Τρένα δίχως επιστροφή: 13 μαρτυρίες επιζώντων και επιζησάντων του Ολοκαυτώματος

Το Πρώτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας τιμά τη Διεθνή Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Ολοκαυτώματος με ένα ολοήμερο αφιέρωμα που μεταδίδεται στις 27 Ιανουαρίου 2021.

Συγκεκριμένα, το Πρώτο Πρόγραμμα ετοίμασε και παρουσιάζει 13 ραδιοφωνικά ένθετα με μαρτυρίες επιζώντων και επιζησάντων του Ολοκαυτώματος.

13 επιζήσαντες και επιζώντες των στρατοπέδων εξόντωσης με την επιμέλεια της εκπομπής «Αφύλαχτη Διάβαση» ξετυλίγουν τη φρίκη του Ολοκαυτώματος και στέλνουν το δικό τους μήνυμα ενάντια στο μίσος και τον ρατσισμό, ένα μήνυμα ζωής για την συνύπαρξη των ανθρώπων σε έναν δίκαιο και ειρηνικό κόσμο.

Το αφιέρωμα επιμελείται ο δημοσιογράφος της ΕΡΤ Θωμάς Σίδερης.

01. H μαρτυρία της Εσθήρ Κοέν: Στο τρένο για το Άουσβιτς

Η ζωή μετά το Άουσβιτς ένας χορός της απώλειας, η Εσθήρ στο κέντρο και γύρω από αυτήν ο κύκλος με όλους όσους δεν θα έβλεπε ποτέ ξανά. Η μάνα της, ο πατέρας της, τα αδέρφια της και ύστερα από χρόνια ο γιος της, παλικάρι κι αυτός, μόλις στα 34 χρόνια του. Από το κέντρο εξόντωσης γλίτωσαν μόνο η ίδια και η αδερφή της. Ευτυχία τη λέγανε. Τι όνομα κι αυτό! «Η μάνα μου με καταράστηκε. Σου δίνω την κατάρα μου αν δεν προσέξεις τη μικρότερη αδερφή σου. Μα γιατί να με καταραστεί; Μικρό κορίτσι ήμουν κι εγώ» λέει με παράπονο η Εσθήρ.

02. Η μαρτυρία της Νίνας Νεγρίν: Από τα Γιάννινα στο στρατόπεδο του θανάτου

Τα γερμανικά στρατεύματα εγκαθίστανται στην πόλη των Ιωαννίνων το καλοκαίρι του 1943. Οι ναζί πιέζουν εκβιαστικά την κοινότητα. Με τη γνωστή τακτική τους προσεγγίζουν τον Σαμπεθάι Καμπιλή, σημαίνον μέλος της εβραϊκής κοινότητας, ο οποίος πείθεται ότι θα διέφευγαν τις διώξεις υπακούοντας στους κατακτητές. Μέσα Μαρτίου του 1944 οι εβραϊκές οικογένειες των Ιωαννίνων καταλογογραφούνται και τα σπίτια τους σημαδεύονται με σταυρούς. Εκείνο το παγωμένο χάραμα 1.870 Ρωμανιώτες Εβραίοι ξεριζώνονται από τα Γιάννενα ύστερα από 12 αιώνες. Η πορεία προς τον θάνατο αρχίζει από την πλατεία Μαβίλη για όσους κατοικούσαν εκτός κάστρου και από το Στρατιωτικό Νοσοκομείο για όσους κατοικούσαν εντός του.

03. Η μαρτυρία του Ισαάκ Μιζάν: Το αγόρι με τον αριθμό 182641

Μέσω της βαλκανικής οδού και του σιδηροδρομικού δικτύου οι Εβραίοι της Ηπείρου θα μεταφερθούν με τα τρένα της σιωπής στο Αουσβιτς και στα υπόλοιπα στρατόπεδα εξόντωσης. Το σχέδιο της Τελικής Λύσης θα πάρει σάρκα και οστά με τη μεταφορά ανθρώπινων φορτίων με τρένα. Ο Χίμλερ με επιστολή του (20/1/1943) ζητά τη συνδρομή του υπουργείου Μεταφορών: «Χρειάζομαι περισσότερα τρένα ώστε να μπορέσω να ολοκληρώσω σύντομα το έργο μου» (Berenstein, 1961, σ. 346).

04. Η μαρτυρία του Αβραάμ Μπόμπα: Στο κρεματόριο του κέντρου εξόντωσης Τρεμπλίνκα

Ο Αβραάμ Μπόμπα μεγάλωσε στην πόλη Czestochowa της Πολωνίας και έγινε κουρέας. Ο Αβραάμ και η οικογένειά του μεταφέρθηκαν από το γκέτο της Czestochowa στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα το 1942. Στο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα, ο Aβραάμ επιλέχθηκε για καταναγκαστική εργασία. Ήταν αναγκασμένος να κόβει τα μαλλιά των γυναικών προτού δηλητηριαστούν με αέρια και να ταξινομεί τα ρούχα από τις μεταφορές που έφθαναν. Ο Αβραάμ δραπέτευσε από το στρατόπεδο το 1943 και επέστρεψε στην Czestochowa. Εργάστηκε σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας από τον Ιούνιο του 1943 μέχρι την απελευθέρωση από τα σοβιετικά στρατεύματα το 1945.

05. Η μαρτυρία του Μπαρτ Στερν: Πορεία θανάτου προς και από το Άουσβιτς

Μετά την κατάληψη της Ουγγαρίας από τους Γερμανούς τον Μάρτιο του 1944, ο Μπαρτ Στερν εκτοπίστηκε σε ένα γκέτο το οποίο είχε δημιουργηθεί στη γενέτειρά του. Από τον Μάιο έως τον Ιούλιο του 1944, οι Γερμανοί μετέφεραν Εβραίους από την Ουγγαρία στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς, στην κατεχόμενη Πολωνία. Ο Μπαρτ μεταφέρθηκε στο Άουσβιτς με ένα βαγόνι που προοριζόταν για τη μεταφορά ζώων. Στο Άουσβιτς τον επέλεξαν για καταναγκαστική εργασία, για γεωτρήσεις και εκσκαφές σε ένα ορυχείο άνθρακα. Καθώς οι σοβιετικές δυνάμεις προχωρούσαν προς το στρατόπεδο του Άουσβιτς τον Ιανουάριο του 1945, οι Γερμανοί εξανάγκασαν τους περισσότερους από τους κρατούμενους σε πορεία θανάτου, απομακρύνοντάς τους από το στρατόπεδο.

06. Οι μαρτυρίες των Ιρένε και Ρενέ Γκούντμαν: Στα χέρια του Μέγκελε

Λίγο μετά τη γέννηση των διδύμων Ιρένε και Ρενέ, η οικογένεια μετακόμισε στην Πράγα, όπου ζούσαν όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Βοημία και τη Μοραβία τον Μάρτιο του 1939. Λίγους μήνες αργότερα, ένστολοι Γερμανοί συνέλαβαν τον πατέρα τους. Δεκαετίες αργότερα, τα δίδυμα αδέλφια έμαθαν ότι εκείνος σκοτώθηκε στο στρατόπεδο του Άουσβιτς, τον Δεκέμβριο του 1941. Η Ιρένε, ο Ρενέ και η μητέρα τους μεταφέρθηκαν αρχικά στο γκέτο Tερεζίενσταντ και αργότερα στο στρατόπεδο του Άουσβιτς. Στο Άουσβιτς, τα δίδυμα αδέλφια χωρίστηκαν και υποβλήθηκαν σε ιατρικά πειράματα.

07. Η μαρτυρία του Ιτζχάκ Μπέλφερ: Τα παιδιά του Γιάνους Κόρτσακ

Ο Πολωνοεβραίος παιδίατρος, παιδαγωγός, συγγραφέας, δημοσιογράφος και κοινωνικός ακτιβιστής, ο Γιάνους Κόρτσακ, ήταν αυθεντικός πρόδρομος εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών με στόχο τη θεμελίωση των δικαιωμάτων του παιδιού, ήταν πρόδρομος εκείνης της επαναστατικής αντίληψης η οποία με πάθος διεκδικούσε την υποκειμενικότητα του παιδιού. Όλη του τη ζωή, μέχρι το τραγικό της τέλος στον θάλαμο αερίων, ο Γιάνους Κόρτσακ αγωνιζόταν να δημιουργήσει γερές κοινωνικές και νομικές βάσεις για τον σεβασμό και την τήρηση των δικαιωμάτων του παιδιού. Η περίφημη φράση του «Δεν είναι παιδιά, είναι άνθρωποι», που συμπυκνώνει και αποτυπώνει το εξαιρετικό του έργο, δεν είναι μόνο ένα «θεώρημα» ότι τα παιδιά είναι πρόσωπα και πολίτες με πλήρη δικαιώματα, είναι επίσης ένα υψηλής σημασίας ζήτημα που ακόμα και σήμερα δεν πρέπει να σταματήσει να απασχολεί την κοινωνική γνώμη. Ο Γιάνους Κόρτζακ θανατώθηκε μαζί με τους μαθητές του στο κολαστήριο της Τρεμπλίνκα. Ο Ιτζχάκ Μπέλφερ ήταν ο τελευταίος επιζήσας μαθητής του.

