Τουρκία: Ιστορία 5 πραξικοπημάτων

Toυ Πολυδεύκη Παπαδόπουλου

Το πραξικόπημα που επιχειρήθηκε τη νύχτα της 15ης Ιουλίου στην Τουρκία ήταν το πέμπτο από την ίδρυση της και το πρώτο που απέτυχε. Στην 94χρονη ιστορία της η «Δημοκρατία της Τουρκίας» είχε γνωρίσει άλλα τέσσερα πραξικοπήματα, ενώ υπήρξαν και άλλα κινήματα, που απέτυχαν ή δεν οδήγησαν στην επιβολή δικτατορίας.

Το νεότερο τουρκικό κράτος, μετά την ίδρυσή του στις 28 Οκτωβρίου του 1923 από τον Κεμάλ, διήνυσε έως το 1950 μια περίοδο «μονοκομματικής σταθερότητας» με την προεδρία του ίδιου του Ατατούρκ έως το θάνατό του το 1938 και εν συνεχεία από το διάδοχό του Ισμέτ Ινονού. Από το 1950 και μετά στο τουρκικό πολιτικό σύστημα εισάγονται -ουσιαστικά για πρώτη φορά- στοιχεία πολυκομματισμού και ελεύθερων εκλογών, που οδηγούν τους κεμαλιστές να χάσουν την εξουσία από το Δημοκρατικό Κόμμα του Αντάν Mεντερές. Ο Μεντερές επεδίωκε ένα ισλαμοδημοκρατικό μοντέλο, αρκετά παρόμοιο μ’ αυτό του Ερντογάν, τουλάχιστον στην αρχή.

Ακολουθεί μια ταραχώδης δεκαετία και εν τέλει, το Μάιο του 1960, ομάδα νεαρών αξιωματικών, υπό τις οδηγίες του στρατηγού και μετέπειτα πρωθυπουργού και Προέδρου της χώρας (!), Τζεμάλ Γκιουρσέλ, προβαίνει στο πρώτο πραξικόπημα στην ιστορία της Τουρκίας. Το αποτέλεσμα ήταν η ανατροπή της νόμιμης, αλλά πλέον αυταρχικής και διεφθαρμένης κυβέρνησης του Μεντερές, και ο απαγχονισμός του ίδιου, μετά από μια αμφισβητούμενη δίκη, στις 17 Σεπτεμβρίου 1961.

Ακολούθησε μία περίοδος έντασης, με την εναλλαγή στην εξουσία της κεντροδεξιάς του Ντεμιρέλ και της κεντροαριστεράς του Ετζεβίτ. Εν τέλει, το δεύτερο πραξικόπημα στη σύγχρονη Τουρκία έγινε στις 12 Μαρτίου 1971, όταν ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου παρέδωσε στην «παραλυμένη» κυβέρνηση Ντεμιρέλ ένα είδος μνημονίου με σειρά αιτημάτων, τα οποία αποτελούσαν, ουσιαστικά, τελεσίγραφο των ενόπλων δυνάμεων. Έτσι, το κίνημα του 1971 έμεινε στην ιστορία ως το “στρατιωτικό πραξικόπημα του μνημονίου”.

Εν συνεχεία υπήρξε μια τριετία (1971-1974) όπου επετεύχθη μεν μια κάποια μορφή σταθερότητας στην πολιτική ζωή της Τουρκίας, αλλά όπου οι πολιτικές κυβερνήσεις συνασπισμού διατελούσαν υπό τον άμεσο έλεγχο των στρατιωτικών. Οι πρώτες ελεύθερες εκλογές, μετά το πραξικόπημα και τη διακυβέρνηση του κράτους από το στρατό, έγιναν τον Οκτώβριο του 1973. Κατέληξαν στην νίκη του Λαϊκού Δημοκρατικού του Ετσεβίτ, το οποίο ανέλαβε την εξουσία το 1974. Τα χρονιά εκείνη θεωρείται πως επανέρχεται η δημοκρατία στην Τουρκία. Ταυτόχρονα, όμως, είναι και η χρονιά της εισβολής στην Κύπρο, η οποία δημιουργεί μία περίοδος κρίσης και διενέξεων με την Ελλάδα.

Εν τέλει κατά την περίοδο 1974-1980 η όποια σταθερότητα εξασθενεί σταδιακά στο εσωτερικό της Τουρκίας. Οι σχετικά βραχύβιες κυβερνήσεις συνασπισμού, που η μια διαδέχεται την άλλη, αποτυγχάνουν στην πολιτική, κοινωνική και οικονομική ανάπτυξης της χώρας. Είναι η εποχή που εντείνεται η εσωτερική μετανάστευση πληθυσμού από την περιφέρεια της Τουρκίας προς τις αστικές περιοχές, με συνεπακόλουθο την σημαντική αύξηση της ανεργίας. Αυτό έχει σαν συνέπεια, μεταξύ άλλων, την ενίσχυση για πρώτη φορά οργανώσεων όχι μόνον της αριστεράς, αλλά και της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς. Τελικά, το μόνο που αναπτύσσεται είναι μια πολιτική αστάθεια και μια ολοένα και σκληρότερη αντιπαράθεση μεταξύ κράτους και ομάδων άκρας αριστεράς, που φτάνει σε ένοπλες συγκρούσεις στην περιφέρεια των τουρκικών μεγαλουπόλεων.

Η εν λόγω κατάσταση εξελίχθηκε σχεδόν σε εμφύλια σύγκρουση μεταξύ των δεξιών και αριστερών ομάδων και, τελικά, έδωσε πρόσχημα, το 1980, για την τρίτη στρατιωτική επέμβαση στην ιστορία της Τουρκίας. Ηγέτης της χούντας που δημιουργήθηκε ήταν ο αρχηγός του Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων Κενάν Ερβέν. Απαγορεύτηκε, τότε, η λειτουργία όλων των τουρκικών πολιτικών κομμάτων της χώρας και συνελήφθησαν οι ηγέτες τους. Η χώρα κηρύχθηκε σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και επιβεβαιώθηκε η κηδεμονία της από τον στρατό. Ο Εβρέν έγινε Πρόεδρος Δημοκρατίας και αναθεώρησε το Σύνταγμα πριν αρχίσει να παραδίδει, από το 1986 και μετά, την εξουσία σε μια νέα φουρνιά πολιτικών, που περιλάμβανε τον Οζάλ, την Τσιλέρ, τον Γιλμάζ κα.

Να σημειωθεί, πάντως, το προαναφερόμενο πραξικόπημα του 1960 ήταν το πρώτο και το τελευταίο που έγινε στην Τουρκία εκτός ιεραρχίας του στρατεύματος, μια και εκείνα του 1975 και του 1980 οργανώθηκαν «σχεδόν επισήμως» από το Γενικό Επιτελείο των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Βασικός λόγος είναι ότι το Σύνταγμα που προήλθε από το πραξικόπημα του 1960 ίδρυσε το «Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας», το οποίο πρόβλεψε και θεσμικά. την άμεση ανάμειξη της ηγεσίας του στρατεύματος στην πολιτική ζωή της χώρας.

Το 1993, εκδηλώθηκε το λεγόμενο «συγκεκαλυμένο πραξικόπημα», το οποίο οι περισσότεροι ιστορικοί και αναλυτές δεν περιλαμβάνουν στη σχετική αρίθμηση και που είχε σαν στόχο μια τότε απόπειρα υπογραφής συμφωνίας ειρήνης με το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (PKK)

Έτσι, τέταρτο πραξικόπημα θεωρείται αυτό του 1997. Τότε, η ανοικτή δυσαρέσκεια των στρατιωτικών κύκλων στον ισλαμικό προσανατολισμό, που προωθούσε το κόμμα της «Ευημερίας» του Ερμπακάν οδήγησε στην πτώση του τελευταίου από την εξουσία, την οποία μοιραζόταν από το 1996 με την Τανσού Τσιλέρ. Η ίδια, πάντως, όπως και άλλοι Τούρκοι πολιτικοί και αναλυτές χαρακτήρισαν αυτό το κίνημα ως το «Βελούδινο Πραξικόπημα», επειδή δεν έγινε χρήση βίας και γρήγορα η εξουσία παρεδόθη σε νέο κυβερνητικό συνασπισμό υπό τον Μεσούτ Γιλμάζ. Το κόμμα του Ερμπακάν διαλύθηκε και στον ίδιο απαγορεύτηκε να πολιτευθεί στο εξής. Αυτό τηρήθηκε έως το θάνατό του το 2011. Ωστόσο, ας να μην ξεχνάμε ότι ο Ταγίπ Ερντογάν είναι ο κυριότερος «πολιτικός απόγονος» του ισλαμιστή Ερμπακάν.