Ωδή για το καλωσόρισμα της Άνοιξης και ύμνος στον κύκλο της φύσης και της ζωής του ανθρώπου είναι μερικά από τα πολλά που μπορεί κανείς να διακρίνει στο δρώμενο της Ευετηρίας, το οποίο κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα αναβιώνει στη Νέδουσα Ταϋγέτου.
Μαρτυρίες αναφέρουν πως το έθιμο πραγματοποιήθηκε ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές για το χωριό, όπως η περίοδος της γερμανικής Κατοχης ή όταν το χωριό θρηνούσε για απώλειες σημαντικών ανθρώπων του. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα πως ο πατέρας του Παναγιώτη Μπατσικούρα, προέδρου του Πολιτιστικού Συλλόγου Νέδουσας, πριν από χρόνια και λίγο πριν φύγει από την ζωή, εξέφρασε ως επιθυμία να μη θρηνήσει το χωριό και να γίνει το έθιμο κανονικά. «Είναι κακό για το χωριό» αν δε γίνει το έθιμο μας λέει συγκινημένος ο Παναγιώτης Μπατσικούρας διηγώντας μας την ιστορία με το πατέρα του.
Για το πόσο βαθιά ριζωμένο είναι το δρώμενο στη ζωή του χωριού υπάρχουν κι άλλα περιστατικά. Ίσως και εκεί να βρίσκεται και η εξήγηση για το πώς το Δρώμενο της Νέδουσας αντιστάθηκε στο πέρασμα των αιώνων και κράτησε αναλλοίωτο το μοναδικό τελετουργικό του. Η αροτρίωση, ο γάμος, ο αγερμός, το μουτζούρωμα, ο Χορός των Τράγων αναπαριστούν των κύκλο της ζωής και παρασύρουν όλους τους συμμετέχοντες σε μια εκτασιακή ιεροτελεστία για το ξύπνημα της φύσης μετά τη χειμερία νάρκη.
Το Δρώμενο δεν είναι ένα απλά ένα έθιμο στη ζωή του χωριού. Είναι η ζωή του χωριού βαπτισμένη μέσα στην ατμόσφαιρα της αναγέννησης της φύσης από τον ερχομό της Άνοιξης. Το δρώμενο ξεπροβοδίζει το χωριό από τη στασιμότητα του χειμώνα στην περίοδο της καλλιέργειας και της δημιουργίας.
Το Δρώμενο αποδεδειγμένα συγκαταλέγεται ως ένα από τα παλαιότερα στην Ελλάδα και δίκαια θεωρείται ως το μοναδικό ίσως σωσμένο στην ολότητα του.
Το Δρώμενο
Ο Χρήστος Ζερίτης είναι ακούραστος λάτρης του Ταϋγέτου και των ανθρώπων του. Το μεγάλο του μεράκι για την καταγραφή της ιστορίας τόπου μας γρήγορα τον οδήγησε στο να αντιληφθεί τη σπουδαιότητα του δρώμενου. Το παρακάτω κείμενο, που με πολύ ευγένεια μας παραχώρησε, αποτελεί μία άρτια τεκμηριωμένη καταγραφή. Αξίζει να σημειωθεί πως υπήρξε πρωτεργάτης μαζί με τον Αντώνη Καζάκο και τον Παναγιώτη Μπατσικούρα στη διατήρηση και την ανάδειξη του εθίμου πανελλαδικά.
Καταγραφή Χρήστου Ζερίτη
Το χωριό Νέδουσα βρίσκεται στον Ταΰγετο, στην περιοχή Αλαγονίας, και διοικητικά ανήκει στον Δήμο Καλαμάτας. Αν και είναι μόλις μισή ώρα μακριά από την Καλαμάτα, εν τούτοις το Καρναβάλι της παρέμενε άγνωστο στους περισσότερους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής.
Η ομάδα έρευνας του Κέντρου Λαογραφικών Μελετών Καλαμάτας επισκέφθηκε το χωριό το 1995 και βιντεοσκόπησε το Καρναβάλι. Το ίδιο έγινε το 1996 και το 1997. Αφού, και με τη σύμφωνη γνώμη του καθ. κ. Μιχάλη Μερακλή, βεβαιώθηκε ότι πρόκειται για μία εκπληκτική περίπτωση επιβίωσης ενός δρωμένου ευετηρίας, έγιναν οι πρώτες δημοσιεύσεις-ανακοινώσεις για την ύπαρξή του.