08. Η μαρτυρία του Φραντς Βόλφραχντ: Ο ανάπηρος πατέρας του πρέπει να πολεμήσει ξανά

Η γερμανική εξουσία στην Πολωνία ήταν ιδιαιτέρως σκληρή. Οι γερμανικές αρχές αντιμετώπιζαν τον πολωνικό πληθυσμό ως απόθεμα εργατικού δυναμικού για καταναγκαστικά έργα. Μια εκστρατεία τρομοκρατίας είχε ως στόχο μέλη της πολωνικής διανόησης, πολλά από τα οποία δολοφονήθηκαν ή στάλθηκαν στα στρατόπεδα. Οι διώξεις στρέφονταν πρωτίστως κατά των Πολωνών δασκάλων, ιερέων και των προσωπικοτήτων της πολιτιστικής ζωής, των ατόμων δηλαδή που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον πυρήνα ενός αντιστασιακού κινήματος. Οι Γερμανοί κατέστρεψαν τα πολωνικά πολιτιστικά και επιστημονικά ιδρύματα και καταλήστευσαν τους εθνικούς θησαυρούς της χώρας. Στους Πολωνούς παρέχονταν ανεπαρκέστατες μερίδες φαγητού, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τροφίμων της χώρας κατάσχονταν από τους Γερμανούς για το δικό τους άμαχο πληθυσμό.

09. Η μαρτυρία της Χάνα Μύλερ Μπρουμ: Εκτοπισμός στο Τερεζίενσταντ

Η Γερμανία σχεδίαζε να προσαρτήσει το μεγαλύτερο μέρος των ανατολικών περιοχών που είχε κατακτήσει μετά τον «εκγερμανισμό» τους. Μολονότι μερικές περιοχές επρόκειτο να χρησιμεύσουν ως εκτάσεις αποκλειστικά για εργάτες σε καταναγκαστικά έργα, στις περισσότερες έμελλε να εγκατασταθούν Γερμανοί έποικοι. Τα περισσότερα γερμανικά σχέδια μετεγκατάστασης αναβλήθηκαν για μετά το τέλος του πολέμου. Εντωμεταξύ, οι Γερμανοί εκμεταλλεύονταν ανηλεώς τις περιοχές αυτές προς όφελος της γερμανικής στρατιωτικής μηχανής: τρόφιμα, πρώτες ύλες και πολεμοφόδια κατάσχονταν. Άτομα μέλη του τοπικού πληθυσμού στρατολογούνταν για καταναγκαστική εργασία στα πολεμικά εργοστάσια ή σε στρατιωτικά κατασκευαστικά έργα. Εκατομμύρια εκτοπίστηκαν στη Γερμανία για να χρησιμοποιηθούν ως εργάτες σε καταναγκαστικά έργα στις γερμανικές πολεμικές βιομηχανίες ή στη γεωργία.

10. Η μαρτυρία της Μαρίας Νεσπόροβα: Τα παιδιά του Λίντιτσε

Ήταν 27 Μαΐου 1942. Η Τσεχοσλοβακία βρίσκεται υπό τη γερμανική κατοχή ήδη από το 1939. Ανώτατος άρχοντας της χώρας, έχει οριστεί από τον Χίτλερ, ένας από τους εμπνευστές της «τελικής λύσης», ο Ράινχαρντ Όιγκεν Τρίσταν Χάιντριχ. Επί διακυβερνήσεως του, οι δολοφονίες και οι βασανισμοί ήταν καθημερινότητα για όλους. Την ημέρα εκείνη 2 αντιστασιακοί του έστησαν ενέδρα. Τραυματίστηκε βαριά και ύστερα από λίγες μέρες πέθανε. Ακόμα όμως και μετά το θάνατό του, συνέχισε να σκοτώνει. Το πλήγμα για τους Ναζί ήταν μεγάλο. Πληροφορίες της Γκεστάπο, έλεγαν πως οι κάτοικοι μιας μικρής κωμόπολης είχαν βοηθήσει τους αντάρτες. Το Λίντιτσε περικυκλώθηκε από τις δυνάμεις κατοχής. Ήταν 10 Ιουνίου 1942, όταν ένα εκτελεστικό απόσπασμα αρχίζει να εκτελεί όλους τους άνδρες άνω των 16 ετών. 198 ο αριθμός τους. Οι γυναίκες μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ράβενσμπρουκ. Το Λίντιτσε ισοπεδώνεται ολοσχερώς. Η διαταγή του Φύρερ ήταν σαφής: «Να διαγραφεί από το χάρτη.

11. Η μαρτυρία του Μπολεσλόου Μπροντέσκι: Ποτέ μην εμπιστεύεσαι τους ναζί

Ο Μπολεσλόου και η μεγαλύτερη αδελφή του μεγάλωσαν σε μια εβραϊκή περιοχή της Βαρσοβίας. Οι Γερμανοί επιτέθηκαν στη Βαρσοβία τον Σεπτέμβριο του 1939. Ο πατέρας του δεν ήθελε να αφήσει τους άρρωστους συγγενείς του και έτσι εκείνος και η αδελφή του δραπέτευσαν ανεβαίνοντας σε ένα τρένο που κατευθυνόταν προς τα σύνορα με τη Σοβιετική Ένωση. Οι Γερμανοί εισέβαλαν στα σοβιετική εδάφη το 1941 και, το 1942, ο Μπολεσλόου εκτοπίστηκε σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας. Μεταφέρθηκε στο γκέτο του Tερεζίενσταντ, όπου απελευθερώθηκε από τις σοβιετικές δυνάμεις το 1945.

12. Η μαρτυρία του Χαΐμ Ένγκελ: Τα ρούχα του αδελφού μου

Το 1939, ενώ η θητεία του Χαΐμ στον πολωνικό στρατό πλησίαζε στην προγραμματισμένη λήξη της, η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία. Οι Γερμανοί αιχμαλώτισαν τον Χαΐμ και τον έστειλαν στη Γερμανία για καταναγκαστική εργασία. Ως Εβραίος αιχμάλωτος πολέμου επέστρεψε αργότερα στην Πολωνία. Τελικά, μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο Σόμπιμπορ, όπου η υπόλοιπη οικογένειά του πέθανε. Στην εξέγερση του 1943 στο Σόμπιμπορ σκότωσε έναν φρουρό. Δραπέτευσε με την κοπέλα του, ονόματι Σέλμα, την οποία αργότερα παντρεύτηκε. Ένας αγρότης τους έκρυψε μέχρι την απελευθέρωση από τις σοβιετικές δυνάμεις, τον Ιούνιο του 1944.

13. Η μαρτυρία του Μπένζαμιν Μιντ: Ψωμί μόνο για τους Πολωνούς όχι για τους Εβραίους!

Ο Μπεν ήταν ένα από τα τέσσερα παιδιά που απέκτησε μια θρησκευόμενη εβραϊκή οικογένεια. Η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία την 1η Σεπτεμβρίου του 1939. Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Βαρσοβία, ο Ben αποφάσισε να δραπετεύσει στην κατεχόμενη από τους Σοβιετικούς Ανατολική Πολωνία. Ωστόσο, αποφάσισε σύντομα να επιστρέψει στην οικογένειά του και, στη συνέχεια, στο γκέτο της Βαρσοβίας. Κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα γκέτο ήταν αστικές περιοχές (συχνά περίκλειστες) στις οποίες οι Γερμανοί συγκέντρωναν τον εβραϊκό πληθυσμό και τον ανάγκαζαν να διαβιώνει κάτω από άθλιες συνθήκες. Η ίδρυση των γκέτο αποσκοπούσε στην απομόνωση των Εβραίων με το διαχωρισμό των εβραϊκών κοινοτήτων από τον υπόλοιπο πληθυσμό, αλλά και από άλλες εβραϊκές κοινότητες. Στην κατεχόμενη Πολωνία και τη Σοβιετική Ένωση και μόνο, οι Γερμανοί δημιούργησαν τουλάχιστον 1.000 γκέτο.