Παγκόσμια Ημέρα Ποταμών 2023: Κλειδί η αποκατάστασή τους

Γράφουν οι Αλεξάνδρα Παππά, Υπεύθυνη Προγραμμάτων για το Νερό του MedINA και Αλέξης Κατσαρός, Εκτελεστικός Διευθυντής του MedINA

Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Ποταμών με στόχο την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού για αυτά τα σπουδαία, μα δυστυχώς παραμελημένα και κατακερματισμένα οικοσυστήματα του πλανήτη μας. Άλλοι τα ονομάζουν ζωοδότες, άλλοι αρτηρίες της γης, και άλλοι γραμμές ζωής. Και δίκαια. Οι ποταμοί εξασφαλίζουν την ισορροπία και των υπόλοιπων οικοσυστημάτων, καθώς αποτελούν πηγή ζωής και φιλοξενούν πολυάριθμα είδη φυτών και ζώων, αλλά και τον άνθρωπο. Άλλωστε, όλη η ζωή ξεκινάει από το νερό!

Η έναρξη της σχέσης των ανθρώπων με το νερό φτάνει πίσω στο 10.000 π.Χ. όταν εκείνοι άρχισαν να διαμορφώνουν τις κοινωνίες και τον πολιτισμό τους γύρω από αυτό. Η ανάπτυξη οργανωμένων και πολυάριθμων κοινοτήτων, που συμπίπτει και με την ανάπτυξη της γεωργίας, έγινε γύρω από σημαντικούς ποταμούς και υγροτόπους. Πολλά ήθη και έθιμα, τέχνες, όπως η κεραμεική, και παραδόσεις, όπως η τοπική γαστρονομία, αναπτύχθηκαν με κέντρο το νερό. Οι άνθρωποι συνειδητοποίησαν πως εάν φρόντιζαν τη Γη και αξιοποιούσαν με σεβασμό τους φυσικούς της πόρους, τότε θα εξασφάλιζε κι εκείνη την υγεία και επιβίωσή τους. Χρησιμοποιώντας παραδοσιακές μεθόδους διαχείρισης του νερού, το προστάτευαν και το παρέδιδαν και στις επόμενες γενιές.

Όμως, ήδη από το Μεσαίωνα, αυτό άρχισε να αλλάζει. Η κατανάλωση ψαριών εσωτερικών υδάτων αυξήθηκε και τα ποτάμια και τα ρέματα κοντά στους οικισμούς άρχισαν να επηρεάζονται από τη ρύπανση και τα φράγματα. Οι χρήσεις του νερού άλλαξαν. Τα ποτάμια άρχισαν να χρησιμοποιούνται πολύ περισσότερο ως οδοί κυκλοφορίας για μεταφορά αγαθών κάτι που είχε ως αποτέλεσμα την κατασκευή καναλιών. Και φυσικά, με την ανάπτυξη των πόλεων και των νέων εργοστασίων γύρω από αυτά, τα ποτάμια μας υποβαθμίστηκαν ακόμη περισσότερο.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης, η χρήση του νερού αυξήθηκε ραγδαία. Χιλιάδες φράγματα κατασκευάστηκαν και άρχισαν να επηρεάζουν τις διαδρομές που χρησιμοποιούσαν εκατομμύρια ψάρια και άλλα ζώα κατά τις μεταναστεύσεις τους. Και αργότερα τα ποτάμια εγκιβωτίστηκαν, μπήκαν σε κανάλια και μεταφέρθηκαν τεχνητά σε άλλες περιοχές, ώστε να χρησιμοποιηθούν στην εντατική γεωργία ή στη ναυσιπλοΐα, ενώ άλλα μπαζώθηκαν και χάθηκαν.

Έτσι, σήμερα, τα θρεπτικά συστατικά δε ρέουν πλέον ελεύθερα προς τη θάλασσα και τα ιζήματα παγιδεύονται πίσω από τα φράγματα προκαλώντας διάβρωση των ρεμάτων, συρρίκνωση των δέλτα των ποταμών και των παραλιών. Οι υδροφόροι ορίζοντες δεν αναπληρώνονται σωστά και τα ψάρια χάνουν τους τόπους αναπαραγωγής τους και εξεύρεσης τροφής τους. Οι άνθρωποι, οι περιουσίες τους και οι κόποι πολλών γενεών πλημμυρίζουν εν μία νυκτί και καταστρέφονται. Όλες οι χώρες μετρούν τις πληγές τους σε απώλειες ανθρώπινων ζωών, οικόσιτων ζώων, καλλιεργειών, στέγης και αγαθών.

