Ο κινηματογράφος του Αύριο: Πολυμεσικό αρχαίο δράμα 360 μοιρών

Γιος Ελλήνων πολιτικών προσφύγων, ο Αστέρης Κούτουλας γεννήθηκε το 1960 στη Ρουμανία και 8 χρόνια αργότερα μετακόμισε με την οικογένεια του στην Ανατολική Γερμανία.

Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας Γερμανική Φιλολογία και Ιστορία της Φιλοσοφίας, μετάφρασε στα γερμανικά πολυάριθμα έργα σημαντικών Ελλήνων συγγραφέων (μεταξύ των άλλων των Κωνσταντίνου Καβάφη, Γιώργου Σεφέρη, Νίκου Εγγονόπουλου, Γιάννη Ρίτσου και Οδυσσέα Ελύτη, καθώς και την αυτοβιογραφία και συγγράμματα του Μίκη Θεοδωράκη).

Το 1980 ξεκινάει η συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη, οργανώνει παγκόσμιες συναυλίες και παρήγαγε περί τα 30 CD. Ως σκηνοθέτης μας συστήνεται μέσα από μια σειρά πειραματικών ταινιών και ντοκιμαντέρ άμεσα συνδεδεμένων με την Ελλάδα.

Οι πιο πρόσφατες δουλειές του εξελίσσουν τον κινηματογράφο σε μια πολυμεσική πλατφόρμα και έχουν βιωματική ενέργεια. Οι υβριδικές του παραστάσεις συνθέτουν τις ερμηνευτικές τέχνες και ταξιδεύουν παγκοσμίως. Με αφορμή τις νέες του δουλειές αλλά και ένα πολύ ενδιαφέρον αφιέρωμα, συναντηθήκαμε ανταλλάσσοντας σκέψεις με αφετηρία την τέχνη του.

Μία ταινία 360 μοιρών. Πώς μπορεί να περιγράψει κανείς τί είναι αυτό που κάνετε;
Είναι μία μορφή τέχνης που συνδυάζει την αρχιτεκτονική με την κινηματογραφική σκηνοθεσία;

Αυτό που παρουσιάζουμε στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Χοφ είναι τρία έργα: ELECTRA 21 (62 λεπτά), MEDEA 21 (45 λεπτά) και THE SATELLITE CLIP PROJECT (12 λεπτά). Κάθε ένα από αυτά τα έργα αποτελείται από τέσσερις διαφορετικές ταινίες που προβάλλονται παράλληλα σε μεγάλες οθόνες. Επομένως το κοινό βρίσκεται στη μέση περιβαλλόμενο από τέσσερις οθόνες σε τέσσερα διαφορετικά σημεία του χώρου.

Φυσικά, αυτές οι ταινίες είναι αλληλένδετες και δημιουργούν ένα ενιαίο σύνολο. Στην ELECTRA 21, για παράδειγμα, και οι τέσσερις ταινίες έχουν ως βάση την «Ηλέκτρα», συνοδευόμενες όλες από την ίδια ακριβώς μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Σε αποσπάσματα από την όπερα του «Ηλέκτρα» βασίζεται και η χορογραφία του σπουδαίου Ρενάτο Τζανέλα, η οποία εμβυθίζεται στον πολυμεσικό (polymedial) κόσμο της ELECTRA 21.

Για την ELECTRA 21, λοιπόν, δημιουργήθηκαν τέσσερις ταινίες που είναι διαφορετικές μεταξύ τους και μπορούν να προβληθούν και ξεχωριστά. Ωστόσο η ELECTRA 21 ως εγκατάσταση (Installation) ρευστής σκηνογραφίας (Liquid Staging) δημιουργεί ένα νέο είδος τέχνης, που προσφέρει τη δυνατότητα για δημιουργία νέων μορφών αφήγησης και νέων μορφών θεαμάτων, που πιστεύω ότι θα καθιερωθούν στο μέλλον, ανάμεσα στις άλλες τέχνες. Με το Liquid Staging απομακρυνόμαστε από τη μονοδιάστατη θέαση και κατευθυνόμαστε προς μια πολυδιάστατη αισθητική, η οποία ανταποκρίνεται στους μεταμοντέρνους όρους πρόσληψης των νεότερων γενεών, του 21ου αιώνα.

