Η γλώσσα της μετανάστευσης: ο Δρ. Πέτρος Καρατσαρέας στη “Φωνή της Ελλάδας” (audio)

της Elianas Nunes

Ο Πέτρος Καρατσαρέας είναι κοινωνιογλωσσολόγος και Αναπληρωτής Καθηγητής στον τομέα της Πολυγλωσσίας και της Γλωσσικής Επαφής στο Πανεπιστήμιο του Westminster, στο κεντρικό Λονδίνο. Το ερευνητικό του έργο εστιάζει στις γλωσσικές πρακτικές και ιδεολογίες στο πλαίσιο της μετανάστευσης, με ιδιαίτερη έμφαση σε περιθωριοποιημένες και μειονοτικές κοινότητες. Σημαντικό μέρος του έργου του αφορά στη γλωσσική χρήση και την ταυτότητα των ελληνόφωνων κοινοτήτων στην Αγγλία, συμπεριλαμβανομένων ατόμων ελληνικής, κυπριακής και αλβανικής καταγωγής.

Σε συνέντευξή του στην εκπομπή “Η Ελλάδα στο Ηνωμένο Βασίλειο” της Φωνής της Ελλάδας, με την Eliana Nunes, ο Δρ Καρατσαρέας αναφέρθηκε στην πολύγλωσση και διαπολιτισμική ανατροφή και πώς αυτή επηρέασε την ακαδημαϊκή του πορεία. Αν και γεννήθηκε στην Αθήνα, οι ρίζες του ξεκινούν από το χωριό Νίκος Μπελογιάννης στην Ουγγαρία – έναν οικισμό που ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1950 από Έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες του Εμφυλίου. Οι γονείς του γεννήθηκαν εκεί, καθώς οι παππούδες και οι γιαγιάδες του, από τέσσερα διαφορετικά μέρη της Ελλάδας, αναγκάστηκαν να φύγουν από τη χώρα το 1948-49.

Ο Δρ Καρατσαρέας δήλωσε: “Όσο μεγαλώνω, βλέπω και αντιλαμβάνομαι πως ό,τι κάνω στην ακαδημαϊκή μου ζωή έχει να κάνει με την οικογένεια μέσα στην οποία μεγάλωσα, η οποία χαρακτηρίζεται από την πολυγλωσσία. Μιλούσαμε προφανώς ελληνικά, αλλά οι γονείς μου μιλούσαν επίσης την ουγγρική γλώσσα την οποία χρησιμοποιούν πολύ και σήμερα στην καθημερινότητά τους. Μέσα σε όλα αυτά προστέθηκαν οι ισχυρές γλώσσες της Ευρώπης – τα αγγλικά και τα γαλλικά – που έμαθα σαν παιδί στην Ελλάδα. Οπότε η πολυγλωσσία μπήκε στη ζωή μου από πολύ μικρή ηλικία. Αντιλήψεις για τη γλώσσα, για την πολυγλωσσία, το τι θεωρείται σωστό ή λάθος, πώς πρέπει να μιλάς, αν επιτρέπεται να ανακατεύεις γλώσσες και λέξεις, ήταν επίσης μέρος της ζωής μου. Όλα αυτά είναι αποτέλεσμα της «κινητικότητας» που βίωσε η οικογένειά μου.”

Πολλοί άνθρωποι που έχουν μια μεταναστευτική βιογραφία και ζουν σε πολιτισμικά περιβάλλοντα όπως το Λονδίνο, συχνά περιγράφουν την ταυτότητά τους ως ρευστή η international. Ποια είναι η άποψή σας για αυτό;

“Οι νεότερες μεταναστευτικές κοινότητες, δηλαδή οι άνθρωποι που μετανάστευσαν στο Ηνωμένο Βασίλειο πιο πρόσφατα, περνάνε κάποιες φορές μέσα από διεργασίες αναζήτησης της ταυτότητάς τους. Η μετανάστευση, το να φύγει κάποιος από τη χώρα που γεννήθηκε, είναι ένα πολύ σημαντικό γεγονός στη ζωή ενός ατόμου, οπότε είναι λογικό να επιφέρει διεργασίες εσωτερικής σκέψης και αναζήτησης:ποιος είμαι, από πού προέρχομαι, πού πηγαίνω, και πόσο σημαντικά είναι όλα αυτά που ήξερα ή πίστευα για τον εαυτό μου…

