Παρά το γεγονός ότι η Μακεδονία ενσωματώθηκε στον εθνικό κορμό το 1912, η ιστορική, γεωγραφική, η εμπορική και ευρύτερη στρατηγική της βαρύτητα, αποτέλεσαν εκείνα τα στοιχεία που της προσέδωσαν ιδιαίτερη αξία στη νεότερη ελληνική τελωνειακή ιστορία.
του Δημήτρη Μπουρίκου – Υπ. Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου / Τελωνειακού ΑΑΔΕ
Αρχικά ως παραμεθόριος περιοχή- σύνορο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας (1881) και μέχρι το 1912. Από τότε μέχρι και σήμερα, ως περιοχή με τελωνεία εκ των σημαντικοτέρων στη χώρα, τόσο στο λιμένα και αερολιμένα της Θεσσαλονίκης όσο και στα χερσαία σύνορα (οδικά και σιδηροδρομικά) της χώρας μας με την Αλβανία, τη Β. Μακεδονία και τη Βουλγαρία.
Το πρόσφατα δημοσιευμένο (ψηφιακά και έντυπα) ιστορικό φωτογραφικό λεύκωμα της ΑΑΔΕ για τα 190 Χρόνια ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΕΛΩΝΕΙΑ (1830-2020), μας παρέχει τεκμήρια για την τελωνειακή όψη και αξία της Θεσσαλονίκης και ευρύτερα της Μακεδονίας, καθ’ όλη τη σύγχρονη ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Η εξέλιξη του τελωνειακού χάρτη στη Μακεδονία αποτελεί το αποτέλεσμα των θεμελιωδών δυνάμεων διαμόρφωσης των τελωνείων της χώρας, δηλαδή της κατά κύματα ενοποίησης του εθνικού χώρου, της ανάπτυξης και διεύρυνσης των μεταφορών, καθώς και της δημιουργίας των βασικών αστικών, διαμετακομιστικών και βιομηχανικών κέντρων της χώρας μας (βλ. Εικόνα 1).
Η Μακεδονία την περίοδο 1881-1912
Εθνικό ορόσημο το 1881 με την ένταξη και της Θεσσαλίας και τμημάτων της Στερεάς Ελλάδας στον εθνικό κορμό και επομένως στο νέο εθνικό τελωνειακό έδαφος (βλ. Εικόνα 2). Με το Διάταγμα του 1881 «Περί εγκαταστάσεως εν Θεσσαλία τελωνειακών αρχών» (ΦΕΚ 81α/ 9.9.1881) ρυθμίζεται η αρχική τελωνειακή λειτουργία στην περιοχή και ο πρώτος τελωνειακός χάρτης της, ενώ με το Διάταγμα του 1882 «Περί συστάσεως τελωνειακών αρχών» (ΦΕΚ 17α/24.3.1882) συστήνονται τελωνειακές μονάδες όλων των επιπέδων σε όλες τις καθιερωμένες τελωνειακές διαβάσεις της περιοχής, όπως τις περιγράφει ο Νικόλαος Σχινάς στο μνημειώδες έργο του (1886) για τη νέα οροθετική γραμμή της Θεσσαλίας (βλ. Εικόνα 2).
Ο τελωνειακός χάρτης της Θεσσαλίας συμπληρώνεται με τη λειτουργία του τελωνείου β΄τάξης στον Τύρναβο και γ΄τάξης στην Καλαμπάκα και στο Τσάγεζι (Στόμιο), με το τελευταίο να αποτελεί το βορειότερο θαλάσσιο τελωνειακό σύνορο της χώρας μέχρι και το 1898. Η τελωνειακή επιτήρηση των ακτών και των βασικών μεταφορικών αξόνων της ενδοχώρας γινόταν από ένα πλέγμα τελωνειακών σταθμών και φυλακείων στην κοιλάδα των Τεμπών, στις ακτές της Λάρισας και της Μαγνησίας (βλ. Εικόνα 3).
Την περίοδο 1881-1912, το κεντρικό Τελωνείο Θεσσαλονίκης αποτελεί το σημαντικότερο τελωνείο στο σύνολο της Μακεδονίας υπό την οθωμανική εξουσία, τόσο με κριτήριο τις τελωνειακές εισπράξεις όσο και με κριτήριο το ρόλο τους ευρύτερα στο εισαγωγικό, εξαγωγικό και διαμετακομιστικό εμπόριο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1909, οι εισπράξεις του Τελωνείου Θεσσαλονίκης αναλογούσαν στο 84% των συνολικών εισπράξεων των τελωνείων της Μακεδονίας, με το δεύτερο σε εισπράξεις τελωνείο των Σκοπίων να συγκεντρώνει μόλις το 9 %. Τα υπόλοιπα τελωνεία της περιοχής (Καβάλας, Περιμπόης, Ελασσόνος, Πόρτο-Λάγος και Μπαρακλή-Οβά συγκέντρωναν ποσοστά μέχρι 4% έκαστο (Πηγή: επεξεργασία στοιχείων Κοφινά, Γ., 1914).
