Τι συνέβη στην Τουρκία;

Τη νύχτα της Παρασκευής, στην Τουρκία έγινε απόπειρα πραξικοπήματος. Υπήρχαν «σημάδια» ότι επίκειται μια τέτοια κίνηση από τον στρατό; Γιατί απέτυχε; Ποιος είναι, και τι ρόλο παίζει ο Φετουλάχ Γκιουλέν; Πώς εξηγείται η στάση της αντιπολίτευσης; Πόσα «μέτωπα» έχει ανοιχτά ο Ταγίπ Ερντογάν αυτή τη στιγμή, και πώς αναμένεται η επόμενη μέρα; Σε αυτά τα ερωτήματα μας απαντά ο Δημήτρης Σταματόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Βαλκανικής και Ύστερης Οθωμανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

της Μάχης Μαργαρίτη

-Στην Τουρκία έχουν γίνει αρκετά πραξικοπήματα. Γιατί και πότε παρεμβαίνει ο στρατός, και γιατί παρενέβη τώρα, με αυτόν τον τρόπο;

Πράγματι, στην Τουρκία έγιναν τρία στρατιωτικά πραξικοπήματα, ένα περίπου ανά δεκαετία -1960, 1971, 1980- και ένα «μεταμοντέρνο», όπως ονομάστηκε, πραξικόπημα το 1997. Η διαφορά τους με το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου ήταν ότι όλα αυτά υπήρξαν επιτυχημένα. Θεωρητικά θα έπρεπε να συγκρίνουμε το πραξικόπημα εναντίον του Ερντογάν με αυτό του 1997, όταν το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας έβγαζε εκτός νόμου το Κόμμα Ευημερίας (Refah Partisi), του πνευματικού του πατέρα και εισηγητή του πολιτικού Ισλάμ στην Τουρκία, του Νετζμετίν Ερμπακάν. Τότε ο στρατός και το κεμαλικό βαθύ κράτος ανάγκασαν τον Ερμπακάν να παραιτηθεί με νομότυπο συνταγματικό τρόπο, κάτι που δεν κατάφεραν οι επίδοξοι πραξικοπηματίες της 15ης Ιουλίου με τον ισλαμιστή Ερντογάν.

Αυτή όμως η διαφορά δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε μια βασική ομοιότητα του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου με τα υπόλοιπα πραξικοπήματα του 20ου αιώνα. Παρότι πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τις ιδιαιτερότητες του Ψυχρού Πολέμου, όλα είχαν ως έναν από τους βασικούς τους στόχους να εξουδετερώσουν τον «κομμουνιστικό κίνδυνο» και συνεπώς να παγιώσουν τη θέση της Τουρκίας ως προκεχωρημένο φυλάκιο της Δύσης εναντίον της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Ειδικά αυτό του 1980 συσχετίζεται στενά με την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν και την εισβολή των Ρώσων στο Αφγανιστάν.

Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου έγινε στον απόηχο μιας περίεργης δήλωσης του Ερντογάν ότι υπήρχε περίπτωση να παραχωρήσει τη χρήση της βάσης του Ιντζιρλίκ και στους Ρώσους, για να επιχειρούν εναντίον του ISIS. Αυτή θα ήταν μια έμπρακτη συγγνώμη προς τη Ρωσία για τη ρίψη του ρωσικού αεροπλάνου τον περασμένο Νοέμβριο. Ωστόσο, μπορούμε να φανταστούμε την αντίδραση των Ηνωμένων Πολιτειών σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο: είναι πολύ λογικό να συναγάγει κανείς ότι το τμήμα του στρατού που δυσανασχετεί με την πολιτική του Ερντογάν στο Κουρδικό και το Συριακό θα εκμεταλλευόταν τη δυσαρέσκεια των αμερικανών, ειδικά σε μια περίοδο που νατοϊκά στρατεύματα έχουν γεμίσει τις Βαλτικές, και γενικότερα τα δυτικά σύνορα της Ρωσικής ομοσπονδίας, με άγριες μάλλον διαθέσεις.

