Η ιστορική «φωνή» των δούλων – ιστορίες μιας άλλης εποχής

Μια στρεβλή εικόνα για τον ρόλο των δούλων στην αρχαιότητα δημιούργησαν αφηγήματα του 18^ου και 19^ου αιώνα, με ιδεολογική σκοπιμότητα και ακολούθως επιχειρείται να ενσωματωθεί στην ιστορική καταγραφή η κοινωνιολογία και η ανθρωπολογία.

Η ιστορία καταγράφει τους γνωστούς ηγέτες και τα έργα τους. Όχι τις ζωές των κοινών ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και οι δούλοι. Σημειώνει ο Κώστας Βλασόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο πανεπιστήμιο Κρήτης.

Εξ ού και το πρόγραμμα που ανέλαβε να ερευνήσει με τίτλο “Οι δούλοι και ο ρόλος τους στην εξέλιξη των κοινωνιών και πολιτισμών της αρχαίας δυτικής Ευρασίας και βόρειας Αφρικής, 1000 π.Χ. – 300 μ.Χ.”.

Αν και αφανής η παρουσία τους ήταν σημαντική. Στην αρχαία Αθήνα ο δημόσιος υπάλληλος που ήλεγχε τα νομίσματα εάν ήταν ή όχι κίβδηλα ήταν ένας δούλος.  Επίσης, τα λατινικά λογοτεχνικά κείμενα γράφονταν από δούλους. Ως γραφιάδες ναι,    σπανίως ως συγγραφείς. Ελάχιστες εξαιρέσεις αφορούσαν εγγράμματους και απελεύθερους (libertine), όπως  ο Φαίδρος, σκλάβος του αυτοκράτορα Αυγούστου (1^ο αι. μ.Χ.) που έγραψε μύθους και ο Επίκτητος, ένας φιλόσοφος και πρώην σκλάβος (1^ο  αι. μ.Χ.).

«Ήταν ενεργά ιστορικά υποκείμενα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εποχή τους.  Η αυτενέργεια των δούλων δημιούργησε άλλα δεδομένα κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου», λέει ο κ. Βλασόπουλος, υπενθυμίζοντας την Ειρήνη του Νικία.

Βεβαίως οι είλωτες ήταν ένας από τους λόγους που ο Πλειστοάναξ συνήψε ειρήνη με τον Νικία και η Αθήνα συμφώνησε μεταξύ πολλών άλλων να σπεύσει σε βοήθεια της Σπάρτης εάν επαναστατούσαν. Το θέμα ήταν ότι οι είλωτες αυτομολούσαν στους Αθηναίους εγκατέλειπαν τα εδάφη των Λακεδαιμονίων και αυτό προκαλούσε  προβλήματα στην άμυνα και στην γεωργική οικονομία της Σπάρτης. Αλλά όπως φάνηκε δεν ήταν ικανός λόγος για ειρήνευση και εγκαταλείφτηκε από την πρώτη  στιγμή. Βεβαίως στο ολιγαρχικό πολίτευμα της Σπάρτης η ελίτ των “Ομοίων” δεν  παραχωρούσε δικαιώματα σε είλωτες και περιοίκους, με αποτέλεσμα το αποτυχημένο πραξικόπημα, γνωστό ως Συνωμοσία του Κινάδωνα. Εν τούτοις οι νεοδαμώδεις ήταν  μια κοινωνική ομάδα στην αρχαία Σπάρτη την οποία αποτελούσαν είλωτες, οι οποίοι μετά την θητεία τους στον στρατό θεωρούντο Σπαρτιάτες πολίτες, χωρίς πλήρη ιθαγένεια. Μπορεί τα περί ειλώτων να οφείλονται στην κακεντρέχεια του Πλουτάρχου, ή στην σκληρότητα που όντως επεδείκνυαν οι Σπαρτιάτες ακόμη και στα μέλη τους, όταν μυούντο στην κρυπτεία.

Οι δούλοι στην Αθήνα προέρχονταν κυρίως από την σύλληψη αιχμαλώτων κατά την  διάρκεια συγκρούσεων με άλλες πόλεις-κράτη, ή γειτονικούς λαούς, ενώ στην Σπάρτη ήταν οι Μεσσήνιοι, που είχαν υποταχθεί στους Λακεδαιμονίους ή όσοι Σπαρτιάτες δεν έλαβαν μέρος στους πολυετείς Μεσσηνιακούς Πολέμους, οπότε κρίθηκαν δούλοι και ονομάστηκαν είλωτες.    