Το 1912, ολοκληρώθηκε η κατασκευή του Μεγάρου του Τελωνείου Θεσσαλονίκης σε σχέδια του μηχανικού Ελί Μοδιάνο, το πρώτο κτήριο από οπλισμένο σκυρόδεμα στην πόλη (βλ. Εικόνα 4). Το κτήριο αυτό είναι εμβληματικό για την τελωνειακή ιστορία της πόλης και της Μακεδονίας, βασίστηκε αρχιτεκτονικά σε αντίγραφο του Τελωνείου Σίρκεζι της Κωνσταντινούπολης και έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο για την αρχιτεκτονική του αξία (Κονδυλίδου, χχ) και συνδέεται μέχρι σήμερα, με τα σημαντικότερα κεφάλαια της τελωνειακής ιστορίας (από τη διασύνδεση με το σιδηρόδρομο, την ίδρυση Ελεύθερης Ζώνης μέχρι τη σημερινή λειτουργία της κρουαζιέρας).
Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας 1912- Αρχική εγκατάσταση των τελωνείων
Το 1912-3 αποτελεί ορόσημο στη διαδικασία ενοποίησης του ελληνικού εθνικού χώρου. Μια νέα ενοποιητική δυναμική εξαπλώνεται στη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θράκη, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Νέα τελωνειακή γραμμή, διεύρυνση του εθνικού τελωνειακού εδάφους και νέες προκλήσεις για την τελωνειακή διοίκηση-πολιτική και την τελωνειακή αφομοίωση των νέων εδαφών (βλ. Εικόνα 5).
Οι ανωτέρω προκλήσεις οδήγησαν σε εξαιρετικά σημαντικές αλλαγές και προσαρμογές: Το 1917 θεσπίζεται ο νέος Οργανισμός των Τελωνείων, το 1918 θεσπίζεται ο πρώτος Τελωνειακός Κώδικας (ν. 1165) και ιδρύεται η Τελωνειακή Αστυνομία, ενώ το 1920 επιτυγχάνεται η πρώτη κωδικοποίηση του τελωνειακού δασμολογίου (βλ. Εικόνα 6).
Η Θεσσαλονίκη (μαζί με τον Πειραιά) λόγω της τελωνειακής βαρύτητάς τους στο εθνικό τελωνειακό σύστημα, αντιμετωπίζονται με ειδικές ρυθμίσεις, κατανομή αρμοδιοτήτων και προβλέψεις για το προσωπικό τους (βλ. Εικόνα 7).
Η εγκατάσταση της πρώτης ελληνικής διοίκησης μετά την παράδοση της Θεσσαλονίκης στον ελληνικό στρατό, υπό τον υπουργό δικαιοσύνης Κωνσταντίνο Ρακτιβάν, αποτέλεσε τη βάση της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας. Η υπηρεσιακή αποστολή αποτελείτο από δέκα προξενικούς υπαλλήλους, δυο δικαστικούς, πέντε τελωνειακούς και τρείς- τέσσερις άλλους υπαλλήλους (Μαχαιρά, Α., 2002)(βλ. Εικόνα 8).
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κοφινάς (1914), «…ιδιαίτερη προσοχή εδόθη υπό της Διευθύνσεως των Οικονομικών Αρχών Μακεδονίας εις την οργάνωσιν και λειτουργίαν της τελωνιακής υπηρεσίας. Χάρις εις τον ζήλον φιλοπονίαν και την των εκ Κρήτης εν αρχή, είτα δε και εκ της παλαιάς Ελλάδος, καθώς και εκ των εγχωρίων προσληφθέντων υπαλλήλων του τελωνείου Θεσσαλονίκης, τούτο ηδυνήθη εντός ολίγων ημερών, από της παραδόσεως της πόλεως να λειτουργήση και έκτοτε εξακολούθηση, άνευ διακοπής τινός, παρ΄όλα τα επακολουθήσαντα πολεμικά γεγονότα, τας εργασία του…» (βλ. Εικόνα 9).
Το Τελωνείο Θεσσαλονίκης συνεχίζει να είναι κυρίαρχο στο μακεδονικό χώρο. Το 1913, οι εισπράξεις του Τελωνείου Θεσσαλονίκης αντιστοιχούσαν στο 93,5% του συνόλου των εισπράξεων των τελωνείων της Μακεδονίας (Πηγή: επεξεργασία στοιχείων Κοφινά, Γ, 1914). Από το 1913, εφαρμόστηκε το σύστημα της ιδιωτικής αποταμίευσης, δίνοντας σημαντική ώθηση στις αποθήκες των τραπεζών και κομβικών βιομηχανιών (πχ., Allatini) να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στο εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο, την ανάπτυξη της τοπικής βιοτεχνίας- βιομηχανίας, την εξυπηρέτηση της εφοδιαστικής αλυσίδας όχι μόνο στη βαλκανική ενδοχώρα και τη λοιπή Ευρώπη (Αγγλία, Αυστρία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία, Ρωσία).
