Από το σινεμασκόπ στα επίκαιρα: Το κινηματογραφικό σύμπαν του οπερατέρ και σκηνοθέτη Νίκου Μπιλιλή

Έρευνα: Θωμάς Σίδερης

Με αφορμή την έναρξη του 23^ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, που φέτος είναι αφιερωμένο στο ταξίδι, το ERTNEWS και το Πρώτο πρόγραμμα σας προσφέρουν ένα συναρπαστικό ταξίδι στην κινηματογραφική Θεσσαλονίκη μέσα από τη συγκλονιστική αφήγηση του 96χρονου κινηματογραφιστή Νίκου Μπιλιλή. Ένα ταξίδι στους κινηματογράφους της πόλης κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, του Μεσοπολέμου, του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Η Θεσσαλονίκη όπως καταγράφεται στα 8, 16 και 35 μιλιμέτρ και μαζί τα σημαντικότερα κοινωνικά, ιστορικά και πολιτικά γεγονότα που σημαδεύουν την πόλη. Ένα σύμπαν μοναδικό, ένα «Σινεμά ο Παράδεισος», άλλοτε στην πλατεία Συντριβανίου και άλλοτε στον Βαρδάρη.

Η προφορική μαρτυρία του Νίκου Μπιλιλή είναι πραγματικά ένα πολύτιμο τεκμήριο που φέρνει στο φως άγνωστα γεγονότα αλλά και πολύτιμες πληροφορίες για την κοινωνική ιστορία της πόλης στη μέγγενη δύο παγκοσμίων πολέμων. Ο παλαίμαχος κινηματογραφιστής διαθέτει σήμερα την πλουσιότερη ιδιωτική συλλογή κινηματογραφικών φιλμ, ιδιαίτερα μάλιστα της δεκαετίας του 1940, φιλμ από την περίφημη ιταλική εταιρεία παραγωγής Cinecitta, φιλμ από τη συλλογή της Pathe αλλά και φιλμ που ο ίδιος τράβηξε με μία αυτοσχέδια μηχανή λήψης που κατασκεύασε σε συνεργασία με τον Ιζάκ Σεγούρα. Η μηχανή προβολής έχει την εμπορική ονομασία «Φάρος» και την πωλείται ως παιδικό παιχνίδι στο πεζοδρόμιο, μπροστά από τον κινηματογράφο «Αττικόν». Και ακριβώς, επειδή θεωρείται παιχνίδι, οι αρχές κατοχής δίνουν την άδεια για την πώλησή της.

Προβολές πάνω στους ασβεστωμένους τοίχους

Ο Νίκος Μπιλιλής θυμάται τον ενθουσιασμό του όταν κατέγραψε τις πρώτες σκηνές με τον ίδιο και την αδελφή του να χορεύουν μπροστά στον κινηματογραφικό φακό της αυτοσχέδιας μηχανής. Ωστόσο, λίγο πριν την έναρξη του πολέμου, ο ίδιος είχε κατασκευάσει και μία μηχανή προβολής, το εξωτερικό περίβλημα της οποίας ήταν ένας «γκαζοτενεκές» και λειτουργούσε με μανιβέλα. Είναι η εποχή που ως έφηβος μαζεύει τα παιδιά της γειτονιάς του και προβάλουν πάνω στους τοίχους των προσφυγικών χαμόσπιτων κινηματογραφικές ταινίες. Είναι η εποχή που κουτιά με φιλμ πωλούνταν στα περίπτερα και οι πιτσιρικάδες της εποχής έφτιαχναν τη δική τους κινηματογραφική συλλογή. Για την κατασκευή αυτής της πρώτης μηχανής προβολής θα τον βοηθήσει στην εξεύρεση του καλύτερου φακού ο συμμαθητής του και αργότερα ένας από τους σημαντικότερους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς, Γιώργος Ιωάννου.

Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, οι κινηματογραφικές αίθουσες της Θεσσαλονίκης θα υποδεχθούν περιπλανώμενες πληθυσμιακές ομάδες αλλά και πρόσφυγες την περίοδο 1922-1923 που θα βρουν προσωρινό καταφύγιο στο εσωτερικό τους. Το 1918 ο κινηματογράφος «Πατέ» θα χρησιμοποιηθεί για την προσωρινό εγκλεισμό Βουλγάρων ομήρου του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Λίγα χρόνια αργότερα, οι κινηματογράφοι της πόλης επιτάσσονται από τις αρχές προκειμένου να στεγαστεί προσωρινά ένα μέρος του προσφυγικού πληθυσμού που καταφτάνει στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης από την Ιωνία, τον Πόντο αλλά και από τα βάθη της Ανατολίας. Οι πρόσφυγες, όπως και η πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα, μαζί με το εργατικό δυναμικό της πόλης και όλους όσοι ανήκουν στα λαϊκά στρώματα, θα αποτελέσουν τη μόνιμη πελατεία των κινηματογραφικών αιθουσών.