Όσον αφορά τους τεχνίτες, αγγειοπλάστες, σιδεράδες κλπ.. Η κατασκευή 5.000 ή 10.000 μελανόμορφων ή ερυθρόμορφων αγγείων από τον Χ ή Ψ τεχνίτη, δεν αλλάζει την ιστορία. Αποτελεί ένα μικρό συμπλήρωμα του τρόπου ζωής στην αρχαιότητα. Στην αρχαία Αθήνα ζούσαν οι μέτοικοι, έμποροί, τεχνίτες, ελεύθεροι επαγγελματίες, προερχόμενοι από κάποια άλλη πόλη και οι δούλοι.

Οι δούλοι στον ελληνικό κόσμο (πλήν Λακεδαιμονίων), ήταν δάσκαλοι, τροφοί, γραφιάδες, είχαν την διαχείριση των σπιτιών και οποιοσδήποτε προσέβαλε έναν δούλο λογοδοτούσε στον κύριο του, ενώ αμείβονταν για τις υπηρεσίες τους. Εξ ου και η μεταγενέστερη αμειβόμενη δουλειά (δουλεία). Οι αρχαίες κοινωνίες ήταν πολύ διαφορετικές μεταξύ τους και στο θέμα των δούλων. Είναι χαρακτηριστικές οι ανατολικές κοινωνίες (Μήδοι, Ασσύριοι, Αιγύπτιοι), που ήταν και κάποιες παραμένουν έως σήμερα απολύτως θεοκρατικές. Δυστυχώς τα κάτωργα και οι δούλοι δεν έλειψαν στον 20ο αιώνα. Πλήν όμως λίγοι ασχολούνται με τον δρόμο των οστών, όπως ονομάστηκε μακρόπνοο έργο για την διάνοιξη καναλιού, όπου πέθαναν χιλιάδες έγκλειστοι στρατοπέδων εργασίας.

Η ιδεοληψία περί δούλων θέλει να ταυτίσει την ελληνική πραγματικότητα με εκείνη της δουλοπαροικίας που είχε δημιουργηθεί στην φεουδαρχική Ευρώπη. Εύλογα οι ευρωπαίοι βλέπουν θετικά έναν επιμερισμό των δικών τους στρεβλών επιλογών και σε άλλες κοινωνίες. Δεν είναι τυχαίο ότι το Βυζάντιο που ήταν η εξέλιξη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υιοθετώντας το ελληνικό πρότυπο ουδέποτε ήταν φεουδαρχικό και δεν είχε δουλοκτητικό σύστημα, σε αντίθεση με την λοιπή Ευρώπη.   

Ο Μοντεσκιέ έθεσε τον προβληματισμό για τις σχέσεις μεταξύ εξουσίας και κοινωνίας. Ήταν Πνεύμα υπακοής ή αντίστασης, ανάλογα με τον πολιτισμό και την νοοτροπία κάθε λαού. Συνέκρινε δυο διαφορετικές αυτοκρατορίες, με βάση τον εθνικό χαρακτήρα των λαών. Στην Ρωμαϊκή, η τυραννία των αυτοκρατόρων θεωρείται ότι προέρχεται από «το γενικό πνεύμα των Ρωμαίων» που εγκατέλειψαν την ελευθερία τους για να υποστούν μια αυθαίρετη κυβέρνηση χωρίς να χάσουν την αγριότητα τους. Αντιθέτως στην Βυζαντινή αυτοκρατορία, ο απόλυτος δεσποτισμός δεν μπόρεσε ποτέ να κυριαρχήσει: «Σε κάθε έθνος υπάρχει ένα γενικό πνεύμα, πάνω στο οποίο βασίζεται η ίδια η εξουσία. Όταν συγκρούεται με αυτό το πνεύμα, συγκρούεται με τον εαυτό του και αναγκαστικά [το Έθνος] παύει».[1]

---

Ο ιστορικός της σύγχρονης Κίνας Li Ta-chao μοιράστηκε με τους Κομφουκιανούς προκατόχους του την πεποίθηση ότι η μελέτη της ιστορίας πρέπει να εξυπηρετεί πολιτικούς σκοπούς. Ότι πρέπει να αποτελεί προπαγανδιστικό εργαλείο.[1] Σε αυτό το πλαίσιο κινήθηκαν πολλοί θέλοντας να υποβαθμίσουν την ιστορία σε κοινωνικοποιημένη αφήγηση με λογοτεχνική διάσταση. Εξαιρετικά δύσκολο να γίνει κάποιος Θουκυδίδης.

---

[1] ^{Charles de Secondat, baron de Montesquieu, Réflexions sur les habitants de Rome (1732),}

^{Montesquieu, De la politique (traité des devoirs, 1725), Nouvelle édition par Catherine Volpilhac-Auger, [Περί πολιτικής (πραγματεία περί καθηκόντων, 1725) Bibliothèque & éditions, 2021, [p.1] .}

[2] Maurice Meisner, Li Ta-Chao and The Origins of a Chinese Marxism, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1967, σσ. 155, 160.