WFF2025 – Nada Khalifa: Το Qaher δεν είναι απλώς θυμός, είναι μια κληρονομιά πόνου και αντίστασης

Συνέντευξη στον Αλέξανδρο Ρωμανό Λιζάρδο

Η νεαρή Παλαιστίνια σκηνοθέτις Nada Khalifa παρουσιάζει την ταινία μικρού μήκους Qaher, ένα βαθιά προσωπικό αλλά και συλλογικό έργο που ξεπερνά τα όρια της κινηματογραφικής αφήγησης για να μετατραπεί σε κραυγή μνήμης, δικαιοσύνης και αξιοπρέπειας. Γυρισμένη μέσα σε αντίξοες συνθήκες, κατά τη διάρκεια κλειστών συνόρων στην Παλαιστίνη, η ταινία αφηγείται την ιστορία ενός άνδρα, μιας κατσίκας και ενός συμβολικού τελετουργικού· μια αλληγορία για τη ζωή, τη θυσία και την επιβίωση υπό κατοχή.

«Το Qaher δεν μεταφράζεται· το αισθάνεσαι»

Βλέποντας την ταινία, σταδιακά αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει Qaher. Για όσους όμως δεν γνωρίζουν τη λέξη, θα ήθελες να εξηγήσεις στο ελληνικό κοινό τη σημασία της και γιατί τη διάλεξες ως πηγή έμπνευσης για την ιστορία σου;

Η λέξη Qaher υπάρχει από πάντα στο λεξιλόγιο της Μέσης Ανατολής, και πιο συγκεκριμένα στο παλαιστινιακό. Όμως πάντοτε δυσκολευόμουν να τη μεταφράσω στους ξένους μου φίλους, γιατί καμία γλώσσα δεν διαθέτει μία λέξη που να κουβαλά όλο το βάρος και τη δύναμή της. Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, αυτή η λέξη δεν έφυγε ποτέ από τα χείλη μου. Κάθε φορά που κάτι πήγαινε στραβά, κάθε στιγμή απογοήτευσης εξαιτίας της κατοχής, ένιωθα Qaher -πριν καν σκεφτώ να το χρησιμοποιήσω ως τίτλο. Μόνο στη φάση του μοντάζ, όταν άρχισε να εμφανίζεται στα social media με μια μετάφραση που τελικά με εξέφραζε, συνειδητοποίησα ότι δεν χρειαζόταν πλέον να την εξηγήσω· την ένιωθα βαθιά μέσα μου. Qaher δεν είναι απλώς θυμός· είναι ένας θυμός που γεννιέται από αιώνες κτηνοδιών, αδικίας και ρατσισμού· ένα συλλογικό συναίσθημα που περνά από γενιά σε γενιά σε ανθρώπους που το βιώνουν κάθε μέρα.

Τον Οκτώβριο του 2023, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, η κατοχή έκλεισε όλα τα σύνορα, παγιδεύοντάς μας στην Παλαιστίνη. Όλο το συνεργείο ένιωσε την ίδια αποπνικτική αίσθηση αδυναμίας που βιώνει και ο ήρωας της ταινίας. Εκείνη τη στιγμή, Qaher έγινε κάτι περισσότερο από λέξη· έγινε κοινή εμπειρία. Αποτύπωσε τέλεια όχι μόνο την ουσία της ταινίας, αλλά και την πραγματικότητα της παραγωγής μας, που, με τη σειρά της, διαμόρφωσε το ίδιο το έργο. Και τώρα, βλέποντας τη γενοκτονία που συνεχίζεται στην πατρίδα μου, το Qaher απέκτησε μια νέα διάσταση: υπενθυμίζει ότι όσο κι αν μας κυριεύει αυτό το συναίσθημα, δεν παύει να μεγαλώνει· όχι μόνο στους Παλαιστίνιους, αλλά σε όλους όσοι γίνονται μάρτυρες αυτής της αδιάκοπης αδικίας.

«Δεν γυρίζαμε απλώς μια ταινία· επιβιώναμε μέσα της»

Η ταινία φαίνεται να αντιμετώπισε περισσότερες δυσκολίες παραγωγής από το συνηθισμένο, με εξωτερικά γυρίσματα, ζώα και περίπλοκες συνθήκες. Πώς ήταν αυτή η εμπειρία;

Από τη φάση της προετοιμασίας είχαμε θέσει πολύ φιλόδοξους στόχους. Είχαμε αφιερώσει ολόκληρη μέρα γυρισμάτων αποκλειστικά για να δουλέψουμε με την κατσίκα. Όμως, όταν ξεκίνησε το γύρισμα, η πραγματικότητα μάς ανάγκασε να προσαρμοστούμε. Η πολιτική κατάσταση άλλαξε ξαφνικά και προτεραιότητά μας έγινε η ασφάλεια όλων. Έτσι, ακυρώσαμε τη μέρα εκείνη. Σταθήκαμε εξαιρετικά τυχεροί που ο διευθυντής φωτογραφίας μας είχε τραβήξει αυθόρμητα πλάνα της κατσίκας στις πρώτες μέρες του γυρίσματος. Αυτές οι ανεπίσημες, σχεδόν τυχαίες λήψεις έγιναν αργότερα θεμελιώδεις για την ταινία.

Όταν καταλάβαμε ότι δεν θα μπορούσαμε να ολοκληρώσουμε ό,τι είχαμε προγραμματίσει, επικεντρωθήκαμε μόνο στα απολύτως αναγκαία πλάνα που θα κρατούσαν την ιστορία ζωντανή. Όσα δεν μπορέσαμε να τραβήξουμε, τα ξαναχτίσαμε στο μοντάζ. Και, με έναν παράξενο τρόπο, αυτό λειτούργησε υπέρ μας: η ταινία έγινε πιο οργανική, πιο ενστικτώδης, σαν να μας υπαγόρευε η ίδια τι χρειαζόταν να είναι.

Η ευελιξία και η διαίσθηση του συνεργείου ήταν ευλογία. Δεν φτιάχναμε απλώς μια ταινία· επιβιώναμε όλοι μαζί μέσα της. Όλες αυτές οι δυσκολίες πρόσθεσαν στρώματα νοήματος στο Qaher, που κανένα πλάνο ή σενάριο δεν θα μπορούσε να προβλέψει. Οι περιορισμοί μάς ανάγκασαν να γίνουμε δημιουργικοί και, τελικά, αυτό που ξεκίνησε ως τεχνικός αγώνας έγινε αυθεντική αντανάκλαση του ίδιου του θέματος της ταινίας: ανθεκτικότητα απέναντι στην καταπίεση.

«Η κατσίκα είναι ο καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής»

Υπάρχει μια λεπτή, ίσως και ειρωνική, χρήση της παράδοσης που θυσιάζει ένα ζώο για να τιμήσει έναν άνθρωπο –ειδικά σε μια περιοχή όπου οι ανθρώπινες ζωές κινδυνεύουν καθημερινά, όπως στη Γάζα–. Πρόσθεσαν τα τρέχοντα ή ιστορικά γεγονότα ένα επιπλέον επίπεδο νοήματος στο έργο σου;

Οι χαρακτήρες της ταινίας είναι καθρέφτες διαφορετικών πλευρών του εαυτού μου και του λαού μου. Η κατσίκα αντιπροσωπεύει αυτό που όλοι επιθυμούμε: την ελευθερία. Ο άνδρας αντιπροσωπεύει αυτό που έχουμε καταντήσει, άνθρωποι εγκλωβισμένοι σε λειτουργία επιβίωσης, που προσπαθούν απλώς να ζήσουν μέσα στην καταπίεση. Η παρουσία της κατσίκας ήταν από την αρχή απολύτως συνειδητή επιλογή. Ήθελα να λειτουργήσει ως μεταφορά, ως αντανάκλαση του τι σημαίνει να ζεις ως Παλαιστίνιος. Από το πρώτο κιόλας προσχέδιο, η μοίρα της ήταν προκαθορισμένη: θα πέθαινε. Αυτή η αναπόφευκτη κατάληξη αντικατοπτρίζει τη ζωή τόσων Παλαιστινίων, των οποίων η ύπαρξη μοιάζει προδιαγεγραμμένη από τις δυνάμεις της κατοχής και της βίας.

Ο αγώνας της κατσίκας δεν είναι μόνο συμβολικός, είναι βαθιά ανθρώπινος. Γίνεται σιωπηλή μάρτυρας του παραλογισμού της θυσίας, της οικειοποίησης του θανάτου σε έναν τόπο όπου το να ζεις είναι ήδη πράξη αντίστασης. Για να είναι ελεύθερη, πρέπει να πάρει τη μοίρα στα δικά της χέρια, κι αυτό αντικατοπτρίζει την παλαιστινιακή εμπειρία: μια ζωή αφιερωμένη στην ανάκτηση της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας που μας έχουν στερήσει.

Σήμερα, με όσα συμβαίνουν στη Γάζα και σε όλη την Παλαιστίνη, το σύμβολο αυτό γίνεται ακόμη πιο βαρύ. Είναι αδύνατο να διαχωρίσεις την ιστορία από το πολιτικό και ιστορικό της πλαίσιο. Η ειρωνεία του να θυσιάζεται μια ζωή για να τιμηθεί μια άλλη, σε μια γη όπου οι ανθρώπινες ζωές θεωρούνται αναλώσιμες, αποκαλύπτει την οδυνηρή αλήθεια της συλλογικής μας εμπειρίας. Το Qaher δεν προοριζόταν ποτέ να είναι μια ιστορία για ένα ζώο ή ένα τελετουργικό. Είναι ιστορία για την επιβίωση, την αυτονομία και τις αδύνατες επιλογές που καθορίζουν την παλαιστινιακή ύπαρξη.

Το Qaher μοιάζει βαθιά προσωπικό. Πέρα από την καταγωγή σας, πόσο από τη δική σας ζωή υπάρχει μέσα στην ταινία;

Το Qaher δεν γεννήθηκε στο κενό. Κάθε επιλογή, από το όνομα του ήρωα έως το τελευταίο πλάνο, βασίζεται σε εμπειρίες που έχω ζήσει ή παρακολουθήσει.

Το 2009, όταν ήμουν οκτώ ετών, η οικογένειά μου μετακόμισε από τη Γάζα, την οποία πολλοί αποκαλούν τη μεγαλύτερη «υπαίθρια φυλακή» του κόσμου, στη Δυτική Όχθη. Πίστευα ότι εκεί θα ήμασταν πιο ελεύθεροι, ότι θα μπορούσαμε επιτέλους να ταξιδεύουμε ανάμεσα στις πόλεις χωρίς περιορισμούς. Πολύ γρήγορα κατάλαβα ότι αυτό ήταν ψευδαίσθηση. Οι δρόμοι ήταν κλειστοί, τα σημεία ελέγχου αμέτρητα· σταματούσαμε παντού. Θυμάμαι να κάθομαι στο αυτοκίνητο και να βλέπω αδέσποτα ζώα να περνούν ανενόχλητα τα σημεία ελέγχου. Και σκεφτόμουν: γιατί αυτά να έχουν περισσότερη ελευθερία απ’ ό,τι εγώ;

Σε πιο προσωπικό επίπεδο, ο κεντρικός χαρακτήρας εκφράζει και τη δική μου συναισθηματική κατάσταση. Έφυγα για την Πολωνία στα δεκαεπτά μου, μια ηλικία που αρχίζεις να καταλαβαίνεις ποιος είσαι. Αυτή η αναζήτηση ταυτότητας συνέβη μακριά από την πατρίδα, αφήνοντάς με σε μια διαρκή κατάσταση «ενδιάμεση». Ανήκω στην Παλαιστίνη, αλλά τα χρόνια στην Πολωνία με άλλαξαν. Παρ’ όλα αυτά, κάθε φορά που επιστρέφω, θυμάμαι τι μου χάρισε η πατρίδα: ανθεκτικότητα, ευθύνη, και μια βαθιά αίσθηση ανθρωπιάς.

Αυτή η ανανέωση του ανήκειν είναι ακριβώς αυτό που βιώνει και ο ήρωάς μου στο Qaher. Είναι μια προσωπική ιστορία, γεμάτη μνήμες, ξεριζωμό και διαρκή αναζήτηση ταυτότητας· αλλά πάνω απ’ όλα, είναι ένα γράμμα αγάπης προς την Παλαιστίνη και τους ανθρώπους της που συνεχίζουν να ζουν, να αντιστέκονται και να βρίσκουν νόημα μέσα στο qaher της καθημερινότητας.

Για όσους γνωρίζουν από κινηματογράφο, το Qaher δείχνει εντυπωσιακά ώριμο, σαν να έχει γίνει από σκηνοθέτιδα με πολυετή εμπειρία. Ποια εκπαίδευση ή ποια εργαλεία σάς έδωσε η Σχολή Κινηματογράφου της Βαρσοβίας ώστε να αποφοιτήσετε ως μια ολοκληρωμένη δημιουργός;

Η Σχολή Κινηματογράφου της Βαρσοβίας μάς εκπαίδευσε ουσιαστικά στο να δουλεύουμε υπό πίεση, όχι απλώς για να την αντέχουμε, αλλά για να τη μετατρέπουμε σε δημιουργικό καύσιμο. Από την πρώτη μέρα, το πρόγραμμα βασιζόταν στην πρακτική εμπειρία. Μας ενθάρρυναν να πειραματιζόμαστε, να αποτυγχάνουμε, να μαθαίνουμε, αλλά κυρίως να κατανοούμε το γιατί πίσω από κάθε καλλιτεχνική επιλογή.

Αυτό αποδείχτηκε καθοριστικό στο Qaher, ειδικά όταν οι απρόβλεπτες συνθήκες μάς ανάγκασαν να επανασχεδιάσουμε τα πάντα επί τόπου. Μάθαμε να είμαστε ευέλικτοι, να βασιζόμαστε στο ένστικτό μας και να χρησιμοποιούμε τα ελάχιστα μέσα για να πούμε μια μεγάλη ιστορία.

Η έλλειψη πόρων στην Παλαιστίνη, σε συνδυασμό με την πειθαρχία και την ευρηματικότητα που μας δίδαξε η σχολή, μας έκανε να δουλέψουμε με το απολύτως αναγκαίο: φυσικό φως, λιγοστό εξοπλισμό, και απόλυτη ειλικρίνεια στο κάδρο. Αυτοί οι περιορισμοί έγιναν μέρος της ίδιας της οπτικής γλώσσας της ταινίας: άμεσης, ακατέργαστης, ανθρώπινης.

Η ταινία σας έχει ήδη ταξιδέψει σε αρκετά διεθνή φεστιβάλ. Υπήρξε κάποια αντίδραση κοινού, ίσως από μια διαφορετική πολιτισμική ή γεωγραφική προέλευση, που σας εξέπληξε;

Αναμφίβολα, η Πολωνία. Κάθε φορά που το Qaher προβάλλεται εκεί, το κοινό δείχνει απίστευτο ενδιαφέρον, όχι μόνο για την ταινία, αλλά και για την πολιτική πραγματικότητα που την περιβάλλει. Στις συζητήσεις μετά τις προβολές, η κουβέντα συχνά μετατοπίζεται από τον κινηματογράφο στην Ιστορία, στη μνήμη, στην κοινή εμπειρία της καταπίεσης και της αντίστασης.

Υπάρχει μια βαθιά σύνδεση ανάμεσα στην Πολωνία και την Παλαιστίνη· και οι δύο λαοί γνωρίζουν τι σημαίνει να παλεύεις για την ελευθερία, να ζεις υπό κατοχή, να κουβαλάς τη συλλογική μνήμη μέσα στους αιώνες. Αυτή η κοινή ευαισθησία με συγκινεί πάντα.

Μια άλλη πολύ ιδιαίτερη εμπειρία ήταν στην Τουρκία, όπου το Qaher απέσπασε το Ειδικό Βραβείο της Επιτροπής. Αν και δεν κατάφερα να παρευρεθώ στην προβολή, τα μηνύματα που έλαβα από το κοινό μετά ήταν συγκλονιστικά. Πολλοί μου έγραψαν πως ένιωσαν την ιστορία ως δική τους, πως τους καθρέφτισε. Αυτό ακριβώς είναι ο λόγος που έκανα αυτή την ταινία: για να ενώσει, να ξεκινήσει διάλογο, να δείξει ότι ο πόνος, η αντοχή και η δίψα για ελευθερία είναι καθολικά συναισθήματα.

Ποιες είναι οι προσδοκίες σας για την προβολή του Qaher στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βαρσοβίας;

Δεν έχω «προσδοκίες», έχω όμως ελπίδες. Η Βαρσοβία είναι το μέρος όπου ανακάλυψα τον εαυτό μου, όχι μόνο ως δημιουργός, αλλά και ως άνθρωπος. Εκεί γεννήθηκε το Qaher με πολλούς τρόπους. Το να το επιστρέφω τώρα στο φεστιβάλ της πόλης είναι σαν να κλείνει ένας κύκλος· να επιστρέφω σπίτι με όσα έμαθα.

Το γεγονός ότι φέτος προβάλλονται τέσσερις παλαιστινιακές ταινίες κάνει τη στιγμή ακόμη πιο συγκινητική. Είναι σπάνιο και βαθιά συμβολικό να βλέπεις αυτή την εκπροσώπηση. Νιώθω πως το Qaher βρίσκεται ακριβώς εκεί που πρέπει.

Αυτό που ελπίζω περισσότερο είναι το κοινό να συνδεθεί συναισθηματικά με την ιστορία, να δει πέρα από την πολιτική και τα σύνορα, να αισθανθεί τον ανθρώπινο πυρήνα της. Αν η ταινία καταφέρει να προκαλέσει σκέψη, ενσυναίσθηση, ακόμη και δυσφορία, τότε θα έχω πετύχει τον σκοπό μου.

Μετά το Qaher, έχετε ήδη στο μυαλό σας το επόμενο σας πρότζεκτ; Θα συνεχίσετε σε παρόμοια θεματική κατεύθυνση ή κάτι εντελώς διαφορετικό;

Ναι, αυτή τη στιγμή δουλεύω πάνω στην επόμενη ταινία μου, που τιτλοφορείται Dunum.com, και, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, είναι κωμωδία. Ναι, μπορούμε κι εμείς να κάνουμε κωμωδίες!

Αυτή τη φορά θέλω να δημιουργήσω μια ταινία «από Παλαιστίνιους για Παλαιστίνιους». Με το Qaher ένιωθα ότι έπρεπε να πω μια ιστορία που να λειτουργεί και ως καθρέφτης και ως μήνυμα. Τώρα, θέλω να εμβαθύνω περισσότερο στη ζωή των Παλαιστινίων πέρα από τον φακό της κατοχής, χωρίς να την αγνοώ, αλλά δείχνοντας ότι είμαστε κάτι πολύ περισσότερο από τον αγώνα μας.

Οι Παλαιστίνιοι είναι πρώτα απ’ όλα άνθρωποι: αγαπούν, γελούν, ονειρεύονται, τσακώνονται, συμφιλιώνονται. Έχουν πολυπλοκότητα, αντιφάσεις, χιούμορ. Θέλω να ανακτήσω αυτή την αφήγηση και να δείξω την καθημερινότητα, την παραδοξότητα, το αστείο μέσα στη δυσκολία.

Το Dunum.com είναι η δική μου προσπάθεια να χρησιμοποιήσω το γέλιο ως εργαλείο επιβίωσης, γιατί μερικές φορές το να γελάς είναι εξίσου επαναστατικό με το να αντιστέκεσαι. Είναι, με τον δικό του τρόπο, πολιτικό, αλλά κυρίως ανθρώπινο.

Η Nada Khalifa δεν κινηματογραφεί απλώς· μεταφράζει συναισθήματα, εμπειρίες και συλλογική μνήμη σε εικόνες. Μέσα από το Qaher, καταθέτει ένα έργο που συνδυάζει οργή και τρυφερότητα, απώλεια και ελπίδα. Η φωνή της -νέα, αλλά ώριμη ταυτόχρονα- αντηχεί πέρα από τα σύνορα της Παλαιστίνης, θυμίζοντάς μας ότι ο κινηματογράφος, όταν είναι ειλικρινής, μπορεί να γίνει πράξη αντίστασης και ταυτόχρονα πράξη αγάπης.