Κάποιος μπορεί να πει: “Εγώ είμαι πολίτης του κόσμου, έχω μια περισσότερο διεθνή ματιά  στα πράγματα”. Ωστόσο και αυτή η αίσθηση μπορεί να μην είναι μόνιμη… Μετά από λίγα χρόνια και καθώς αλλάζουν οι συνθήκες ζωής ενός ατόμου, μπορεί να αλλάξει και η ταυτότητα του, με διαφορετικούς τρόπους. Να πει για παράδειγμα: “εγώ είμαι Έλληνας της Αγγλίας, ή “εγώ πια έχω γίνει Άγγλος”, ή “εγώ θα είμαι για πάντα Έλληνας”. Οι ταυτότητες είναι συνήθως ρευστές και προκύπτουν μέσα από την αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους, μέσα από τις θέσεις και τις ταυτότητες των συνανθρώπων μας, από τις συνθήκες που δημιουργούνται, από την κατάσταση στον κόσμο εκείνη τη δεδομένη εποχή, από όσα συμβαίνουν στο ίδιο το άτομο.”

Πέρα από τις πρακτικές δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίσει κάποιος που έρχεται από μία ελληνόφωνη χώρα στην Αγγλία, ποιες είναι κατά τη γνώμη σας κάποιες από τις πιο σιωπηλές ή λιγότερο ορατές προκλήσεις που βιώνουν;

“Καταρχάς, να πω ότι εγώ δεν βρίσκομαι σε αυτή τη θέση, οπότε δεν μπορώ να μιλήσω εκ μέρους των ανθρώπων που ίσως βιώνουν τέτοιες προκλήσεις ή δυσκολίες. Αν μπορούσα να διατυπώσω κάποιες σκέψεις, θα έλεγα ότι οι άνθρωποι συνήθως δυσκολεύονται όταν η κοινωνία τους επιβάλλει να μπουν σε συγκεκριμένα “κουτάκια”, να υπαχθούν κάτω από συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες και να συμπεριφέρονται όπως οι άλλοι θεωρούν ότι πρέπει. Πολλές φορές οι άνθρωποι σκέφτονται με έναν τρόπο σκέψης που αφαιρεί κάθε ιδιαιτερότητα, απλοποιεί και υπεραπλοποιεί τα κοινωνικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, εφόσον μιλάμε για τα ελληνικά, η κατηγορία “Έλληνας/ Ελληνίδα” είναι κάποιος-α που γεννήθηκε στην Ελλάδα, από Έλληνες γονείς, μιλάει ελληνικά και ανήκει στην ελληνική χριστιανική ορθόδοξη θρησκεία. Κάθε απόκλιση από αυτά τα χαρακτηριστικά συχνά γίνεται αντιληπτή ως πρόβλημα: αν κάποιος δεν έχει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, αν δεν πληροί όλες αυτές τις προϋποθέσεις, τότε “δεν είναι ακριβώς Έλληνας/ Ελληνίδα”…”

Έχω παρατηρήσει ότι υπάρχει στην Ελλάδα μια αρνητική στάση απέναντι στους νέους που γράφουν Greeklish ή που ενσωματώνουν αγγλικές λέξεις στον καθημερινό τους λόγο. Ποια είναι η δική σας άποψη για αυτό το φαινόμενο;

“Ως κοινωνιογλωσσολόγος και μελετητής της γλώσσας, της μετανάστευσης, της διασποράς και της κινητικότητας, θεωρώ ότι αυτά είναι φυσιολογικά φαινόμενα. Η επαφή, η αλληλεπίδραση μεταξύ των γλωσσών είναι τόσο παλιά όσο και οι ίδιες οι γλώσσες. Το να χρησιμοποιεί κάποιος-α ομιλητής/-τρια λέξεις από μία γλώσσα σε μια άλλη είναι φυσικό. Βέβαια, η κοινωνία συχνά κρίνει αυτές τις πρακτικές αρνητικά. Υπάρχουν έντονες γλωσσικές και κοινωνιογλωσσικές ιδεολογίες που προτάσσουν συγκεκριμένες μορφές γλώσσας – όπως την πρότυπη νέα ελληνική ως τη μορφή γλώσσας που όλοι “πρέπει” να χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή. Κάθε απόκλιση από αυτήν συχνά κρίνεται ως δείκτης έλλειψης μορφωτικού επιπέδου ή χαμηλής κοινωνικής τάξης. Ταυτόχρονα, στην Ελλάδα υπάρχει μία ρομαντικοποίηση των τοπικών ποικιλιών και διαλέκτων, ως κατάλοιπα μιας παλιότερης μορφής ζωής που αναπολούμε. Όσον αφορά τα Greeklishκαι τη χρήση των αγγλικών, πιστεύω ότι δεν πρέπει να ενοχοποιούνται αυτές οι πρακτικές, είναι απολύτως φυσικές.”

Τα τελευταία χρόνια, περισσότερες από εξακόσιες γλώσσες έχουν εξαφανιστεί. Σύμφωνα με την UNESCO, περίπου δυόμισι χιλιάδες έως τρεις χιλιάδες γλώσσες κινδυνεύουν σήμερα να χαθούν. Τι σημαίνει αυτό για τους πολιτισμούς που τις χρησιμοποιούν; “Χάνεται” ένας πολιτισμός όταν χαθεί η γλώσσα του;

“Σίγουρα χάνεται μία πλευρά αυτού του πολιτισμού, γιατί παρότι η γλώσσα είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό των πολιτισμών, δεν είναι το μοναδικό. Ένας πολιτισμός – κάτι που μπορούμε να ονομάσουμε πολιτισμό, κουλτούρα, εθνοτική ομάδα – ορίζεται από περισσότερα του ενός στοιχεία… Για κάποιους ανθρώπους η γλώσσα είναι το πιο βασικό στοιχείο ενός πολιτισμού, αλλά δεν είναι το μόνο. Αυτό νομίζω είναι σημαντικό να το βάζουμε στο κάδρο, διότι πολύ συχνά σε μεταναστευτικές κοινότητες υπάρχουν άτομα δεύτερης ή τρίτης γενιάς που δεν μιλάνε τη γλώσσα των προγόνων τους. Το να πούμε ότι επειδή δεν μιλούν τη γλώσσα, δεν ανήκουν στον πολιτισμό, στην κουλτούρα ή στην ομάδα που οι ίδιοι θέλουν να ανήκουν, νομίζω δεν είναι δίκαιο…

Υπάρχει η άποψη που λέει ότι αυτό είναι ένα φυσικό κοινωνικό φαινόμενο, αναπόφευκτο και ότι ανέκαθεν συνέβαινε. Αυτό που ίσως διαφέρει στις μέρες μας είναι ο ρυθμός, η ταχύτητα με την οποία συμβαίνει, πόσο γρήγορα χάνονται οι γλώσσες. Σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις, μέχρι το τέλος του αιώνα οι μισές και παραπάνω γλώσσες που μιλούνται πλέον δεν θα μιλούνται. Αυτό είναι κάτι πρωτοφανές, και εκεί πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε λίγο πιο σοβαρά τι σημαίνει αυτό για τον ανθρώπινο πολιτισμό γενικότερα.”

Ερευνάτε την αλβανική διαδοχική μετανάστευση από την Ελλάδα στο Ηνωμένο Βασίλειο μαζί με τη Δρ Ρετζίνα Ντότσι. Πείτε μας για το πλαίσιο αυτού του μεταναστευτικού κύματος.

«Μελετάμε ανθρώπους οι οποίοι μετανάστευσαν πρώτα από την Αλβανία στην Ελλάδα και στη συνέχεια από την Ελλάδα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης (από το 2010 μέχρι περίπου το 2018-2020), υπολογίζεται ότι πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι έφυγαν από την Ελλάδα λόγω της οικονομικής κρίσης. Αυτό που δεν αναφέρεται συνήθως είναι ότι σχεδόν οι μισοί από αυτούς τους ανθρώπους δεν ήταν Έλληνες πολίτες, ήταν μετανάστες-ριες που είχαν μεταναστεύσει στην Ελλάδα και «χτυπήθηκαν», σε μερικές περιπτώσεις, ακόμα πιο σκληρά και από τον ελληνικό λαό, από τα αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης.

Ταυτόχρονα, κατά την περίοδο της κρίσης, έγιναν μία σειρά από μεταρρυθμίσεις όσον αφορά την απόδοση ελληνικής ιθαγένειας σε άτομα που δεν είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα σε πολλούς ανθρώπους της λεγόμενης δεύτερης γενιάς μεταναστών να αποκτήσουν ελληνική ιθαγένεια, να πάρουν στα χέρια τους ελληνική ταυτότητα και ελληνικό διαβατήριο και στη συνέχεια να μεταναστεύσουν σε άλλες χώρες. Το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν μία από τις κυριότερες χώρες…”

Πείτε μας για την εκδήλωση στο Ελληνικό Κέντρο με τίτλο «Αλβανοί στην Ελλάδα. Μετανάστευση, μνήμη και τέχνη» που οργανώσατε μαζί με την Δρ Ντότσι;

“Μας ενδιαφέρει ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα που έχουν αυτή τη μεταναστευτική πορεία χρησιμοποίησαν την πολυγλωσσία τους για να πετύχουν στόχους της μετανάστευσης. Η εκδήλωση στο Ελληνικό Κέντρο ήταν μία πρώτη προσπάθεια να παρουσιάσουμε σε ένα ευρύτερο κοινό κάποια από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας και να φέρουμε το κοινό του Λονδίνου πιο κοντά στο φαινόμενο της Αλβανικής μετανάστευσης. Συμμετείχε η Ιλιρίντα Μουσαράι, εκπρόσωπος του Αρχείου Αλβανικής Μετανάστευσης, που παρουσίασε τη δουλειά του Αρχείου στην Ελλάδα. Ακόμη, συμμετείχε η εικαστική καλλιτέχνιδα Φιορίντα Τσενάι και επιπλέονπροβλήθηκε μία ταινία μικρού μήκους που διαπραγματεύεται τη ζωή των Αλβανών μεταναστών δεύτερης γενιάς στην Ελλάδα.”

Το 2019, μαζί με την Δρ Άννα Χαραλαμπίδου ξεκινήσατε το Πρόγραμμα Grenglish. Τι είναι ακριβώς;

“Το Grenglish Project έχει ως στόχο την καταγραφή, μέσα από την ελληνοκυπριακή παροικία και την τουρκοκυπριακή παροικία – όπου μέρος της αποτελείται από άτομα που μιλούν ελληνικά – του γλωσσικού πλούτου αυτής της διασπορικής κοινότητας. Συγκεκριμένα, καταγράψαμε λέξεις που οι ομιλητές της κυπριακής-ελληνικής (είτε Ελληνοκύπριοι είτε Τουρκοκύπριοι) δανείστηκαν από την αγγλική γλώσσα και ενσωμάτωσαν στην κυπριακή -ελληνική ως αποτέλεσμα της μετανάστευσης.

Πρόκειται για λέξεις που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή, λέξεις που αφορούν τη ζωή στο Λονδίνο ή στην Αγγλία γενικότερα, για τις οποίες η κυπριακή – ελληνική μπορεί να είχε διαθέσιμες λέξεις ή μπορεί και να μην είχε. Όπως συμβαίνει σε κάθε φαινόμενα γλωσσικής επαφής, έτσι και εδώ υπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα, όπως το “bus” (το λεωφορείο), που στην κυπριακή – ελληνική γλώσσα του Λονδίνου έγινε το “pason”… Καταγράψαμε περίπου 3.000 τύπους λέξεων, τις οποίες έχουμε επιμεληθεί, και αυτόν τον καιρό δουλεύουμε μαζί με την Άννα Χαραλαμπίδου την έκδοση του γλωσσαρίου του Grenglish – ενός εικονογραφημένου λεξικού, στο οποίο θα παρουσιάσουμε τις πιο σημαντικές από αυτές τις λέξεις που καταγράψαμε.”

Σημειώνεται ότι ο συλλογικός του τόμος «Τα Ελληνικά σε Περιθωριοποιημένα Πλαίσια: Ταυτότητες, Αυθεντικότητες και Θεσμοί» με τον Μάθιου Τζον Χαντόντο και την Έλενα Ιωαννίδου κυκλοφόρησε το 2024 από τον εκδοτικό οίκο Routledge.

Μπορείτε να ακούσετε όλη τη συνέντευξη εδώ