Όλα αυτά ακούγονται πολύ θεωρητικά, αλλά η όλη ουσία είναι ότι πρόκειται για μία συναρπαστική live εμπειρία που σου κόβει την ανάσα. Ήμουν τυχερός που ο Τόρστεν Σάουμαν, ο καλλιτεχνικός διευθυντής του κινηματογραφικού φεστιβάλ, διάβασε την ιδέα μας πέρυσι και απευθείας κατάλαβε ότι πρόκειται για μία «μικρή επανάσταση». Μας προσκάλεσε αμέσως στο Χοφ μαζί με την ELECTRA 21, παρόλο που το πρότζεκτ ήταν ακόμα στα σπάργανα. Παράλληλα, ο Σάουμαν θέλησε να αποτίσει ιδιαίτερο φόρο τιμής στον Μίκη, λίγο μετά τον θάνατό του. Παρεμπιπτόντως, είχα συζητήσει με τον Μίκη την ιδέα της «Ηλέκτρας» ως ρευστής σκηνογραφίας, τον Ιούλιο του 2021. Ο Μίκης ήθελε να μάθει τα πάντα γι’ αυτήν, με κάθε λεπτομέρεια.

Στο περσινό φεστιβάλ του Χοφ, η ιδέα δοκιμάστηκε για πρώτη φορά και μπορέσαμε να πάρουμε μία πρώτη γεύση, τί εστί «ρευστή σκηνογραφία» στον κινηματογράφο. Οι εμπειρίες που αποκομίσαμε μάς οδήγησαν σε πολύμηνη επανεπεξεργασία του υλικού, ώσπου φτάσαμε στην τελική εκδοχή της ELECTRA 21, που θα γνώρισε την παγκόσμια πρεμιέρα της στο φετινό φεστιβάλ. Η περσινή συμμετοχή με ενέπνευσε και μου έδωσε το κουράγιο και τη δύναμη να συνεχίσω, ώστε να δώσω νέα πνοή σε αυτή τη νέα μορφή τέχνης, και να προκύψει κι η MEDEA 21, η οποία όμως κινείται σε άλλη κατεύθυνση. Επιπλέον δημιουργήσαμε μία νέα ταινία ―αυτή τη φορά μικρού μήκους, διάρκειας 12 λεπτών― που λέγεται THE SATELLITE CLIP PROJECT, στο οποίο συνδυάζουμε την τέχνη των εικαστικών με αυτήν του κινηματογράφου, πάντα στο πλαίσιο της ρευστής σκηνογραφίας. Σε αυτό συνεργάστηκα με τον Αχιλλέα Γκατσόπουλο, ενώ κι εδώ η μουσική είναι του Μίκη.

Στο Χοφ επομένως θα έχουμε τρεις παγκόσμιες πρεμιέρες: την τελική εκδοχή της ELECTRA 21, τη MEDEA 21 και το SATELLITES CLIPS PROJECT, όλα με τη μουσική του Μίκη.

Το Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Χοφ είναι γνωστό για τις καινοτομίες του. Πώς αισθάνεστε που συμμετέχετε σε αυτό;

Η συμμετοχή μας στο 56ο φεστιβάλ του Χοφ, ενός εκ των 5 σπουδαιότερων της Γερμανίας, φέρνει απερίγραπτη χαρά σε όλη την ομάδα μας. Ταυτόχρονα αποτελεί τιμή και κίνητρο για περαιτέρω δημιουργικότητα.

Πόσο μάλλον που το φεστιβάλ, χάρις στην ιδέα της ρευστής σκηνογραφίας, αποφάσισε να δημιουργήσει μία νέα ενότητα που την ονομάζει: “Out of the Box”. Το φετινό κέντρο βάρους της νέας ενότητας θα είναι τα τρία έργα μας. Η διεύθυνση του φεστιβάλ θέλησε με αυτόν τον τρόπο να το ανοίξει σε νέες μορφές κινηματογραφικής τέχνης. Επομένως φέτος η χαρά μας είναι διπλή, αφού πέρσι δώσαμε και το έναυσμα για κάτι τέτοιο.

Ανήκετε στους δημιουργούς του πρωτοποριακού κινηματογράφου ου εμβυθίζεται σε ελληνικά θέματα από αρχαία δράματα. Λογικά θα έπρεπε τέτοια έργα να παρουσιαστούν πρώτα στην Ελλάδα και στη συνέχεια να «εξάγονται». Σας ενοχλεί το γεγονός;

Η ELECTRA 21 παρουσιάστηκε πέρσι τον Δεκέμβριο στα Χανιά, ως συμπαραγωγή του Ινστιτούτου Γκαίτε, κάτι για το οποίο είμαστε πολύ χαρούμενοι. Αλλά φυσικά θα ήμασταν ευτυχείς αν αυτά τα έργα παρουσιάζονταν παντού στην Ελλάδα, και ειδικά στην Αθήνα, ιδιαιτέρως επειδή είμαι Έλληνας καλλιτέχνης. Η μουσική είναι του Μίκη Θεοδωράκη, τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων και ταυτοχρόνως όλα αυτά παρουσιάζονται με εντελώς σύγχρονο τρόπο, με μία νέα μορφή τέχνης. Πρόκειται για έναν νέο τρόπο θέασης, που αποτελεί τον «Κινηματογράφο 2.0», όπως το ονομάζω. Ταυτόχρονα, έχουμε να κάνουμε με ένα νέο είδος συγκινησιακής έκφρασης που ανταποκρίνεται στις συνήθειες θέασης των νεότερων γενεών.

Μήδεια 21 και Ηλέκτρα 21. Τί σημαίνει το 21;

Το όλο εγχείρημα ξεκίνησε με την ταινία μας «Recycling Medea», το 2014. Μέσα από το πάντρεμα της μουσικής, του χορού, της κινηματογραφικής ταινίας και της εγκατάστασης, δηλαδή μέσα από τη νέα μορφή του Liquid Staging,θελήσαμε να δημιουργήσουμε μία Μήδεια και μία Ηλέκτρα του 21ου αιώνα. Αυτό θέλουμε να κάνουμε και με την «Αντιγόνη». Ο αριθμός 21 αντιπροσωπεύει τον 21ο αιώνα.

Η Μήδεια εκδικείται τον Ιάσωνα. Η Ηλέκτρα τη μητέρα της. Τί σας ώθησε να αφηγηθείτε κινηματογραφικά την ιστορία δύο τόσο δυναμικών γυναικών;

Πράγματι πρόκειται για δύο δυναμικές γυναίκες, αλλά τί κατορθώνουν τελικά με τη δύναμή τους στο κοινωνικό τους πλαίσιο. Και οι δυο τους καταλήγουν σε αδιέξοδες καταστάσεις και εν τέλει όλοι βρίσκονται σε αδιέξοδες καταστάσεις.

Το έναυσμα για την ενασχόληση μου με αυτό το θέμα, δόθηκε από ένα τηλεφώνημα του Μίκη το 2011. Με ρώτησε αν θα ήθελα να τον συνοδεύσω σε μια πρόβα μπαλέτου σε ένα στούντιο στην πλατεία Συντάγματος. Εκεί έλαβαν χώρα οι πρώτες πρόβες της Μήδειας, με τον Ρενάτο Τζανέλλα στη χορογραφία και τον Ντανίλο Ζέκα να ερμηνεύει χορευτικά τον ρόλο του Ιάσονα, και την σπουδαία Μαρία Κουσούνη στον ρόλο της Μήδειας. Εκεί αμέσως αποφάσισα, από αυτήν την πρόβα να φτιάξω ένα κινηματογραφικό ποίημα.

Όπως το έφερε η μοίρα, ταυτοχρόνως έξω από το στούντιο, στην πλατεία Συντάγματος, χιλιάδες νέοι διαδήλωναν επί ημέρες ενάντια στις πολιτικές λιτότητας· γεγονός που μου αποκάλυψε έναν άλλο χορό: τον χορό των κουκουλοφόρων αστυνομικών και τον χορό των κουκουλοφόρων διαδηλωτών. Και οι δύο θύματα μιας κοινωνίας που σκοτώνει το μέλλον των παιδιών της.

Στη Μήδεια, η Ίνα Κούτουλα ―με την οποία συνεργάζομαι μόνιμα― κι εγώ, εστιάσαμε στα παιδιά, γιατί αυτά που είναι το μέλλον, κινδυνεύουν να μην έχουν μέλλον. Εξάλλου, περίπου 500.000 νέοι έχουν εγκαταλείψει την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια.

Πώς θα αντιδρούσαν αυτές οι δύο γυναίκες στη δυστοπική πραγματικότητα του σήμερα;

Οι αρχαίοι συγγραφείς έθιξαν το ζήτημα της αυτοπεποίθησης των γυναικών, με τρόπο που δεν συνέβη ούτε στα χίλια χρόνια πριν, ούτε στα χίλια χρόνια μετά, στην ιστορία της τέχνης. Το δικαίωμα των γυναικών να λένε «εγώ», όπως ακριβώς οι άνδρες λένε «εγώ», ακόμη και σήμερα δεν είναι δεδομένο σε ορισμένες χώρες, π.χ. να δείχνουν το πρόσωπό τους. Από αυτή την άποψη, το δυστοπικό τοπίο έχει αλλάξει μόνο σταδιακά.

Αυτή τη στιγμή ετοιμάζουμε με τον Ρενάτο Τζανέλα, το επόμενο έργο, την «Αντιγόνη», επίσης βασισμένη στη μουσική του Μίκη. Πρόκειται για τη τρίτη γυναικεία μορφή. Τότε, θα έχουμε μία τριλογία, για την οποία έχω τους ακόλουθους τρεις τίτλους εργασίας:

Μήδεια – Σκοτώνοντας τα παιδιά

Ηλέκτρα – Σκοτώνοντας τους γονείς

Αντιγόνη – Σκοτώνοντας τη δημοκρατία

Η Μήδεια σας έχει απασχολήσει ήδη στο παρελθόν, όπως είπαμε και παραπάνω. Πιστεύετε ότι οι Έλληνες του εξωτερικού προσεγγίζουν αυτές τις αρχαίες ιστορίες διαφορετικά από τους Έλληνες της Ελλάδας;

Δεν θα έλεγα ότι υπάρχουν διαφορές μεταξύ των Ελλήνων της Ελλάδας από αυτών του εξωτερικού. Υπάρχουν διαφορετικές αισθητικές εν γένει. Αυτό είναι μάλλον το θέμα. Πολλοί Έλληνες καλλιτέχνες εργάζονται διεθνώς, αλλά και Έλληνες της διασποράς εργάζονται στην Ελλάδα.

Όταν ασχολήθηκα με αυτά τα θέματα, εμπνεύστηκα από μία από τις αγαπημένες μου ελληνικές ταινίες, τις «Μικρές Αφροδίτες» του Νίκου Κούνδουρου (1963), ιδιαίτερα όσον αφορά τη φιγούρα μιας 15χρονης πρωταγωνίστριας, όταν έκανα την ταινία «Μήδεια». Αυτή η πτυχή της ταινίας του Κούνδουρου διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και στο πρότζεκτ MEDEA 21.

Επίσης, ήταν θεμελιώδους σημασίας για μένα να ζήσω ολόκληρη την τριλογία της «Ορέστειας» στην Επίδαυρο το 1978, με τη Μελίνα Μερκούρη και με τον Μάνο Κατράκη. Αλλά και η «Ηλέκτρα» του Μιχάλη Κακογιάννη, του 1963, αποτέλεσε σημαντική πηγή έμπνευσης.

Ο Μίκης Θεοδωράκης έφυγε από τη ζωή πριν από ένα χρόνο. Πώς γνωριστήκατε; Πώς εξηγείτε ότι η φιλία και η συνεργασία σας διήρκεσε τόσο πολύ;

Συνάντησα για πρώτη φορά αυτοπροσώπως τον Μίκη κατά την πρώτη του συναυλία στην Ανατολική Γερμανία, το 1980. Μέχρι τότε γνώριζα μεγάλο μέρος της μουσικής του, αλλά μόνο από δίσκους. Διηύθυνε το «Canto General». Η εμπειρία αυτής της ζωντανής συναυλίας ήταν κάτι το εντελώς πρωτόγνωρο για μένα· όχι μόνο λόγω της μουσικής, αλλά λόγω της απίστευτα δυνατής ποίησης του Πάμπλο Νερούδα. Από εκείνη τη στιγμή, ο Μίκης δεν ήταν πλέον για μένα «απλά» ένας Έλληνας συνθέτης με τα τραγούδια του οποίου είχα μεγαλώσει. Έκτοτε ο Μίκης ήταν ένα ενεργειακό πεδίο που, για μένα ως καλλιτέχνη, αποτελούσε μία τεράστια έμπνευση και πηγή δύναμης. Αυτό για μένα ήταν κάτι το εξαιρετικό. Ήταν ένα διαρκές «ρευστό εργαστήριο». Δεν θα μπορούσα να φανταστώ καλύτερη ατμόσφαιρα για τη δημιουργία τέχνης. Οι συζητήσεις μας αφορούσαν πάντα την τέχνη. Αφορούσαν τον κόσμο. Και φυσικά την Ελλάδα. Ξανά και ξανά. Φιλοσοφία, ποίηση, ιστορία, μουσική, διαφορετικές απόψεις, διάλογος.

