Η προέλευση της φράσης “Ούλοι εμείς εφέντη”

του Νάσου Μπράτσου

Σε λίγες μέρες θα γιορταστεί γι’ άλλη μία φορά η επέτειος της Ικαριακής επανάστασης (17-7-1912) που είχε σαν αποτέλεσμα την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Με την αφορμή αυτή θα θυμίσουμε τη φράση σύμβολο στην τοπική ιστορία “Ούλοι εμείς εφέντη”, που τα τελευταία χρόνια, με την τουριστική προβολή του νησιού, άρχισε να γίνεται γνωστή και ευρύτερα.

H φράση συμβολίζει τη συλλογική και θαρραλέα στάση των Ικαριωτών μπροστά στους Τούρκους κατακτητές και έμεινε στην ιστορία του νησιού – αναφέρεται συχνά – και σε περιπτώσεις που τα στοιχεία της συλλογικότητας και του θάρρους “επιστρατεύονται” για να υπερνικηθούν δυσκολίες.

Στην εποχή της τουρκοκρατίας ένας από τους Οθωμανούς αξιωματούχους που θήτευσε στην Ικαρία, ήταν εξαιρετικά σκληρός και τιμωρητικός. Απαιτούσε να τον μεταφέρουν οι Ικαριώτες στις πλάτες τους για να μην περπατάει, ενώ για μεγαλύτερες μετακινήσεις, ανέβαινε σε ένα φορείο και απαιτούσε αντί για κάρο με άλογα, να μεταφέρουν το φορείο οι “υποτελείς” στο Σουλτάνο, τον οποίο εκπροσωπούσε ο ίδιος.

Και σε όλα τα άλλα επίπεδα (χαράτσι, προσβολές στο γυναικείο πληθυσμό, κλπ) είχε το ίδιο σκληρή συμπεριφορά, με αποτέλεσμα να αρχίσει να φουντώνει η δυσαρέσκεια προς το πρόσωπό του, και να φτάσει στο σημείο του να οργανωθεί το “ξεφόρτωμά” του.

Πράγματι κάποια στιγμή ζήτησε να τον μεταφέρουν με το φορείο στην άλλη πλευρά του νησιού για να επιληφθεί κρατικών υποθέσεων. Οι μεταφορείς του αποφάσισαν όταν θα περνάνε από ένα γκρεμό να τον αδειάσουν εκεί.

Ο Οθωμανός αξιωματούχος τους είχε υποσχεθεί ένα αρνί σαν δώρο αν η μεταφορά γίνονταν γρήγορα. Το σύνθημα ήταν ότι θα ρωτούσαν αν το αρνί θα είναι “συγκούδουνο”, δηλαδή αν θα τους δοθεί με το κουδούνι του ή όχι.

Αν η απάντηση ήταν ναι, τότε θα τον πετούσαν μαζί με το φορείο στο γκρεμό, αν ήταν όχι θα τον άδειαζαν χωρίς να πετάξουν το φορείο. Τελικά πήγε στο γκρεμό “συγκούδουνος”.

Κάποια στιγμή έγινε αντιληπτό στις υπερκείμενες οθωμανικές αρχές ότι κάτι είχε γίνει, αφού δεν υπήρχε πια επικοινωνία. Έτσι ισχυρές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στο νησί και όταν αντελήφθησαν το θάνατο του αξιωματούχου συγκέντρωσαν τον τοπικό πληθυσμό και απαιτούσαν να μάθουν ποιοι ήταν οι δράστες. Η απάντηση που έλαβαν ήταν “Ούλοι εμείς εφέντη”.

Η στάση του Τούρκου αξιωματούχου, είτε γιατί αιφνιδιάστηκε, είτε γιατί υπολόγισε τις αρνητικές συνέπειες μιας σφαγής στο νησί  (μείωση χαρατσιού και παραγωγικής δυνατότητας για χρόνια), είτε και για τα δύο, ήταν ότι αποχώρησε άπραγος και κυρίως αποχώρησε αναίμακτα για τον τοπικό πληθυσμό.

Έτσι η φράση “ούλοι εμείς εφέντη”, πέρασε στην ιστορία για καλό λόγο. Εντελώς αντίθετη ήταν η χρήση της λέξης «ζαπτιέδες».

Ζαπτιές (Zaptiye) ήταν ο υπηρετών στην τουρκική χωροφυλακή της περιόδου της οθωμανικής αυτοκρατορίας και ήταν μισητός και απεχθής.

Η λέξη με το πέρασμα των χρόνων έγινε συνώνυμο του χαφιέ, του τραμπούκου, του γλοιώδους τύπου, του δειλού, γιατί η Ικαριακή Επανάσταση επικράτησε σχετικά εύκολα, αφού οι Οθωμανοί δεν αντιστάθηκαν και πολύ, υπό το φόβο να χάσουν από τους υπέρτερους σε αριθμό Ικαριώτες και τελικά παραδόθηκαν και απελάθηκαν.

Aκριβής προσδιορισμός του χρόνου στον οποίο συνέβη το περιστατικό, με το πέταγμα στο γκρεμό του Τούρκου αξιωματούχου, δεν υπάρχει, έχει διασωθεί από την προφορική παράδοση, κάποιοι υπολογίζουν ότι είχε συμβεί λίγο μετά το 1700.

Αρκετά χρόνια αργότερα από την πρώτη διατύπωση του “Ούλοι εμείς εφέντη”, έγινε η Ικαριακή επανάσταση στις 17 Ιουλίου του 1912 (το νησί ενσωματώθηκε με το ελληνικό κράτος το Νοέμβριο του 1912, μέχρι τότε είχε δικιά του σημαία, ύμνο, γραμματόσημα και τοπικές αρχές) η συγκεκριμένη φράση “ανασύρθηκε” (στην ουσία δεν ξεχάστηκε ποτέ) σαν φράση – οδηγός για κάθε ανάλογη συλλογική δράση. Με τα χαρακτηριστικά αυτά παραμένει και στις μέρες μας.

Υ.Γ.1 αν και δεν είναι ιστορικό βιβλίο, αλλά μυθιστόρημα εμπνευσμένο από την ιστορία, το βιβλίο του Νικόλαου Καρίμαλη (που το καλοκαίρι θα γιορτάσει στην Ικαρία με την έκδοση ακόμα ενός βιβλίου τα 100 του χρόνια) “Η τιμωρία του Μουσταφά” ISBN: 978-960-9511-09-4, εκδόσεις Νότιος Άνεμος, είναι πραγματικά απολαυστικό.

Υ.Γ.2 Η φράση αυτή έγινε και τίτλος σε ταινία του Ικαριώτη σκηνοθέτη Λεωνίδα Βαρδαρού, που αναφέρεται σε άλλη ιστορική περίοδο, αυτή της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Το “ούλοι εμείς” και το “συγκούδουνο” εμφανίστηκαν και σε συνθήματα της πρόσφατης πολιτικής περιόδου, αλλά και στο λογότυπο της ικαριακής εφημερίδας “Αθέρας”

Yλικά από την περίοδο της τουρκοκρατίας στην Ικαρία (οικογενειακό αρχείο Ν. Μπράτσου)