Οι εργατικές αθλητικές ομάδες Aεριόφωτος – Ελβιέλας – Εριουργίας – ΗΕΜ – Υαλουργών στο Μεσοπόλεμο

του Νάσου Μπράτσου

Από το συνοικισμό “Αεριόφωτος” το Γκάζι όπως το ξέρουν οι περισσότεροι, έως την περιοχή της “αλυσίδας” στα Άνω Πατήσια που στέγαζε την Εριουργία, αλλά και από τους εργαζόμενους στον “ηλεκτρικό σιδηρόδρομο της εποχής”, μέχρι το εργοστάσιο της ΕΛΒΙΕΛΑ, εργαζόμενοι και κάτοικοι των περιοχών αυτών, στα χρόνια του Μεσοπολέμου, έγραψαν τη δικιά τους σημαντική αθλητική ιστορία, μαζί με τον αγώνα για την εξασφάλιση του μεροκάματου, σε εποχές δύσκολες και σκληρές.

Η περιοχή ήταν “κακόφημη” και “υποβαθμισμένη”, καθώς συγκέντρωνε αρκετούς οίκους ανοχής, ενώ έδωσε στέγη σε αλλεπάλληλα ρεύματα εσωτερικής μετανάστευσης και γενικά ο Τύπος της εποχής κατέγραφε ιδιαίτερα κακές συνθήκες διαβίωσης. Μάλιστα η έλλειψη στοιχειώδους μόρφωσης σε ορισμένα τμήματα των κατοίκων της περιοχής τους οδηγούσε σε περιπτώσεις ασθενειών να αναζητούν “γιατριά” με εισπνοές κοντά στις αναθυμιάσεις του εργοστασίου τις οποίες θεωρούσαν “ιαματικές”.

Στο Γκάζι δούλεψαν χιλιάδες εργάτες. Έδωσε το όνομα του στο διπλανό συνοικισμό Γκαζοχώρι, την περιοχή που σήμερα γνωρίζουμε σαν Κεραμεικό. Ιδιαίτερη δουλειά ιστορικής καταγραφής είχε κάνει με την έκδοση δύο σχετικών βιβλίων ο μη ευρισκόμενος πια στη ζωή Κώστας Σπανόπουλος, που είχε εργαστεί για 30 χρόνια στο Γκάζι.

Στις εποχές του Μεσοπολέμου, όταν ο αθλητισμός ήταν από τις λίγες ψυχαγωγικές δραστηριότητες – σε σχέση πάντα με τις δυνατότητες της δικιά μας εποχής –  δεν ήταν παράξενο που και στο Γκάζι, στο “Αεριόφως”, όπως το έλεγαν τότε αρκετοί, να γεννηθούν ανεξάρτητα αθλητικά σωματεία για να καλύψουν αυτή την ανάγκη των κατοίκων της περιοχής, που ορισμένοι εξ αυτών εργάζονταν και στο εργοστάσιο Φωταερίου.

 H ιστορία του εργοστασίου

“Ως προς το εργοστάσιο, όπως τονίζεται στις σχετικές αναφορές που κάνει ο Δήμος Αθηναίων και το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου που στεγάζεται στην Τεχνόπολη: Το 1857, ο Γάλλος François Théophile Feraldi αναλαμβάνει το έργο του φωτισμού της Αθήνας με φωταέριο. Ο δήμος Αθηναίων παραχωρεί στο Γάλλο επιχειρηματία το προνόμιο της εκμετάλλευσης του φωταερίου για 50 χρόνια. Το φωταέριο θα φωτίσει τους αθηναϊκούς δρόμους για περίπου 60 χρόνια.

Το 1887, ο Giovanni Baptista Serpieri αναλαμβάνει τη διοίκηση του εργοστασίου. Μια περίοδος ακμής αρχίζει για τη μικρή μονάδα φωταερίου της Αθήνας. Αεριοφυλάκια, ατμολέβητες, ατμομηχανές, μονάδες καθαρισμού και άλλα κτίρια ξεπηδούν σταδιακά μέσα στο οικόπεδο έκτασης περίπου 30 στρεμμάτων. Η ανάπτυξη αυτή συνδέεται με την επέκταση της χρήσης του φωταερίου ως μορφής ενέργειας στα σπίτια και στα εργοστάσια.

Το 1938, η επιχείρηση περιέρχεται στο δήμο Αθηναίων.