Ο Μίκης γνώριζε «όλη την Ελλάδα». Είχε ζήσει και είχε δώσει συναυλίες σε πάρα πολλά της μέρη, επικοινωνούσε συνεχώς, δεν κουραζόταν ποτέ. Ο Μίκης έγραφε συνεχώς κείμενα, σχόλια, ομιλίες, άρθρα· έγραφε τα βιβλία του· ήθελε σε κάθε συνάντηση να ξέρει τί σκέφτονταν οι άνθρωποι γι’ αυτόν· έγραφε μουσική αδιάκοπα· είχε υψηλή σκηνική παρουσία μέχρι τα 80 του χρόνια περίπου· δεχόταν συνεχώς επισκέψεις, είχε αυτή τη δίψα για ζωή που δεν άφηνε τίποτα, κανένα βίωμα που να μην το «μεταφράζει σε μουσική». Ακούγοντας κανείς τις λυρικές τραγωδίες του, καταλαβαίνει κανείς ότι ο ίδιος είχε βιώσει τραγωδίες και γι’ αυτό γνώριζε τον ήχο της τραγωδίας – ωστόσο γνώριζε και τον ήχο της ευθυμίας.

Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που έκανε τη φιλία μου με τον Μίκη να διαρκέσει τόσο πολύ και για ποιον λόγο δουλέψαμε μαζί για τόσον πολύ καιρό; Ίσως να ήταν ακόμη και αυτή η απόλαυση της μοναξιάς που υπάρχει κατά τη διάρκεια της δημιουργικής διαδικασίας· κάτι που το γνωρίζαμε κι οι δυο. Εν τέλει η δημιουργική διαδικασία είναι συχνά το μόνο πραγματικό, το αληθινό.

Είναι σαν να αναπνέεις. Αναπνέεις ξανά και ξανά. Είχαμε και οι δύο αυτή τη θέληση, ο καθένας για τον εαυτό του, και έτσι συναντηθήκαμε. Δώσαμε και πήραμε πολλά ο ένας από τον άλλον, ο Μίκης κι εγώ. Θαρρώ, ταίριαζε στη φύση μας, αυτό το είδος δραστηριότητας.

Θα δημιουργήσετε και άλλα έργα που θα βασίζονται στο έργο του Μίκη;

Ναι, υπάρχει τόσο συγκλονιστικά αστείρευτο υλικό, που κάθε φορά θες να καταπιαστείς με ένα καινούργιο πρότζεκτ, γιατί το καθένα είναι συναρπαστικό. Το τί θα καταφέρει τελικά να ολοκληρωθεί είναι ζήτημα των προτεραιοτήτων που θέτει κανείς και ζήτημα των συνθηκών. Μία κατάσταση, όπως η πανδημία, έχει επιφέρει τεράστιες αλλαγές στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι. Τόσο εξωτερικές αλλαγές, όσο και εσωτερικές. Ορισμένα πρότζεκτ προχωρούσαν συνέχεια κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Μαζί με τον Ρενάτο Τζανέλα, αναπτύσσω μια τριλογία μπαλέτου που σύντομα το προσχέδιό του θα έχει ολοκληρωθεί. Ο τίτλος: «Τριλογία Θάνατος + Επίλογος: Make Love not War». Δηλαδή Μήδεια – Ηλέκτρα – Αντιγόνη – Λυσιστράτη σε ένα χορευτικό-κινηματογραφικό event.

Αυτή τη στιγμή συνεργάζομαι με τον Αχιλλέα Γκατσόπουλο στο Satellites Clip, το οποίο θέλουμε να το προχωρήσουμε παραπέρα. Επίσης σε συνεργασία με καλλιτέχνες, όπως ο Μιχάλης Αργυρού και η Ίνα Κούτουλα, ετοιμάζουμε την έκθεση “Mikis Satellites” η οποία αναμένεται να παρουσιαστεί το συντομότερο δυνατό. Να, πάλι άλλο ένα από αυτά τα ενεργειακά πεδία του Θεοδωράκη. Όπως είχε πει κάποτε ο Μίκης, χαμογελώντας, καθώς τον βιντεοσκοπούσα ενώ έγραφε μουσική … Παίρνει τα μάτια του από το πεντάγραμμο και λέει: «Αυτό … δεν σταματάει, δεν σταματάει ποτέ».