Πώς αντιμετωπίζουμε άραγε αυτές τις προκλήσεις;

Η διεθνής επιστημονική κοινότητα έχει προειδοποιήσει εδώ και δεκαετίες ότι με την κλιματική αλλαγή τα φαινόμενα αυτά θα ενταθούν και οι επιπτώσεις θα είναι όλο και πιο καταστροφικές. Έχει, λοιπόν, προτείνει λύσεις για το μετριασμό τους. Εν γένει, όλη η «νεότερη» νοοτροπία μας στην αντιμετώπιση των ποταμών θα πρέπει να αλλάξει. Σύμφωνα με τους ειδικούς, αν αποκαταστήσουμε τους ποταμούς μας και τους δώσουμε πίσω το χώρο και τις λειτουργίες που τόσο βίαια τους στερήσαμε, αυτοί θα ανακάμψουν. Αν απομακρύνουμε παρωχημένους φραγμούς και αποκαταστήσουμε τα πλημμυρικά πεδία και τις υγροτοπικές εκτάσεις, θα εξασφαλίσουμε τη συνδεσιμότητα των ποταμών. Έτσι, θα επανέλθει η ισορροπία σε θρεπτικά συστατικά, η μεταφορά ιζημάτων και η ευημερία υδατικών και χερσαίων οικοσυστημάτων και ειδών. Επίσης, θα βελτιωθεί η ποιότητα των υδάτων, θα μετριαστεί το πρόβλημα της ξηρασίας και της μειωμένης ροής του νερού, και θα εμπλουτιστεί ο υδροφόρος ορίζοντας. Η αποκατάσταση των ποταμών θα λειτουργήσει ως ασπίδα απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα, αλλά και απέναντι στην πίεση που αντιμετωπίζουμε από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Ο κίνδυνος πλημμύρας θα αποτραπεί καθώς το νερό θα εκτονώνεται στους φυσικούς μαιάνδρους των ποταμών και στα φυσικά πλημμυρικά τους πεδία. Υπάρχουν βέβαια και οικονομικά οφέλη. Νέες θέσεις εργασίας για την αποκατάσταση των ποταμών θα δημιουργηθούν και ταυτόχρονα θα μειωθεί το κόστος συντήρησης παρωχημένων και άχρηστων έργων που βρίσκονται τώρα στη φύση. Η αξία της αποκατάστασης των ποταμών είναι, τέλος, και ζήτημα πολιτισμού. Νέοι χώροι ψυχαγωγίας και αναψυχής και νέες δραστηριότητες θα αναπτυχθούν γύρω από τις περιοχές αυτές.

Αναγνωρίζοντας τις συστάσεις της επιστημονικής κοινότητας και αποτιμώντας σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό κόστος τις καταστροφές που έχουν προκληθεί στη φύση από τις συνήθεις πρακτικές των ανθρώπων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει πλέον αλλάξει την πολιτική της και τη νομοθεσία της για τα ποτάμια. Το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο της ΕΕ για τα εσωτερικά ύδατα είναι φιλόδοξο και κατάλληλο για το σκοπό του, αλλά η εφαρμογή υστερεί και η επιβολή πρέπει να ενισχυθεί. Σύμφωνα με την Οδηγία πλαίσιο για τα Ύδατα, όλα τα συστήματα γλυκού νερού θα πρέπει να έχουν επιτύχει καλή οικολογική κατάσταση έως το 2027. Σύμφωνα με τις Οδηγίες για τα Πουλιά και τους Οικοτόπους και πληθώρα άλλων νομοθετημάτων και συμφωνιών, τα κράτη μέλη είναι υποχρεωμένα να επιτρέπουν την μεταφορά ιζημάτων, την ελευθεροεπικοινωνία των μεταναστευτικών ειδών ψαριών, την καθιέρωση ευνοϊκής κατάστασης διατήρησης για συγκεκριμένα είδη και οικοτόπους, την αποκατάσταση της βιοποικιλότητας.

Ένας από τους πυλώνες της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα έως το 2030, που έχει ως στόχο να  θέσει τη βιοποικιλότητα της Ευρώπης σε πορεία ανάκαμψης, ώστε να διασφαλιστεί ότι έως το 2050 τα οικοσυστήματα του πλανήτη θα έχουν αποκατασταθεί, είναι η αποκατάσταση των ποταμών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την απομάκρυνση των φραγμών που εμποδίζουν τη διέλευση των μεταναστευτικών ψαριών και με τη βελτίωση της ροής του νερού και των ιζημάτων. Για να υποστηριχθεί η αποκατάσταση των φυσικών λειτουργιών των ποταμών, η Στρατηγική για τη βιοποικιλότητα θέτει ως στόχο την αποκατάσταση τουλάχιστον 25.000 χιλιομέτρων ποταμών σε ποτάμια ελεύθερης ροής, μέσω της αφαίρεσης κυρίως παρωχημένων εμποδίων και της αποκατάστασης των πλημμυρικών τους πεδίων και των υγροτόπων.

Το επείγον του θέματος απαιτεί και την ευαισθητοποίηση και συμμετοχή του κοινού, κάτι κρίσιμο όσον αφορά την προώθηση θετικών αλλαγών. Με την ενημέρωση του κοινού σχετικά με τον ζωτικό ρόλο που διαδραματίζουν τα ποτάμια στα οικοσυστήματα και τις κοινωνίες μας, μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα κύμα υποστήριξης για τις προσπάθειες αποκατάστασης. Παράλληλα, η συμμετοχή του κοινού στις προσπάθειες αποκατάστασης των ποταμών είναι κάτι περισσότερο από μια αναγκαιότητα. Είναι μια ευκαιρία να συσπειρωθούν οι κοινότητες προς έναν κοινό στόχο. Η συμμετοχή της κοινότητας μπορεί να κυμαίνεται από τη συμμετοχή σε εκστρατείες καθαρισμού και δραστηριότητες αποκατάστασης οικοτόπων έως την υποστήριξη πολιτικών φιλικών προς τον ποταμό μέσω της συνηγορίας, πρωτοβουλίες «επιστήμης των πολιτών/citizen science” και ψηφιακές εκστρατείες.

Πώς επιτυγχάνεται όμως η ελεύθερη ροή ενός ποταμού και κατά πόσο τα κράτη μέλη συμμορφώνονται με τις υποδείξεις των επιστημόνων;

Προκειμένου να χαρακτηρίσουμε ένα ποτάμι ως ελεύθερης ροής, θα πρέπει αυτό να υποστηρίζει τη συνδεσιμότητα του νερού, των ιζημάτων, των θρεπτικών ουσιών, της ύλης και των οργανισμών εντός του ποτάμιου συστήματος και με τα γύρω τοπία, ως εξής: (α) Συνδεσιμότητα ανάντη και κατάντη, (β) Συνδεσιμότητα με τα πλημμυρικά πεδία και τις παραποτάμιες περιοχές, (γ) Συνδεσιμότητα με τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα και την ατμόσφαιρα, (δ) Συνδεσιμότητα βάσει εποχικότητας και ροών.

Όσον αφορά στη συμμόρφωση των κρατών μελών, είναι χαρακτηριστικό ότι το 71% των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών (ΣΔΛΑΠ) της Ευρώπης εμπεριέχει στο σχεδιασμό του την αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης φραγμών. Στον αντίποδα η Ελλάδα, χώρα με κλίμα Μεσογειακό που πλήττεται σφόδρα από τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης, δεν έχει ακόμα συμπεριλάβει την αποκατάσταση των ποταμών στις προτεραιότητές της.

Είναι, ωστόσο, ευκαιρία να το πράξουμε τώρα που έχουν τεθεί σε δημόσια διαβούλευση οι τροποποιήσεις των ΣΔΛΑΠ για τη χώρα μας. Αλλά και ακόμα περισσότερο, είναι ευκαιρία για την Ελλάδα να συμμορφωθεί και στον τομέα αυτό με τον Ευρωπαϊκό Νόμο για την Αποκατάσταση της Φύσης που επιβάλλει επίσης στα κράτη μέλη την αποκατάσταση 25.000 χλμ ποταμών και που βρίσκεται τώρα στο στάδιο των διαπραγματεύσεων και του τριμερούς διαλόγου. Έτσι, θα ξεπεράσουμε άμεσα το υπάρχον νομικό κενό ως προς την αποκατάσταση των ποταμών και θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε άμεσα σε απομάκρυνση ανθρώπινων κατασκευών από τη φύση και άλλα έργα που αποδεδειγμένα θα διορθώσουν τα λάθη του παρελθόντος και θα δώσουν χώρο στα ποτάμια να ανακάμψουν.

Αν πορευτούμε στον δρόμο της αποκατάστασης των ποταμών μας, υπάρχουν ήδη επιτυχημένα παραδείγματα από τα οποία η χώρα μας θα μπορούσε να εμπνευστεί και να αντλήσει γνώση όπως αυτό του Border Meuse ή “Grensmaas” – το οποίο ξεκίνησε πριν από 30 χρόνια και αποτελεί τη μεγαλύτερη πρωτοβουλία του είδους του στο Βέλγιο και την Ολλανδία. Το εν λόγω έργο έχει αποδώσει σε τέσσερα σημαντικά μέτωπα: μείωση του κινδύνου πλημμύρας, υγιή οικοσυστήματα, οικονομικά οφέλη από την ανάπτυξη οικοτουριστικών δραστηριοτήτων και διακρατική συνεργασία.

Τα πρόσφατα γεγονότα μας υπενθυμίζουν ότι βρισκόμαστε στο χείλος μιας κρίσιμης καμπής και η έκκληση για δράση αντηχεί πιο δυνατά από ποτέ. H αποκατάσταση των ποταμών μας είναι ένα σημαντικό τμήμα σε ένα σύνολο πολιτικών και δράσεων που πρέπει να υλοποιηθούν με στόχο την ευημερία των ανθρώπινων κοινοτήτων και την ενίσχυση της ανθεκτικότητάς τους.