Το 1952, ιδρύεται η Δημοτική Επιχείρηση Φωταερίου Αθηνών (Δ.Ε.Φ.Α).

Μεταπολεμικά, το φωταέριο χάνει συνεχώς έδαφος σε σχέση με τον ηλεκτρισμό και τις νέες μορφές ενέργειας.

Το 1984, οι φούρνοι του εργοστασίου φωταερίου σβήνουν οριστικά.

Το 1986, ο χώρος χαρακτηρίζεται διατηρητέο ιστορικό μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού και ξεκινούν μελέτες για την αξιοποίησή του.

Το 1999, φιλοξενούνται οι πρώτες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου. Η Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων καθιερώνεται στο εξής ως ένας από τους πιο αναγνωρισμένους χώρους πολιτισμού της πρωτεύουσας.

Το 2013, εγκαινιάζεται το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου”.

Η ΕΛΒΙΕΛΑ (Ελληνική Βιομηχανία Ελαστικού)

Το εργοστάσιο ιδρύθηκε το 1928 από τους Μικρασιάτες Νικόλαο Μαυροφίδη και Νικόλαο Αγνιάδη, παράγοντας πάνινα αθλητικά παπούτσια με λαστιχένια σόλα. Για πολλά χρόνια δεν υπήρχε άλλε εταιρεία του είδους, καθιερώθηκε για πολλά χρόνια ο όρος “ελβιέλες” όταν κάποιος αναφέρονταν στα αθλητικά παπούτσια.

Συνεπώς αν την περίοδο του Μεσοπολέμου οι ανεξάρτητες ομάδες “φύτρωναν” σαν τα μανιτάρια, το να εμφανιστεί ομάδα που πήρε το όνομα της επιχείρησης,  ήταν απολύτως αναμενόμενο, χωρίς να έχουμε περισσότερα στοιχεία για το αν ήταν αμιγώς εργασιακή στη σύνθεσή της ή επέλεξε την ονομασία χάρις στο διαδεδομένο προϊόν της.

Η καταγραφή της ομάδας από τον Τύπο της εποχής συχνά γίνονταν με δύο “λ” σαν “Ελβιέλλα”.

Η ΕΡΙΟΥΡΓΙΑ

Κοντά στο σημερινό ΗΣΑΠ Άνω Πατησίων και με κατεύθυνση προς τον ΗΣΑΠ Περισσού ήταν η Ελληνική Εριουργία, με περίοδο κατασκευής το 1909 – 1914 σε  οικόπεδο που αποκτούν οι αδελφοί Κυρκίνη και αργότερα μετά από επιχειρηματικές επεκτάσεις, αλλά και ενισχυμένη στο εργατικό της δυναμικό, από το ευάριθμο προσφυγικό στοιχείο που μετά τη Μικρασιατική καταστροφή είχε εγκατασταθεί στη γειτονική Νέα Ιωνία, που εκείνα τα χρόνια λόγω της βιομηχανικής ακμής, ονομάστηκε το “ελληνικό Μάντσεστερ”, η εταιρεία ονομάστηκε  «Ελληνική Εριουργία Α.Ε.» (συγχωνεύτηκαν μαζί της οι «Ελληνική Μεταξουργία Α.Ε.», «Ηλεκτροβιομηχανική Α.Ε.».)

Μάλιστα η  «Ηλεκτροβιομηχανική Α.Ε.», που τροφοδοτούσε με ρεύμα τις επιχειρήσεις αυτές, είχε ιδρύσει και εργατικό συνοικισμό, που στέγασε τους πρόσφυγες εργάτες. Το εργοστάσιο στα Άνω Πατήσια πέρασε το 1935 στην ιδιοκτησία του Μποδοσάκη Αθανασιάδη.

Η περιοχή ονομάζονταν “αλυσίδα” και βλέπουμε στις αθλητικές εφημερίδες της εποχής να εμφανίζεται δραστηριότητα ποδοσφαιρικής ομάδας με το όνομα “ένωση αλυσίδας”, η οποία αγωνίζεται κυρίως με σωματεία από τη Νέα Ιωνία και άλλες κοντινές περιοχές.

Σήμερα ένα μικρό ανοιχτό γήπεδο μπάσκετ και η υψικάμινος  με την πρόσοψη του πρώτου εργοστασίου της Εριουργίας που έχουν κηρυχτεί ως διατηρητέα μνημεία, θυμίζουν το παρελθόν.

ΗΕΜ

Όπως αναφέρει ο ΟΑΣΑ στην ιστορία του:  1929: “Ιδρύεται η Ηλεκτρική Εταιρεία Μεταφορών (Η.Ε.Μ.) με σκοπό τη λειτουργία των τραμ, των τρόλεϊ και των λεωφορείων στις κεντρικές περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά”.

Για να προσθέσει η ΣΤΑΣΥ πως: “Το 1926 οι ΣΑΠ, οι ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΙ ΑΤΤΙΚΗΣ που εκμεταλλεύονται το «ΘΗΡΙΟ» της Κηφισιάς, δηλαδή τη Γραμμή από Πλατεία Αττικής μέχρι Κηφισιά, με διακλάδωση από Ν. Ηράκλειο μέχρι Λαύριο και οι ΤΡΟΧΙΟΔΡΟΜΟΙ ΑΘΗΝΩΝ-ΠΕΙΡΑΙΩΣ που εκμεταλλεύονται τα ΤΡΑΜ, συνεργάζονται με τον Αγγλικό όμιλο ΠΑΟΥΕΡ. Από τη συνεργασία αυτή προκύπτουν δύο Εταιρίες: Η ΗΕΜ (Ηλεκτρική Εταιρία Μεταφορών), που αναλαμβάνει την εκμετάλλευση των ΤΡΑΜ και της Γραμμής της Κηφισιάς και οι ΕΗΣ (Ελληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι).

Οι ΕΗΣ αναλαμβάνουν τις υποχρεώσεις της πρώην ΣΑΠ και ταυτόχρονα τη δέσμευση να βελτιώσουν την υπάρχουσα γραμμή και να επεκτείνουν την υπόγεια σήραγγα ως το σταθμό ΑΤΤΙΚΗ με διπλή γραμμή για να ενωθεί ο Ηλεκτρικός με την Κηφισιά, με υπόγειο σταθμό κάτω από την ΟΜΟΝΟΙΑ.

Τα έργα ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1928 και στις 21/7/1930 εγκαινιάζεται από τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο υπόγειος σταθμός ΟΜΟΝΟΙΑ. Αργότερα το 1948 και το 1949 εγκαινιάζονται αντίστοιχα οι σταθμοί ΒΙΚΤΩΡΙΑ και ΑΤΤΙΚΗ.

Το 1937 η ΗΕΜ αναλαμβάνει την Ηλεκτροκίνηση του σιδηροδρόμου Κηφισιάς και το 1938 καταργεί το Θηρίο για την πραγματοποίηση του έργου. Τα έργα όμως, λόγω της κρίσιμης περιόδου, δεν ολοκληρώνονται και φτάνουμε έτσι στο 1950, οπότε παραχωρείται από την ΗΕΜ στην ΕΗΣ η ολοκλήρωση του έργου Ηλεκτροκίνησης και η εκμετάλλευση του σιδηροδρόμου ΑΘΗΝΩΝ – ΚΗΦΙΣΙΑΣ. Οι ΕΗΣ συνεχίζουν τα έργα που καταλήγουν σταδιακά το 1957 με τη λειτουργία του σταθμού της Κηφισιάς. Έτσι η συγκοινωνία από ΠΕΙΡΑΙΑ μέχρι ΚΗΦΙΣΙΑ με τον Ηλεκτρικό Σιδηρόδρομο είναι πλέον πραγματικότητα”.

Από τον Τύπο της εποχής βλέπουμε ότι ομάδα εργαζομένων της ΗΕΜ ασχολείται με τον αθλητισμό και η αριθμητική σύνθεση, αλλά και περιβάλλον (διαδρομές στίβου) δείχνουν ότι ήταν ενασχόληση με τον κλασσικό αθλητισμό.

Υαλουργοί, εργαζόμενοι στην ύδρευση και άλλοι πολλοί σε αρκετούς εργατικούς χώρους, φόρεσαν τα κοντά παντελονάκια και έγραψαν τις δικιές τους “μικρές” και ταυτόχρονα “μεγάλες” ιστορίες στην εξέλιξη του αθλητισμού στη χώρα μας.

Διαβάστε τo Σάββατο 13 Μαρτίου 2021 στο www.ertnews.gr: Αμπελακιακός Σαλαμίνας 1937: Δημιουργικός “έφηβος” ηλικίας 84 ετών