Ο θάνατος της πριγκίπισσας Νταϊάνα (Princess Diana) το 1997 συγκλόνισε όχι μόνο το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά και εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο. Η μαζική εκδήλωση πένθους, με λουλούδια έξω από τα Ανάκτορα του Κένσινγκτον και δάκρυα στους δρόμους, ανέδειξε τη δύναμη των παρακοινωνικών σχέσεων (Parasocial Relationships): δεσμών που δημιουργούνται μέσα από τα μέσα ενημέρωσης και βιώνονται σαν πραγματικοί.
Παρόμοιες εκδηλώσεις θλίψης σημειώθηκαν το 2014 με τον θάνατο του Ρόμπιν Γουίλιαμς (Robin Williams), όταν εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ένιωσαν ότι έχασαν «έναν δικό τους άνθρωπο». Έναν ηθοποιό που για δεκαετίες τους έκανε να γελούν και να συγκινούνται μέσα από τους ρόλους του. Αντίστοιχα, το 2022 ο θάνατος της Βασίλισσας Ελισάβετ Β΄ (Queen Elizabeth II) προκάλεσε τεράστιο κύμα θλίψης· για πολλούς ανθρώπους η παρουσία της στη δημόσια σφαίρα για πάνω από επτά δεκαετίες είχε δημιουργήσει την αίσθηση μιας σταθερής και οικείας φιγούρας στη ζωή τους.
Το φαινόμενο αυτό είχε ήδη περιγραφεί θεωρητικά από τους κοινωνιολόγους Ντόναλντ Χόρτον (Donald Horton) και Ρίτσαρντ Βολ (Richard Wohl) το 1956, στο κλασικό τους άρθρο «Μαζική Επικοινωνία και Παρα-Κοινωνική Αλληλεπίδραση: Παρατηρήσεις για την Οικειότητα από Απόσταση (Mass Communication and Para-Social Interaction: Observations on Intimacy at a Distance).
Εκεί εισήγαγαν τον όρο «παρακοινωνικές σχέσεις» για να εξηγήσουν πώς τα Μέσα Ενημέρωσης δημιουργούν την ψευδαίσθηση μιας οικειότητας «από απόσταση», που μπορεί να οδηγήσει σε συναισθηματικές αντιδράσεις, το ίδιο ισχυρές με εκείνες που γεννούν οι πραγματικές σχέσεις.
Ο θαυμασμός που σκοτώνει
Οι παρακοινωνικές σχέσεις παίρνουν πολλές μορφές. Για κάποιους είναι η απλή χαρά να βλέπουν κάθε βράδυ έναν αγαπημένο χαρακτήρα στη μικρή οθόνη· για άλλους μετατρέπονται σε έντονη αφοσίωση σε ένα ποπ είδωλο όπως ο Έλβις Πρίσλεϊ (Elvis Presley), η Τέιλορ Σουίφτ (Taylor Swift) ή η Μπιγιονσέ (Beyoncé). Όλα εξαρτώνται από την προσωπικότητα του δημόσιου προσώπου ή του χαρακτήρα και τις συναισθηματικές ανάγκες του θεατή.
Η περίπτωση της δολοφονίας του Τζον Λένον (John Lennon) το 1980 αποκαλύπτει τη σκοτεινή πλευρά των παρακοινωνικών σχέσεων. Για εκατομμύρια θαυμαστές σε όλο τον κόσμο, η είδηση του θανάτου του προκάλεσε σοκ και πένθος συγκρίσιμο με προσωπική απώλεια, καθώς η μουσική του και η δημόσια εικόνα του είχαν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής τους. Την ίδια στιγμή, ο δολοφόνος του, ο Μαρκ Τσάπμαν (Mark Chapman), ενσάρκωσε μια ακραία και παθολογική μορφή παρακοινωνικού δεσμού: η εμμονή του με το είδωλο μετατράπηκε σε μίσος και βία.
Η υπόθεση Λένον δείχνει ότι οι παρακοινωνικές σχέσεις, αν και συχνά λειτουργούν παρηγορητικά ή ενδυναμωτικά, μπορούν επίσης να εκτραπούν και να καταλήξουν σε τραγωδία.
Όταν τα Φιλαράκια γίνονται δικοί σου φίλοι
Οι παρακοινωνικές αλληλεπιδράσεις είναι εκείνες οι στιγμές που νιώθεις ότι μιλάς, λες και βρίσκεσαι απέναντί τους, με τα αστέρια της οθόνης. Δεν κρατούν πολύ και συμβαίνουν μόνο τη στιγμή της επαφής — όμως μοιάζουν με αληθινές κουβέντες πρόσωπο με πρόσωπο.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σειρά Φιλαράκια: αν αισθάνεσαι ότι είσαι μέλος της παρέας παρακολουθώντας τη Ρέιτσελ (Jennifer Aniston), τον Τσάντλερ (Matthew Perry), τη Μόνικα (Courteney Cox) ή κάποιον άλλο να πίνουν καφέ στο Central Perk, τότε ζεις μια παρακοινωνική αλληλεπίδραση. Αν όμως συνεχίσεις να σκέφτεσαι τη Ρέιτσελ, τον Τσάντλερ ή τη Μόνικα μετά το επεισόδιο, ακόμη και να μιλάς για αυτούς σαν να είναι γνωστοί σου, τότε έχεις πια περάσει στο επόμενο επίπεδο: την παρακοινωνική σχέση.
Παρα-κοινωνικοί δεσμοί
Η ψυχολόγος των Μέσων Ενημέρωσης, Γκέιλ Στίβερ (Gayle Stever) διεύρυνε την έννοια των παρακοινωνικών σχέσεων, μιλώντας για «παρακοινωνικούς δεσμούς». Βασισμένη στη θεωρία δεσμού του Μπόουλμπι, εξηγεί ότι οι άνθρωποι μπορούν να νιώσουν άνεση, ασφάλεια και συναισθηματικό καταφύγιο με μια δημόσια φιγούρα, όπως θα ένιωθαν σε μια πραγματική σχέση. Η διαφορά είναι ότι η «εγγύτητα» εδώ δεν προκύπτει από άμεση επαφή, αλλά από τα Μέσα Ενημέρωσης: βλέποντας ξανά και ξανά έναν αγαπημένο χαρακτήρα σε μια σειρά ή ακολουθώντας τις αναρτήσεις ενός διάσημου στα social media
Από τις πολιτικές επιλογές έως τις αγορές μας
Η παρακοινωνική σχέση με μια δημόσια προσωπικότητα μπορεί να επηρεάσει:
- τις πολιτικές απόψεις,
- τις εκλογικές αποφάσεις,
- τη συμπεριφορά στις αγορές,
- τις αγοραστικές συνήθειες,
- τις στάσεις απέναντι στα έμφυλα στερεότυπα
- την εμπιστοσύνη σε διάφορες ομάδες ανθρώπων, όπως οι επιστήμονες και οι γιατροί.
Στις εκλογές, οι κομματικοί σχηματισμοί συχνά επιστρατεύουν γνωστά πρόσωπα για να επηρεάσουν τις επιλογές μας, ποντάροντας στη δημοφιλία και την παρακοινωνική σχέση που έχουν με τους ψηφοφόρους.
Ακριβώς σε αυτήν τη δύναμη βασίζεται και η βιομηχανία της διαφήμισης. Οι εταιρείες επενδύουν τεράστια ποσά για να βάλουν διάσημα πρόσωπα σε καμπάνιες, γνωρίζοντας ότι το κοινό που έχει παρακοινωνικούς δεσμούς μαζί τους θα θελήσει να αγοράσει ό,τι προωθούν. Από τα αθλητικά παπούτσια του Μάικλ Τζόρνταν μέχρι τα αρώματα της Τζούλια Ρόμπερτς η σύνδεση ανάμεσα στον θαυμασμό και στην κατανάλωση είναι ξεκάθαρη.
Όταν οι σειρές γίνονται οικογενειακή υπόθεση
Οι παρακοινωνικές σχέσεις μπορεί να έχουν μειονεκτήματα, αλλά μπορεί επίσης να προσφέρουν πολλά θετικά, Για πολλούς ανθρώπους γίνονται πηγή αυτοπεποίθησης και τους κάνουν να νιώθουν ότι ανήκουν κάπου. Κατά τη διάρκεια της καραντίνας του COVID-19, χιλιάδες βρήκαν παρηγοριά σε τηλεοπτικούς ή κινηματογραφικούς χαρακτήρες, καλύπτοντας έτσι την ανάγκη τους για σύνδεση. Και συχνά, όταν μια οικογένεια κάθεται στον καναπέ για να παρακολουθήσει μια αγαπημένη σειρά, η εμπειρία αυτή γίνεται κοινός τόπος συζήτησης και χαράς, ενισχύοντας τους δεσμούς μεταξύ τους.
Γιατί δενόμαστε με τους γνωστούς – άγνωστους
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι άνθρωποι είναι εξελικτικά «προγραμματισμένοι» να δημιουργούν κοινωνικές συνδέσεις. Για χιλιάδες χρόνια, οι μόνοι άνθρωποι που βλέπαμε και ακούγαμε καθημερινά ήταν οι συγγενείς, οι γείτονες και οι σύντροφοι της φυλής μας.
Αυτό άλλαξε ριζικά τον 20ό αιώνα, με το ραδιόφωνο, τον κινηματογράφο και αργότερα την τηλεόραση. Ξαφνικά, τα «πρόσωπα» που μπορούσε να γνωρίσει κανείς αυξήθηκαν εκθετικά, εισβάλλοντας στην καθημερινότητά μας μέσα από οθόνες και ηχεία. Ο εγκέφαλός μας όμως δεν εξελίχθηκε ώστε να ξεχωρίζει πάντα τον γείτονα από τον σταρ της οθόνης· γι’ αυτό αντιδρούμε με τον ίδιο τρόπο, σαν να έχουμε μια αληθινή σχέση.
Οι ειδικοί συμφωνούν σήμερα πως αυτό είναι απολύτως φυσιολογικό: οι παρακοινωνικές σχέσεις είναι προέκταση της αρχέγονης ανάγκης μας να συνδεόμαστε με ανθρώπους – ακόμη κι όταν αυτοί οι άνθρωποι υπάρχουν μόνο μέσα από την τηλεόραση, το σινεμά και τα social media.
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
Γίνε μέλος στο κανάλι μας στο Viber
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος