξει το σκοπό του ταξιδιού του, να έχει επαρκείς πόρους συντήρησης για την περίοδο παραμονής και για την επιστροφή και να μην είναι καταχωρημένος στο σύστημα πληροφοριών Σένγκεν για την άρνηση εισόδου (δεν πρέπει να θεωρείται επικίνδυνος για τη δημόσια τάξη ή εθνική ασφάλεια όλων των κρατών Σένγκεν)

Αβέβαιο το μέλλον

Ο Δημήτρης Αβραμόπουλος, αρμόδιος Επίτροπος της ΕΕ για θέματα μετανάστευσης, εσωτερικών υποθέσεων και ευρωπαϊκής υπηκοότητας, δήλωσε ότι η ΕΕ δεν έχει σκοπό να ανοίξουμε μία συζήτηση για την Σένγκεν αυτή την στιγμή, μια και είναι ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Ωστόσο, στον ευρωπαϊκό τύπο δημοσιεύονται πληροφορίες που προέρχονται από αξιωματούχους που δεν ονοματίζονται ότι στη θέση της υπάρχουσας συνθήκης Σένγκεν θα δημιουργηθεί μία πιο μικρή, η οποία θα περιλαμβάνει λιγότερες χώρες για να μπορούν να ελέγχουν με μεγαλύτερη ευχέρεια τις ροές μεταναστών στο εσωτερικό τους. Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες, τη σχετική πρωτοβουλία για μια «μίνι Σένγκεν» έχει λάβει η Ολλανδία και στην οποία θα περιλαμβάνει, εκτός από την ίδια, το Βέλγιο, η Γαλλία, η Γερμανία και το Λουξεμβούργο. Οι εν λόγω χώρες, που ήταν και αυτές που ξεκίνησαν μεταξύ τους το Χώρο Σένγκεν το 1985, σύμφωνα με τις εν λόγω πληροφορίες, θα επανασχεδιάσουν τα σύνορα της συνθήκης, με ελεύθερη μετακίνηση των πολιτών μόνο εντός των δικών τους συνόρων.

Ενδεικτικό είναι και το δημοσίευμα της βρετανικής Daily Mail σύμφωνα με το οποίο η ζώνη Σένγκεν όπως την γνωρίζαμε πλησιάζει στο τέλος της. Το δημοσίευμα, μάλιστα, ονοματίζει τρεις χώρες – Ελλάδα, Ισπανία και Ιταλία – οι οποίες θα υποχρεωθούν να αφήσουν τη συνθήκη και να βγουν εκτός της.

Ακόμη, παρά τις αντιρρήσεις και επιφυλάξεις διαφόρων πλευρών, οι συζητούμενες αλλαγές στη Συμφωνία Σένγκεν εξετάζονται πλέον όχι μόνον από την πλευρά της αντιμετώπισης των νέων τρομοκρατικών απειλών, αλλά και υπό το πρίσμα των μαζικών προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Πρόκειται για μια αναπόφευκτη σύνδεση, ειδικά από τη στιγμή που έγινε γνωστό ότι ορισμένοι από τους τρομοκράτες παρεισφρέουν σε ομάδες προσφύγων και μεταναστών.