-Υπήρχαν σημάδια ότι επίκειται ένα πραξικόπημα ή κάποια αντίστοιχη κίνηση στην Τουρκία;

Το είχε προαναγγείλει το Newsweek (σ.σ. άρθρο του Μάικλ Ρούμπιν στις 24 Μαρτίου, με τίτλο “Θα γίνει πραξικόπημα εναντίον του Ερντογάν στην Τουρκία;”). Εγώ όμως θα έλεγα ότι ο Ερντογάν είναι προετοιμασμένος για ένα τέτοιο ενδεχόμενο εδώ και πολύ καιρό. Στην αρχή της πρώτης του πρωθυπουργίας είχε επισκεφθεί και προσκυνήσει τα μαυσωλεία των φιλοισλαμιστών πολιτικών του προγόνων: του Αντνάν Μεντερές και του Τουργκούτ Οζάλ. Ο πρώτος απαγχονίστηκε από τους στρατιωτικούς το 1960 και σήμερα γνωρίζουμε ότι και ο Οζάλ δηλητηριάστηκε μολονότι ξεκίνησε την καριέρα του ως πουλέν της χούντας του Εβρέν.

Ο Ερντογάν ήταν σίγουρος ότι για να επιβιώσει πολιτικά, έπρεπε να τα βάλει με τους στρατηγούς. Το σκάνδαλο Εργκενεκόν του έδωσε την πρώτη μεγάλη ευκαιρία και δεν την άφησε χαμένη. Προώθησε σε καίριες θέσεις στον στρατό, την αστυνομία και το δικαστικό σώμα απολύτως πιστούς σε αυτόν αξιωματούχους. Το «βαθύ κράτος» στην Τουρκία δεν έπαψε να είναι βαθύ, αλλά ένα μεγάλο μέρος του έγινε φιλο-ισλαμικό.

-Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι το πραξικόπημα είχε αυτή την κατάληξη;

Ο σημερινός στρατός δεν είναι ο στρατός της δεκαετίας του 1960 ή, ακόμη, του 1980. Παραμένει μεγάλου μεγέθους -1.000.000, αυτό σημαίνει ότι ένας στους 8 Τούρκους πολίτες σχετίζεται με αυτόν- αλλά η σύνθεση των επιτελικών του στελεχών δε γέρνει προς τη μεριά των κεμαλικών, για πολλούς λόγους: και οικονομικής ανάπτυξης των τελευταίων χρόνων αλλά και για ιδεολογικούς, υπό την έννοια ότι ο συμβιβασμός μεταξύ Ισλάμ και Τουρκικού εθνικισμού, αυτό που αποκαλούν οι Τούρκοι «τουρκοϊσλαμική σύνθεση» έχει εμπεδωθεί στην τουρκική κοινωνία.

Και εδώ νομίζω είναι η ουσιώδης αιτία της αποτυχίας του πραξικοπήματος. Ας κάνουμε ένα ρητορικό ερώτημα: τι θα γινόταν εάν οι πραξικοπηματίες επικρατούσαν; Η γνώμη μου είναι ότι δε θα μπορούσαν να το κάνουν παρά μόνο με τη χρήση υπέρμετρης χρήσης βίας όπως έκανε ο Σίσι εναντίον των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο. Δε γίνεται τόσο εύκολα στις σημερινές συνθήκες πλήρους διάχυσης της πληροφορίας να βάλεις μια κοινωνία “στον πάγο”. Και μάλιστα μια κοινωνία τόσο δυναμική, με ένα μεγάλο τμήμα της να είναι ηλικιακά κάτω των 40. Συνεπώς, έπρεπε γρήγορα να εξοντώσουν όχι μόνο την ηγεσία του AKP, αλλά και πολλά στελέχη, αυτά που βγήκαν στους δρόμους και στήριξαν τον Ερντογάν. Ο τουρκικός στρατός, όμως, και βαθιά διχασμένος ήταν και καθόλου αποφασιστικός για να επιβάλει μια τέτοια πολιτική βίας. Η ουσιώδης διαφορά με την Αίγυπτο είναι ότι εκεί οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι μόλις πήραν την εξουσία έδειξαν αμέσως αυταρχικά χαρακτηριστικά και αυτό οδήγησε στην απονομιμοποίησή τους στο φιλελεύθερο κοινό της πλατείας Ταχρίρ. Αντίθετα, το ΑΚP στην Τουρκία εμπέδωσε την κοινωνική και πολιτική του ηγεμονία με ήπιες πολιτικές επί περίπου μια δεκαετία, πριν περάσουμε στη φάση της αυταρχικής διακυβέρνησης Ερντογάν.

-Ο Ερντογάν «δείχνει» τον Φετουλάχ Γκιουλέν ως υποκινητή του πραξικοπήματος -εκείνος το αρνείται. Ποια είναι η γνώμη σας, και ποιος ο ρόλος του Γκιουλέν;

Για μένα, η κατηγορία εναντίον του Γκιουλέν είναι δευτερεύουσα: το σημαντικό είναι ότι όταν κατηγορεί τον Γκιουλέν, κατηγορεί τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για τις ΗΠΑ ο Γκιουλέν είναι ένας μοχλός ελέγχου της Τουρκίας αλλά και συνολικά των μουσουλμάνων των Βαλκανίων, με το δίκτυο σχολείων, φιλανθρωπικών οργανώσεων που, μεταξύ άλλων, έχει στήσει. Το παράδειγμα του ήπιου «ισλαμικού διαφωτισμού» που υπερασπίζεται, υποτίθεται ότι θα μπορούσε να υποκαταστήσει το βίαιο μοντέλο της εκ των άνω εκκοσμίκευσης και εκσυγχρονισμού που εκπροσωπούσε ο Κεμαλισμός. Από την άλλη, για τον Ερντογάν ο Γκιουλέν ήταν ο κρίσιμος κρίκος της προνομιακής σχέσης του με τις ΗΠΑ: την αυτονόμησή του, όμως, από αυτόν ο ίδιος δεν τη θεώρησε απαραίτητα αντιαμερικανική πράξη. Θα λέγαμε ότι ο ίδιος είχε αυξημένες απαιτήσεις προς την πλευρά από των Αμερικανών γιατί, ακριβώς υπερβαίνοντας τους περιορισμούς του Κουρδικού, συντάχθηκε απόλυτα μαζί τους στη θέση για την πτώση του καθεστώτος Άσαντ. Οι Αμερικανοί όμως βάσισαν το σχέδιό τους όχι μόνο στην υποστήριξη της Τουρκίας αλλά και των Κούρδων της Συρίας.

Κάποιες πληροφορίες λένε ότι μεταξύ της πρώτης ανακοίνωσης του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και της δεύτερης που μιλούσε για υπεράσπιση της δημοκρατικής τάξης στην Τουρκία, υπήρξε ένας συμβιβασμός μεταξύ των δυο πλευρών. Δεν θα μου έκανε εντύπωση εάν αφορούσε το Κουρδικό ζήτημα: τόσο την απηνή πολιτική καταστολής εναντίον των Κούρδων της Τουρκίας, όσο και την άρνηση της Τουρκίας να δεχθεί αυτόνομη διοίκηση των Κούρδων της Συρίας. Εάν ο Ερντογάν αλλάξει τη στάση του, εκεί θα έχει μεγάλο ενδιαφέρον, όχι γιατί θα θυμηθεί ξανά την αξία των ανθρώπινων δικαιωμάτων αλλά γιατί θα προσαρμοστεί και πάλι στους βασικούς άξονες της αμερικανικής πολιτικής, που θεωρεί τους Κούρδους ισχυρό έρεισμά της.

-Όλα τα εντός βουλής κόμματα της αντιπολίτευσης κράτησαν ενιαία στάση, και τάχθηκαν κατά της απόπειρας πραξικοπήματος -ανάμεσά τους και το αριστερό φιλοκουρδικό Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP). Πώς ερμηνεύεται αυτό;

Ήταν μια ευκαιρία να θεωρηθούν και πάλι νόμιμα μέλη της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης: θυμίζω ότι μόλις πριν ένα μήνα ο Ερντογάν σε αγαστή συνεργασία με το MHP ήθελε να τους βγάλει στην παρανομία -να άρει την ασυλία τους. Η κατάσταση, όμως, επιδεινώνεται και αυτή τη σημασία έχει η σημερινή δήλωση του DHP ότι είναι εναντίον της επαναφοράς της θανατικής ποινής.

-Πόσα «μέτωπα» έχει ανοιχτά αυτή τη στιγμή ο Ερντογάν, και ποιοι, τελικά, οι υποστηρικτές του;

Πολλά. Αλλά -όπως σας έχω πει και στο παρελθόν- νομίζω ότι το ιστορικό του λάθος ήταν η εμπλοκή στο Συριακό. Η απόπειρα να εμφανιστεί ως ηγετική περιφερειακή υπερδύναμη -και μάλιστα σε αντιπαράθεση με το Ισραήλ- συντελώντας στη διάλυση της Συρίας, είναι κάτι που το πληρώνει. Γιατί εάν σκεφτεί κανείς τι προκάλεσε τις αντιδράσεις στο εσωτερικό του στρατεύματος, είναι αυτή η επιθετική πολιτική. Η Τουρκία επί 70 χρόνια ασκεί μια αμυντική εξωτερική πολιτική επειδή, ακριβώς, φοβάται την εκ νέου διάλυσή της, φοβάται να μην ολοκληρωθεί κάτι που ήταν ιδιαίτερα τραυματικό για αυτήν το 1918.

Ο Ερντογάν με τη δυναμική ενίσχυση παραστρατιωτικών ομάδων συνέβαλε στην άνοδο του Ισλαμικού Κράτους και τη διάλυση της Συρίας. Υπήρχε, όμως, ένας παράγοντας: αυτός που το 1991 έκανε το τότε πολιτικό κατεστημένο να πει «όχι» στη χρήση της βάσης του Ιντζιρλίκ: το Κουρδικό. Η όποια αποδυνάμωση των γειτόνων της Τουρκίας οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην ενίσχυση των Κούρδων. Και αυτή την αντίφαση δεν μπόρεσε ποτέ να την «περάσει» πειστικά στην ηγεσία του στρατεύματος. Δεν είναι επομένως ούτε οι φιλογκιουλενικές τους εμμονές, ούτε ότι θυμούνται πολλοί από αυτούς την κεμαλική Τουρκία. Είναι μια διαφορετική αντίληψη για το πώς βλέπουν το μέλλον της χώρας.

-Πώς βλέπετε να διαμορφώνεται η κατάσταση στην Τουρκία μετά και από τα τελευταία γεγονότα;

Σίγουρα περνάμε σε μια νέα πολιτική φάση. Σε αντίθεση, όμως, με αυτό που λένε πολλοί, ότι δηλαδή ενισχύεται ο Ερντογάν, εγώ θα τους θυμίσω τα βασικά της μακιαβελικής αντίληψης για την πολιτική εξουσία: όσο πιο πολλή βία είναι υποχρεωμένος να ασκήσει ο ηγεμόνας για να τη διατηρήσει, τόσο πιο μεγάλη η κρίση πολιτικής νομιμοποίησης του καθεστώτος του. Και στην περίπτωση Ερντογάν, πρέπει να δούμε ακριβώς την επιβεβαίωση αυτής της θέσης.

κεντρική φωτογραφία: ΑΠΕ-ΜΠΕ