Ταξικός διαχωρισμός και ταξική πάλη

Στη μεσοπολεμική Θεσσαλονίκη διαμορφώνεται γρήγορα ένα πλαίσιο ταξικού διαχωρισμού: από τη μια οι λαϊκοί κινηματογράφοι της πόλης και από την άλλη οι αίθουσες για την ελίτ της πόλης που προσπαθεί να αποτινάξει από πάνω της τα δεινά του πολέμου. Από τη μια το «Μοντέρν» και από την άλλη το «Διονύσια». Ωστόσο, τα λαϊκά σινεμά θα αντέξουν στον χρόνο, εξαιτίας της πολυπληθούς πελατείας του. «Τα καθεαυτού λαϊκά σινεμά βρίσκονται στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους, κοντά στις αγορές και στα πρακτορεία αυτοκινήτων. Κατά κανόνα σ’ αυτά δε συχνάζουν γυναίκες, κι όμως είναι γεμάτα άντρες απ’ το πρωί. Τις καθημερινές έχουν πολύ κόσμο, ιδίως όταν παίρνει να βραδιάζει. Τότε καταφθάνουν οι χτίστες, οι σιδεράδες, οι σωφέρηδες, οι μικροϋπάλληλοι, οι φαντάροι» (Γιώργος Ιωάννου, «Τα λαϊκά σινεμά», 1980).

Κατά τη δεκαετία του 1920 και μέχρι την εγκαθίδρυση του καθεστώτος Μεταξά, οι κινηματογράφοι της Θεσσαλονίκης θα αναδειχθούν σε «θέατρο ταξικών συγκρούσεων και διεκδικήσεων». Στο «Αττικόν», στον Βαρδάρη, συχνάζουν κυρίως καπνεργάτες, αφού στην ίδια περιοχή βρίσκονταν καπνεργοστάσια, η έδρα του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης, της οργάνωσης του ΚΚΕ και άλλων αριστερών οργανώσεων. Οι κινηματογράφοι Ολύμπια, Σπλέντιντ και Αχίλλειο εισέρχονται και αυτοί στη δίνη ταξικών διεκδικήσεων. Στις αίθουσές τους διοργανώνονται πολιτικές συγκεντρώσεις και εκδηλώσεις, εκφέρονται πύρινοι λόγοι και σχεδιάζονται απεργίες υπό το άγρυπνο βλέμμα της χωροφυλακής και των χαφιέδων της. Το καπνεργατικό κίνημα θα κορυφωθεί τη δεκαετία του 1930, μέχρι και τον Μάιο του 1936, και οι κινηματογραφικές αίθουσες θα στεγάσουν τα όνειρα και τις επιδιώξεις των πρωτοπόρων του εργατικού κινήματος.

Στον αντίποδα, οι οπαδοί του φασισμού και, ιδιαίτερα, του φασιστικού καθεστώτος που αναδύεται στη γείτονα Ιταλία, χρησιμοποιούν και αυτοί τις κινηματογραφικές αίθουσες για τις συγκεντρώσεις τους. Στην προκειμένη περίπτωση, το «Παλλάς» και το «Πατέ» θα φιλοξενήσουν πρόσκαιρα μέλη φασιστικών ομάδων της Θεσσαλονίκης.

Οι κατοχικοί κινηματογράφοι

Αλλά οι άνεμοι του Β’ παγκοσμίου πολέμου θα αλλάξουν μια και για πάντα την ταυτότητα της πόλης. Ο φίλος και συνέταιρος του Νίκου Μπιλιλή, Ιζάκ Σεγούρα, θα εγκλωβιστεί στα τρένα της σιωπής που θα αναχωρήσουν από τον σιδηροδρομικό σταθμό Θεσσαλονίκης και θα μεταφερθεί στα στρατόπεδα εξόντωσης της Ανατολικής Ευρώπης. Η μηχανή λήψης «Φάρος» θα έχει άδοξο τέλος, όπως και το σύνολο σχεδόν της εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Κατά την περίοδο της Κατοχής, οι γερμανικές ναζιστικές αρχές παραχώρησαν τον κινηματογράφο ΗΛΥΣΙΑ στην Ιταλική διοίκηση για την ψυχαγωγία των στρατιωτών της . Οι Ιταλοί επέτρεπαν την είσοδο και στους Έλληνες, με τον όρο να μην κάθονται στην πλατεία, που προορίζονταν μόνο για του Ιταλούς. Στον κινηματογράφο Κυβέλεια, που εγκαινιάστηκε την Πρωτοχρονιά του 1932 σύχναζαν κυρίως μέλη της Εβραϊκής κοινότητας μέχρι και τις αρχές του πολέμου. Κατά τη διάρκεια της κατοχής και πριν τον εκτοπισμό των Εβραίων, η συγκεκριμένη κινηματογραφική αίθουσα χρησιμοποιήθηκε και ως θεατρική σκηνή στην οποία εμφανίζονταν διάφοροι θίασοι μεταξύ των οποίων ο θίασος του Ραφαέλο Ντενόγια, του Φίλωνα Αρία, του Ευαγγελίου και της Τούλα Δράκου.

Οι ναζί της Θεσσαλονίκης επιτάσσουν τους κινηματογράφους της πόλης, δίνοντάς τους ονόματα όπως «Soldaten Kino», δηλαδή στρατιωτικό σινεμά, ή «Germania». Ε ίναι μία προσφιλής τακτική σε όλες τις χώρες κατοχής. Για παράδειγμα, «Soldaten Kino» υπάρχουν την ίδια περίοδο στο Παρίσι, στη Βιέννη, στη Βαρσοβία, στην Πράγα και αλλού. Οι επιταγμένοι κινηματογράφοι χρησιμοποιούνται για την ψυχαγωγία των στρατιωτών αλλά και για την προβολή προπαγανδιστικών φιλμ για τον Φύρερ και για τις επιτυχίες της ναζιστικής πολεμικής μηχανής. Φυσικά, σε κανένα προπαγανδιστικό φιλμ δεν αποτυπώνεται η φρίκη των κρεματορίων και η εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων.

Κινηματογραφικό αρχείο

Τη μεταπολεμική περίοδο, ο Νίκος Μπιλιλής θα συνεχίσει να κάνει αυτό που γνωρίζει καλά: να τραβά σε φιλμ τα γεγονότα της εποχής του. Παρά το καθεστώς λογοκρισίας τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ο παλαίμαχος σήμερα κινηματογραφιστής, θα βρεθεί στα σημαντικότερα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στη Θεσσαλονίκη αλλά και στον ευρύτερο μακεδονικό χώρο. Με την κινηματογραφική μηχανή του καταγράφει σε φιλμ των 16 και 35 χιλιοστών εικόνες της πόλης, περιοδείες της βασιλικής οικογένειας και κυβερνητικών παραγόντων αλλά και μαρτυρίες από μακεδονομάχους και ήρωες των πολεμικών μετώπων.

Το κινηματογραφικό αρχείο του περιλαμβάνει γεγονότα της Θεσσαλονίκης από το 1911 μέχρι και το 1990 και γενικότερα όλης της Ελλάδας με αναρίθμητα θέματα, το μήκος των οποίων σε φιλμ των 35 και 16 χιλιοστών («θετικό», «αρνητικό», «αναστρεφόμενο») είναι 80.000 μέτρα. Επίσης περιλαμβάνει ελληνικά και ξένα κινηματογραφικά φιλμ των 35, 16 και 9,5 χιλιοστών με επίκαιρα, ντοκιμαντέρ, κινούμενα σχέδια και κινηματογραφικά έργα από το 1895 έως το 1975, το μήκος των οποίων ανέρχεται στα 190.000 μέτρα. Τέλος, υπάρχουν 300 τρέιλερ κινηματογραφικών έργων, ελληνικών και ξένων 35 χιλιοστών (1960 – 2005) που το μήκος του φτάνει τα 20.000 μέτρα φιλμ.

Εκτός από τα φιλμ, το αρχείο του Νίκου Μπιλιλή περιλαμβάνει 30.000 κινηματογραφικές φωτογραφίες και αφίσες, ελληνικές και ξένες, στο πρωτότυπό τους από το 1920 έως το 2005, 100 φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης (1890-1965) και 1500 (1974-1976) στάσεις στο πρωτότυπο αρνητικό τους, αθλητικό φωτογραφικό αρχείο Θεσσαλονίκης και περιοχών της όλων των αθλημάτων της περιόδου 1974-1976 σε 7950 στάσεις, στο πρωτότυπο αρνητικό τους, αρκετά μηχανήματα ιστορίας κινηματογράφου ως εκθέματα από το 1790 έως το 1960 καθώς και λειτουργούντα μηχανήματα εικονοληψίας, προβολής, «μοντάζ», των 16 και 35 χιλιοστών με μεγάλο αριθμό συμπληρωματικών εξαρτημάτων.

Ηχητικό αφιέρωμα – Μέρος 1ο

Μέρος 2ο