Ο σιδηρόδρομος, το τελωνείο Θεσσαλονίκης και η Μακεδονία
Η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου την περίοδο 1890-1920 και ιδιαίτερα η κατασκευή της γραμμής Πειραιώς- Συνόρων την περίοδο 1889-1904 σε συνδυασμό με το σιδηροδρομικό δίκτυο της Μακεδονίας και της Θράκης που ενσωματώθηκαν στο νεοελληνικό κράτος τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αποτέλεσαν ένα νέο πεδίο δράσης της Τελωνειακής Υπηρεσίας.
Το 1923 θεσπίζεται ο κανονισμός της τελωνειακής υπηρεσίας επί της δια σιδηροδρόμων εισαγωγής, εξαγωγής, διαμετακομίσεως και μεταφοράς. Ο Κανονισμός είναι ιδιαίτερα αναλυτικός, αρθρώνεται σε 30 άρθρα και περιλαμβάνει υποδείγματα δηλωτικού εισαγωγής εμπορευμάτων, δηλωτικού εισαγωγής αποσκευών επιβατών, αποσπάσματος δηλωτικού εισαγωγής αποσκευών επιβατών, φύλλου πορείας και αποδείξεως παραλαβής υπό του σιδηροδρόμου υποκείμενων εμπορευμάτων (βλ. Εικόνες 10 & 11).
Ελεύθερη Ζώνη Θεσσαλονίκης
Το 1914 ιδρύεται η Ελεύθερη Ζώνη Θεσσαλονίκης και καθορίζονται οι σημαντικότεροι τελωνειακοί όροι επιτήρησης, ελέγχου και διαχείρισής της.
«Η τελωνειακή υπηρεσία της ελευθέρας ζώνης Θεσσαλονίκης αποτελεί αυτοτελές τελωνείο α΄ τάξεως. Του τελωνείου της ελευθέρας ζώνης προϊσταται εις τελώνης α΄ τάξεως διοριζόμενος εκ των εχόντων τα προσόντα του αντιστοίχου βαθμού της τελωνειακής υπηρεσίας. Δύναται η διεύθυνσις του τελωνείου να ανατίθεται προσωρινώς…εις τον τελώνην Θεσσαλονίκης ή εις οικονομικόν επιθεωρητήν» (Άρθρο 20 ν.390/1914) (βλ. Εικόνα 12).
Πηγές
ΑΑΔΕ (2020), 1830-2020. 190 χρόνια ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΕΛΩΝΕΙΑ, Υπ. Ψηφιακής Διακυβέρνησης: Αθήνα (επιμέλεια και συγγραφή κειμένων: Δ. Μπουρίκος)
ΕΣΥΕ/ ΕΛΣΤΑΤ: Στατιστική Δημοσίων Οικονομικών
Εθνικό Τυπογραφείο- Εφημερίδα της Κυβέρνησης
ΕΛΙΑ Ιστορικό και Φωτογραφικό Αρχείο
Φωτογραφικό και ιστορικό αρχείο Δ. Μπουρίκου
Βιβλιογραφία
Κονδυλίδου, Α., Τελωνείο Λιμανιού Θεσσαλονίκης, Υπ. Πολιτισμού/ ΟΔΥΣΣΕΥΣ (http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=18161)
Κοφινάς, Γ. (1914), Τα οικονομικά της Μακεδονίας, Εθνικό Τυπογραφείο: Αθήνα (έκδοση Καραβία: Αθήνα, 2018)
Μαχαιρά, Α. (2002), Η Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου, στο Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα, 1922-1940, Βιβλιόραμα: Αθήνα.
Παπαϊωάννου, Ι., επιμ., ΤΕΛΩΝΕΙΑ. Από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Διαχρονική εξέλιξη, Έκδοση 2ης Ένωσης Τελωνειακών Υπαλλήλων Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2001.
Σκιαδάς, Σ., Ευρετήρια της κύριας τελωνιακής νομοθεσίας και των άλλων εχουσών σχέσιν προς τα τελωνεία νομοθεσιών της Ελλάδος από της συστάσεως του Βασιλείου μέχρι 31 Δεκεμβρίου 1899, Εν Αθήναις 1900.
Παπαγιαννάκης, Λ., Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι (1882-1910), ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990.
Πρόντζας, Ε., Τα δημόσια έσοδα του ελληνικού κράτους 1833-1939, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος/ Πρόγραμμα Ερευνών Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 2011.
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος