Η κατάσταση του πληθυσμού στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τον Κόσμο-Συνέντευξη με τον Καθηγητή Δημογραφίας Βύρωνα Κοτζαμάνη

Σύνταξη : Πολυδεύκης Παπαδόπουλος

Η εξέλιξη του πολύ κρίσιμου δημογραφικού ζητήματος στην χώρα μας, την Ευρώπη και διεθνώς παρουσιάζεται στην εκπομπή του Πολυδεύκη Παπαδόπουλου «Με το Πρώτο στην Ευρώπη και τον Κόσμο» (Α’ Πρόγραμμα, Σάββατα και Κυριακές 12.00-13.00). Αφορμή υπήρξαν τα στοιχεία της απογραφής του 2021 που δημοσιοποιήθηκαν πρόσφατα και τα οποία καταγράφουν ότι ο μόνιμος πληθυσμός της Ελλάδας ανέρχεται σε 10.413.982 άτομα, αισθητά μειωμένος σε σχέση με τις προηγούμενες δύο δεκαετίες. Επίσης, ένα άλλος λόγος είναι η δημογραφική κρίση που υπάρχει στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και όπως φαίνεται από τα δεδομένα της Eurostat. Ακόμη, η ανακοίνωση που έκαναν οι αρμόδιες υπηρεσίες των Ηνωμένων Εθνών τις προηγούμενες μέρες πως ο παγκόσμιος πληθυσμός ξεπέρασε τα 8 δις. ανθρώπους.

Το τι υποδηλώνουν αυτές οι τάσεις και ποια σενάρια διαγράφονται για το μέλλον σε εθνικό και διεθνές επίπεδο είναι τα ερωτήματα που τίθενται στον καλεσμένο της εκπομπής Βύρωνα Κοτζαμάνη, Ομ. καθηγητή Δημογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Διευθυντή του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του εν λόγω ΑΕΙ και συνεργαζόμενο ερευνητή με το Εθνικό Ινστιτούτο Δημογραφίας της Γαλλίας. Το διάστημα αυτό κυκλοφορεί, μάλιστα, το τελευταίο έργο του «Δημογραφία-55 Ερωτήσεις» από τις εκδόσεις Αλφειός, όπου εξηγούνται μέσα σε 150 σελίδες όλα τα ζητήματα που άπτονται του δημογραφικού, με εύχρηστο τρόπο κι όχι μόνο για ειδικούς.

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα ο μόνιμος –και όχι νόμιμος- πληθυσμός της χώρας ανέρχεται βάση της τελευταίας απογραφής σε 10.413.982 άτομα. Είναι δηλαδή αισθητά μειωμένος σε σχέση με την κορύφωση που είχε καταγράψει η απογραφή του 2001, με πραγματικό πληθυσμό τότε στη χώρα περί τα 11 εκατ. Ο  κ. Κοτζαμάνης ερωτάται ποιες ήταν οι βασικές τάσεις και οι λόγοι γι’ αυτή τη μείωση τα τελευταία 20 χρόνια, ποια είναι η ηλικιακή κατανομή, από τι εξαρτώνται τα 3 βασικά σενάρια για την εξέλιξη του πληθυσμού έως το 2050 (ενδιάμεσο, υψηλό, χαμηλό)  και τι ρόλο παίζει η μετανάστευση.    

Ακόμη, ένα σοβαρό ζήτημα που επιβεβαιώνεται από τις απογραφές ήδη από τη δεκαετία του ’70, με διαρκή τάση επιδείνωσης και το οποίο αναδεικνύει και στο βιβλίο του, είναι η ιδιαίτερα άνιση κατανομή του πληθυσμού στη χώρα μας, που αφορά την υπερσυγκέντρωση στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, αλλά και ορισμένων αστικών κέντρων (συνήθως πρωτευουσών νομών) της επαρχίας.  Ως αποτέλεσμα ο πληθυσμός της χώρας μας αναπτύσσεται σε ένα εξαιρετικά περιορισμένο τμήμα της, καθώς ένας στους δύο κατοίκους της διαμένει στο 2% της συνολικής της επιφάνειας, δύο στους τρεις στο 6,5%, ενώ τρεις στους τέσσερις ζουν πλέον στις δύο μεγάλες μητροπολιτικές περιοχές (Αθηνών και Θεσσαλονίκης) και σε μια δεκάδα μεγάλων αστικών κέντρων.

Όπως αναφέρεται στη συζήτηση, δεν συνειδητοποιούμε εύκολα π.χ. ότι η Μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας είναι περίπου 2πλάσια του Παρισιού ή του Λονδίνου, και σχεδόν τετραπλάσια της Ρώμης, του Βερολίνου ή ακόμη και της Μόσχας, αν συγκριθεί η αναλογία με τον συνολικό πληθυσμό των χωρών. Και πάντως σε οποιαδήποτε περίπτωση, το ελληνικό φαινόμενο υπερσυγκέντρωσης πληθυσμού είναι ένα από τα σοβαρότερα αναπτυξιακά προβλήματα της χώρας, για το οποίο εδώ και δεκαετίες ουσιαστικά δεν γίνεται τίποτα, μια και οι περιορισμένες πολιτικές αποκέντρωσης υπερκαλύπτονται από κοινωνικές τάσεις, αλλά και ενέργειες και αποφάσεις της διοίκησης που οδηγούν σε περαιτέρω αύξηση του πληθυσμού στα εν λόγω κέντρα.

Επίσης, όπως προαναφέρεται, πριν μερικές μέρες οι αρμόδιες υπηρεσίες των Ηνωμένων Εθνών ανακοίνωσαν ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός υπερέβη τα 8 δις. Και το ερώτημα που τίθεται είναι με τι ρυθμούς, βάση των στοιχείων,  θα συνεχιστεί η δημογραφική αύξηση τις επόμενες δεκαετίες και ποιά μπορεί να είναι η οροφή ;   Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες προβολές των Ηνωμένων Εθνών (2022), ο παγκόσμιος πληθυσμός θα φτάσει πιθανότατα τα 8,5 δισεκατομμύρια το 2030, τα 9,2 το 2040, τα 9,7 το 2050 και τα 10,3 δισεκατομμύρια το 2100. Με βάση αυτά τα μοντέλα υπάρχει μια σχετική ανάσχεση της αύξησης, μέχρι το ανώτατο όριο, μετά το οποίο είναι πιθανή μια αντίστροφη τάση. Από τι εξαρτάται κάτι τέτοιο, αλλά και πόσον τα 10,3 δις στα τέλη του αιώνα –ή και τα μικρότερα νούμερα τις προηγούμενες δεκαετίες- είναι ένας βιώσιμος πληθυσμός ;  Ο κ. Κοτζαμάνης στο βιβλίο του υπογραμμίζει την αλματώδη ανάπτυξη που είχε ο παγκόσμιος πληθυσμός σε άλλες περιόδους της ιστορίας της ανθρωπότητας, αλλά όπως επίσης σημειώνει, αυτό που παίζει ρόλο για τα όρια είναι οι διαθέσιμοι πόροι και το μοντέλο κατανάλωσης.

Τέλος, το φαινόμενο της υπεραστικοποίησης είναι παγκόσμιο, μια και ήδη το 50% του πληθυσμού ζει διεθνώς σε πόλεις, ποσοστό που αναμένεται να φτάσει το 70% μέσα στις επόμενες λίγες δεκαετίες. Επίσης, η εξέλιξη του πληθυσμού έχει ακόμη σημαντικές διαφορές ανά Ηπείρους και ανά χώρες, Π.χ. από το 2024, ο πληθυσμός έχει ήδη κορυφωθεί σε 63 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας, της Γερμανίας, της Ιαπωνίας και της Ρωσίας. Μάλιστα, ο συνολικός πληθυσμός αυτών των χωρών προβλέπεται να μειωθεί κατά 14% τα επόμενα 30 χρόνια, Από την άλλη, σε εννέα χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Νίγηρα, της Σομαλίας, της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας και της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, αναμένεται «πολύ ταχεία ανάπτυξη», που σημαίνει ότι πληθυσμός αυτής της ομάδας πρόκειται να διπλασιαστεί μεταξύ 2024 και 2054. Ακόμη, για 126 χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ινδίας, της Ινδονησίας και του Πακιστάν, ο πληθυσμός θα κορυφωθεί στο δεύτερο μισό του αιώνα ή αργότερα. 

Μέσα σ ’αυτή την εξέλιξη, γίνεται ιδιαίτερη συζήτηση για τη «δημογραφική παρακμή» της Ευρώπης (παρά τις επιμέρους διαφορές κρατών, ειδικά μεταξύ Βορρά και Νότου). Αυτή είναι εμφανής συγκριτικά με το τι συμβαίνει παγκοσμίως, μια και το ειδικό βάρος του πληθυσμού της «γηραιάς» ηπείρου μας μειώνεται συνεχώς. Ετσι, το 1950 οι Ευρωπαίοι αποτελούσαμε το 22%  του πληθυσμού του πλανήτη, για να περιοριστούμε στο 15,7% το 1981, στο 10,6% το 2010 και στο 9,5% το 2021. Στο εξής βασική παράμετρος αυτής της συζήτησης γίνεται το μεταναστευτικό και οι τρόποι διαχείρισής του.