Το «καρναβάλι» στη Νέδουσα Μεσσηνίας γίνεται κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα. Πρόκειται για ένα αυθεντικό αγροτικό Δρώμενο Ευετηρίας, κάποιες δε από τις «πράξεις» του τελούνται κάθε χρόνο την ίδια περίοδο και στη Β. Ελλάδα. Στη Νέδουσα συναντάται στην πιο πλήρη μορφή και εκατοντάδες λάτρεις του παραδοσιακού μας πολιτισμού συνωστίζονται τα τελευταία χρόνια, μετά την δημοσιοποίησή του το 1998, στη μικρή πλατεία του χωριού για να πάρουν μέρος στις πρωτόγονες ιεροπραξίες.
Ο καθηγητής της Λαογραφίας κ. Μιχάλης Μερακλής πρώτος βεβαίωσε την σπουδαιότητά του, σημειώνοντας ότι «αναμφισβήτητα συνεχίζει μια μακρότατη παράδοση». Το Αγροτικό Καρναβάλι της Νέδουσας είναι ένα είδος «λαϊκού θεάτρου» και αποτελείται από μια σειρά πράξεων, τις οποίες «πράττει» ένας όμιλος μεταμφιεσμένων, και έχει πρωταρχικό σκοπό την εξασφάλιση της ευετηρίας (καλοχρονιάς) και της γονιμότητας. Δεν οργανώνεται από τους «άρχοντες» για να προσφερθεί στο «λαό», αλλά «αυτοσχεδιάζεται» από τον «θίασο» και προσφέρεται στην κοιτίδα, στο χωριό, και στους ανθρώπους του. Γιατί όπως πιστεύουν «αν δεν γίνει μια χρονιά το καρναβάλι θα ‘ναι κακό για το χωριό».
Χαρακτηριστικά μέρη του Δρωμένου, που το κάνουν μοναδικό σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, είναι τα εξής :
Οι πρωτόγονες Μεταμφιέσεις, για τις οποίες γενικά πιστεύεται ότι ο αρχικός σκοπός τους ήταν να προχωρήσει η βλάστηση και η καρποφορία. Θεωρείται σίγουρο ότι η αρχική χρήση της μάσκας, καθώς και η λοιπή μεταμφίεση, πρέπει να σχετίζεται με τη λατρεία των προγόνων, όπως αυτή εκδηλώθηκε στη νεολιθική εποχή και όπως διαπιστώθηκε η ύπαρξή της στη ζωή των αρχέγονων λαών. Οι αρχέγονοι λαοί ζούσαν το θαύμα της ανανέωσης της ζωής, και ο σπόρος που ρίχνεται στη γη και στη συνέχεια βλαστάνει, είναι ένα συγκλονιστικό βίωμα, που απετέλεσε κεντρικό θέμα θρησκειών και φιλοσοφιών, αφού πρώτα επηρέασε τη σκέψη και τη ζωή του ανθρώπου. Κάτι παρόμοιο με το φαινόμενο αυτό φαντάστηκαν ότι θα συνέβαινε και με τους πεθαμένους προγόνους και αυτούς ακριβώς παρίσταναν οι μεταμφιεσμένοι, προσδοκώντας την εύνοια, την προστασία τους και τη βοήθειά τους.
Το ομαδικό Μουντζούρωμα, των μελών του θιάσου αλλά και των παρευρισκομένων, από καπνιά φούρνου, σαν αντιβασκανικό αφού διώχνει μακριά το «κακό μάτι». Όμως η ισοπέδωση των τάξεων τις μέρες της Αποκριάς απαιτεί ισότητα σε όλα. Όλοι όμορφοι ή άσχημοι πρέπει να αποκτήσουν «κοινό πρόσωπο». Ή μουντζούρα «κρύβει» το άτομο και του δίνει την ελευθερία να εκφραστεί στο πνεύμα των ημερών.
Ο Αγερμός, όπου ένας όμιλος ανθρώπων, «ο θίασος», γυρίζει από σπίτι σε σπίτι σε όλο το χωριό και πραγματοποιεί έτσι, συμβολικά, μια κυκλική πομπή, αφού, όπως πιστεύεται ο κύκλος έχει προστατευτική σημασία. Επισκέπτεται όσα σπίτια του χωριού κατοικούνται, ανταλλάσσονται ευχές και τραγούδια με τους νοικοκυραίους και αυτοί τους δίνουν σαν ανταμοιβή διάφορα φαγώσιμα της ημέρας. Ακολούθως όλοι θα καθίσουν στην πλατεία και θα φάνε αυτά που μάζεψαν. Στο κοινό τραπέζι κάθονται και όλοι όσοι παρευρίσκονται. Το κοινό τραπέζι συνδέει με ιερούς δεσμούς όσους συμμετέχουν σε αυτό. Η πρόσκληση σε γεύμα σημαίνει πρόσκληση σε ειρήνη και προστασία.
Ο χορός των Τράγων, όπου οι τράγοι είναι μέλη του «θιάσου» που μεταμφιέζονται φορώντας παλιά τρίχινα ρούχα, τεράστια κέρατα και κρεμώντας δεκάδες κουδούνια πάνω τους. Επιδίδονται σε εικονικά παλέματα με σκοπό να παραστήσουν τα ζώα εκείνα που ο ερχομός της άνοιξης τους προκαλεί ασυγκράτητη χαρά και όρεξη για γονιμοποίηση. Οι αυτοσχέδιες μάσκες από το χώρο του ζωικού βασιλείου, αποτελούν συνήθεια γνωστή σε αρχαίους και νεότερους λαούς, κάθε πολιτιστικής βαθμίδας. Αφετηρία αποτελεί η δοξασία ότι αυτός που ντύνεται με δέρμα ζώου ή φορεί προσωπίδα, όσο διαρκεί η μεταμφίεση, ενσαρκώνει εκείνο που εικονίζει και έχει τη δύναμη και τις ιδιότητές του. Βασικό ρόλο παίζουν και τα ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ τα οποία στους Τράγους της Νέδουσας χρησιμοποιούνται με αποτρεπτική ιδιότητα. Με τη μαγική δηλαδή δύναμη του ήχου τους προστατεύουν το χώρο από τα «κακά πνεύματα», τα οποία προσπαθούν να εμποδίσουν τη βλάστηση να ξεκινήσει.
Η Αροτρίωση που ακολουθεί είναι ίσως η κατανυκτικότερη στιγμή της ημέρας. Ενώ το νταούλι σκορπίζει διεγερτικούς ήχους, ο «ζευγολάτης», οδηγώντας δύο ζεγμένα «βόδια», ένα αρσενικό και ένα θηλυκό, εισέρχεται στην πλατεία και «οργώνει» τρεις φορές κυκλικά, αντίθετα από τη φορά των δεικτών του ρολογιού, ενώ ο «θίασος» σπέρνει με πολλών ειδών σπόρους, σκάβει και σκεπάζει, σα να πρόκειται για πραγματικό όργωμα και σπορά, αφού η σοβαρότητα της πράξης δεν αφήνει περιθώρια για γέλια, παρά μόνο για συνειδητούς συνειρμούς για το πόση αξία μπορεί να έχουν σήμερα αυτές οι πράξεις. Και όμως και ο πιο αμύητος μπορεί να καταλάβει, βλέποντας το σεβασμό με τον οποίο γίνεται το εικονικό όργωμα, ότι αροτρίοση και σπορά εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν βασικά έργα βιοπορισμού, γι’ αυτό τα έργα του κύκλου αυτού, καθώς και τα εργαλεία του, καλύφθηκαν προαιώνια με το πέπλο του θρύλου και της ιερότητας.
Ο Γάμος, κανονικός στην πομπή, προκαλεί άφθονο γέλιο με το εντυπωσιακό τέλος όπου «γαμπρός και νύφη» «ερωτεύονται» κατάχαμα στο «τρεις φορές οργωμένο χώμα». Για να θυμηθούμε την περιγραφή παρόμοιας πράξης από τον Ησίοδο (Θεογονία στίχοι 969-971) 2.700 χρόνια πριν :
HΔήμητρα τον Πλούτο γέννησε η θεϊκότατη θεά
με τον ήρωα Ιάσιο σμίγοντας στη γλυκιά αγάπη
πάνω σε τρισαλέτριστο χωράφι.
Πρόκειται για τη μυθική μεταμόρφωση μιας γνωστής τελετουργίας, που με την ανθρώπινη αναπαραγωγή προσπαθεί να τονώσει αναλογικά και την γονιμότητα των αγρών.
Θα ακολουθήσει ο Φόνος του Γαμπρού, η Κηδεία, ο Θρήνος και η Ανάσταση.
Ο Γαμπρός που φονεύεται, «για να μην πεθάνει από γεροντική αδυναμία», κηδεύεται και τον θρηνούν με «μοιρολόγια», ανακαλείται στη ζωή ως «ενιαυτός δαίμων» και «ανασταίνεται για να δράσει και πάλι ακμαίος», με προφανέστατους συμβολισμούς την Ανάσταση της Φύσης, Άνοιξη-Ζωή, μετά από τον Χειμώνα-Θάνατο.
Τα ιδιαίτερα στοιχεία του είναι : ότι οι επισκέπτες ΔΕΝ θεωρούνται θεατές αλλά συνεορταστές που συμμετέχουν, τα φαλλικά σύμβολα που έχουν σημαντικό ρόλο, η αισχρολογία και απεικονίσεις γεννητικών οργάνων καθ’ όλη τη διάρκεια του Δρωμένου, οι χωριάτικες μεταμφιέσεις και η έντονη παρουσία των αρχαιοελληνικών μουσικών οργάνων του νταουλιού και της φλογέρας.
Ο ομότιμος καθηγητής Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, κ. Μ.Μερακλής, τελείωσε ως εξής την ομιλία του στο Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας, στις 17 Φεβρουαρίου 2001: «Η αστική, ηθικιστική σεμνοτυφία, είναι πολύ νεότερη, πολύ λιγότερο παραδοσιακή, από την αρχαία τελετουργική βωμολοχία. Χρειάζεται το σεβασμό μας. Ας μην αφανίζουμε τις σελίδες εκείνες όταν κάποιοι θέλουν με σοβαρότητα και ευλάβεια προς την παράδοση να καταγράψουν, όπως ο αρχαιολόγος καταθέτει τα των ανασκαφών του, τα πορίσματα και τα ευρήματα των ανάλογων ζητήσεών τους. Και, αν δεν απατώμαι, μπορεί να ισχύει αυτό που είπα σε μια ευγενική δημοσιογράφο, ότι το Δρώμενο της Νέδουσας, η ανακάλυψη κατά κάποιο τρόπο του δρωμένου αυτού, ισοδυναμεί με ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα. Λοιπόν ας αφήσουμε ελεύθερους εκείνους που θέλουν να το περιγράφουν, να το μελετούν, να το τελούν χωρίς να ασκούμε λογοκρισία. Υπάρχει το αισχρό της καθημερινότητας που όλους μας αηδιάζει. Και υπάρχει το αισχρό της παράδοσης που πρέπει να σεβόμαστε.»
Ο δρ Λαογραφίας, τ. Διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, κ. Γ. Αικατερινίδης, σ’ ένα σημείωμά του γράφει σχετικά με την αξία του Δρωμένου : «Μέσα από την ημερίδα αυτή (του 2001) φάνηκε η αξία του εθίμου της Νέδουσας και η μεγάλη σημασία του για τη μελέτη των δρωμένων του ελληνικού χώρου, αφού μέχρι τότε τα επιμέρους μοτίβα του Καρναβαλιού αυτού ήταν γνωστά κυρίως από τη Βόρειο Ελλάδα και ιδιαίτερα από τον Θρακικό χώρο, ο οποίος θεωρείται ως ο κατεξοχήν θεματοφύλακας για πολλές εθιμικές εκδηλώσεις, απ’ αυτές που χαρακτηρίζονται ως διονυσιακές. Ενδεικτική για τη σημασία του δρωμένου της Νέδουσας είναι και η φράση του κ. Μερακλή ότι αυτό ισοδυναμεί με ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα.
Με το Καρναβάλι της Νέδουσας διευρύνεται και πλουτίζεται ο οικείος χάρτης των δρωμένων, που μπορεί να οδηγήσει σε ερμηνείες των συναφών εκδηλώσεων, οι οποίες συμπληρώνουν τις ήδη γνωστές ή και που μπορούν να αναθεωρήσουν τις μέχρι σήμερα κρατούσες, όσον αφορά π.χ. την αρχική καταγωγή και την εν συνεχεία διάδοσή τους στον ελληνικό ιστορικό χώρο.»
Οι επισκέπτες στη Νέδουσα θα φάνε δωρεάν τα προσφερόμενα από τον πολιτιστικό σύλλογο σαρακοστιανά είδη, θα γευθούν το μοναδικό κρασί της ποικιλίας «κουτσαβίτικο», θα εκστασιαστούν μαζί με το «θίασο» συμμετέχοντας σε πρωτόγονες τελετουργίες και θα εντυπωσιαστούν από το πανέμορφο χωριό και τη γύρω φύση του.
Κοινότητες όπως η Νέδουσα, που συντηρούν την πολιτιστική μας κληρονομιά, δεν πρόκειται να χαθούν, αφού υπάρχει ο συνδετικός κρίκος που συνδέει παρελθόν-παρόν-μέλλον και που στην προκειμένη περίπτωση είναι ένα Δρώμενο, του οποίου η καταγωγή χάνεται στα βάθη των αιώνων, το οποίο σήμερα το λένε απλά ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΤΗΣ ΝΕΔΟΥΣΑΣ.-
Χρήστος Νικ. Ζερίτης
Ντοκιμαντέρ ΕΡΤ 1 για το Δρώμενο της Νέδουσας
Φωτογραφίες: Ηλίας Μαραβάς
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
Γίνε μέλος στο κανάλι μας στο Viber
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος