Παγκόσμια ημέρα κατά της παχυσαρκίας: 100 και πλέον χρόνια διατροφικών προβλημάτων στη μεγάλη οθόνη

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα κατά της Παχυσαρκίας (4 Μαρτίου), αλλά και τη διανομή της ταινίας «Memoir of a Snail» στο τέλος του μήνα, που καταπιάνεται μεταξύ άλλων με τη φετιχιστική αγάπη μιας δυστυχισμένης γυναίκας που οδηγείται στην παχυσαρκία για να ικανοποιήσει το φετίχ του συντρόφου, θα κάνουμε μια σύντομη ανασκόπηση οπτικοποιημένων ιστοριών μυθοπλασίας αλλά και ντοκιμαντέρ, που είτε «επι-δερμικά», είτε «υπο-δόρια» μελέτησαν το θέμα.

Ο καλοκάγαθος γκαφατζής

Στις πρώτες δεκαετίες του κινηματογράφου, η παχυσαρκία παρουσιαζόταν κυρίως μέσα από το πρίσμα της σωματικής κωμωδίας (slapstick). Διάσημοι κωμικοί όπως ο Roscoe «Fatty» Arbuckle και το δίδυμο Laurel & Hardy αξιοποιούσαν την αντίθεση μεταξύ εύσωμων και αδύνατων χαρακτήρων για γκαγκς με αδέξιες πτώσεις, κυνηγητά και υπερβολικές αντιδράσεις. Η εικόνα του παχύσαρκου χαρακτήρα ως αφελούς, γκαφατζή ή καλοκάγαθου φίλου κυριάρχησε στον κλασικό Χολιγουντιανό κινηματογράφο, ενισχύοντας στερεότυπα χωρίς να εξετάζει τις κοινωνικές ή ψυχολογικές διαστάσεις της παχυσαρκίας.

Στον ελληνικό κινηματογράφο το πάχος σπάνια συνδεόταν με την καλή υγειά ή την ομορφιά· κυρίως συνδεόταν με την καλή κοινωνική θέση και την οικονομική ευημερία του ή των γονιών του ήρωα. Ήταν οι άνθρωποι που έθεταν το δίλημμα στον-στην πρωταγωνιστή-πρωταγωνίστρια, σχετικά με τον άνθρωπο που ερωτεύτηκαν και τον άνθρωπο που ίσως θα διευκόλυνε οικονομικά τη ζωή τους.

Ο παχύσαρκος ως καρικατούρα

Οι πόλεμοι, η κατοχή (και το σύνδρομό της), μαζί με τα πρότυπα ομορφιάς έκαναν τον παχύσαρκο/παχύσαρκη αντικείμενο χλεύης ή μέσο διακωμώδησης. Από το «Κάνει επικύψεις η χοντρή κυρία» σε γνωστή ταινία με τον Θανάση Βέγγο, το «Σούζι τρως, και ψεύδεσαι και τρως» της Ρένας Βλαχοπούλου στην Ρένα (Βαρβάρα) Πασχαλίδου στην «Παριζιάνα», το «αγόραρε, χέλι» από τη Φρύνη Αρβανίτη στο «The Κόπανοι» και αλλά και τη σωρεία γραφικών απεικονίσεων παχύσαρκων γυναικών και αντρών σε ταινίες με τον Στάθη Ψάλτη, ο παχύσαρκος στον ελληνικό κινηματογράφο είναι περισσότερο καρικατούρα παρά ψυχή που το πάχος της ερμηνεύει κάποιο βαθύ προβληματισμό της.

Δείτε ενδεικτικά δύο δείγματα:

Η απεικόνιση της παχυσαρκίας εξελίσσεται

Στις νεότερες δεκαετίες, όμως, ευτυχώς η απεικόνιση της παχυσαρκίας στο διεθνή κινηματογράφο έγινε πιο σύνθετη, αντανακλώντας κοινωνικές ανησυχίες για την εικόνα του σώματος, την υγεία και τις προκαταλήψεις. Ταινίες όπως του 2009 «Μοναδική» και την πιο πρόσφατη «Φάλαινα» του 2022, έφεραν στο προσκήνιο τις ψυχολογικές και συναισθηματικές προκλήσεις των παχύσαρκων ατόμων. Τον δρόμο είχαν ανοίξει ντοκιμαντέρ όπως το «Super Size Me» που ανέδειξαν τις επιπτώσεις της βιομηχανίας τροφίμων στη δημόσια υγεία.

Ας σταχυολογήσουμε μερικές ταινίες ενδεικτικά:

«Η Φάλαινα»: Η συγκινητική ταινία του Darren Aronofsky με τον Brendan Fraser στον ρόλο ενός παχύσαρκου άνδρα που προσπαθεί να επανασυνδεθεί με την αποξενωμένη κόρη του, δείχνει πώς το πάχος ερμηνεύεται από προγενέστερο τραύμα αλλά και που οδηγεί. Ο τίτλος, ως σύγχρονη αλληγορία συνδεδεμένη με το γνωστό βιβλίο του Μέλβιλ «Μόμπι Ντικ» αγκαλιάζει σφιχτά τα σώματα που δύσκολα δύο χέρια θα μπορούσαν να αγκαλιάσουν τον κορμό τους.

«Όνειρα σε Ψηλοτάκουνες Γόβες»: Μια plus-size έφηβη, κόρη μιας πρώην βασίλισσας ομορφιάς, αμφισβητεί τα στερεότυπα συμμετέχοντας σε έναν διαγωνισμό καλλιστείων. Η ευθεία αντιπαράθεση ενός αρρωστημένου επί πολλά έτη θεσμού, όπως αυτός των καλλιστείων, που στήριζαν τα πρότυπα ομορφιάς σε ασθενικά πρότυπα, γίνεται με χιούμορ και ανθρωπιά. Η δε σχέση προσεγμένης μάνας και ευτραφούς κόρης, λειτουργεί ως ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση στα χαρακώματα των γενεών.

«Οι αληθινές γυναίκες έχουν καμπύλες»: Η ιστορία μιας νεαρής Λατίνας που προσπαθεί να αποδεχτεί το σώμα της ενώ έρχεται αντιμέτωπη με τις προσδοκίες της οικογένειάς της, κερδίζει το διεθνές φεστιβαλικό κοινό και μεταμορφώνει σε μία βραδιά την Αμέρικα Φεράρα σε ηθοποιό πρώτης γραμμής. Στην Αμερική αυτή η ανεξάρτητη ταινία έγινε σημείο αναφοράς και πλέον μεταφέρεται και ως μιούζικαλ στο θεατρικό σανίδι.

«Ο Τσάρλι και το Εργοστάσιο Σοκολάτας» συνδέεται με το θέμα της παχυσαρκίας κυρίως μέσω του χαρακτήρα του Αυγούστου Γκλουπ, ενός από τα παιδιά που κερδίζουν το «χρυσό εισιτήριο» για την ξενάγηση στο εργοστάσιο του Willy Wonka. Ο Αύγουστος παρουσιάζεται ως υπέρβαρος και λαίμαργος, με την αδυναμία του για το φαγητό –ιδιαίτερα για τη σοκολάτα– να οδηγεί στην πτώση του μέσα σε ένα ποτάμι σοκολάτας. Εκείνη η απεικόνισή έχει δεχτεί κριτική για την ενίσχυση στερεοτύπων γύρω από την παχυσαρκία.

«Feed»: Πρόκειται για ένα ψυχολογικό θρίλερ το οποίο εστιάζει σε έναν αστυνομικό που ερευνά μια φετιχιστική κοινότητα που ταΐζει υπέρβαρες γυναίκες σε ακραίο βαθμό.

«Αδυναμία»: Μια ταινία τρόμου βασισμένη σε βιβλίο του Stephen King, όπου ένας υπέρβαρος άνδρας πέφτει θύμα κατάρας που τον κάνει να χάνει βάρος ανεξέλεγκτα.

«Φονικό Πάθος»: Περιγράφει τις 3 Heathers και τη σχέση τους με τη Βερόνικα, ένα κορίτσι το οποίο, καθοδηγούμενο από τον φίλο της, σκοτώνει αυτά τα κορίτσια και τις παρέες τους που κάνουν εκφοβισμό στους αδύναμους και παχύσαρκους μαθητές. Η μια από τις αντι-ηρωίδες πάσχει από anorexia nervosa καθώς απροκάλυπτα (πιο ξεκάθαρα στη musical έκδοση) ξερνάει κάθε της μπουκιά.

«Τι Βασανίζει τον Γκίλμπερτ Γκρέιπ»: Αυτή η δραματική ιστορία καταγράφει τις βιωμένες ανησυχίες ενός νεαρού (Johnny Depp) που φροντίζει τη μητέρα του, η οποία πάσχει από σοβαρή παχυσαρκία αλλά και τον αδελφό του που βρίσκεται στο φάσμα.

«Μονάκριβη»: Η ιστορία μιας υπέρβαρης έφηβης που αντιμετωπίζει τη φτώχεια, την κακοποίηση και την απόρριψη, ενώ προσπαθεί να φτιάξει μια καλύτερη ζωή.

Το «Fatso», είναι ένα κοινωνικό δράμα με κωμικά στοιχεία που ακολουθεί έναν άνδρα στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τη σχέση του με το φαγητό.

Η ταινία «Βαριά Ερωτευμένος» ασχολείται με το πώς οι κοινωνικές προκαταλήψεις γύρω από την εξωτερική εμφάνιση επηρεάζουν τις σχέσεις και τις αντιλήψεις των ανθρώπων. Ο Χαλ, ο οποίος είναι επιφανειακός και ερωτεύεται μόνο όμορφες γυναίκες με βάση την εξωτερική τους εμφάνιση, αλλάζει μετά από μια μαγική εμπειρία και βλέπει την εσωτερική ομορφιά των ανθρώπων. Όταν γνωρίζει τη Ρόουζ (την οποία, στην πραγματικότητα, βλέπει υπέρβαρη), εκείνος την αντιλαμβάνεται ως μια όμορφη, αδύνατη γυναίκα λόγω της μαγείας που τον επηρεάζει. Η ταινία υπογραμμίζει ότι το πραγματικό «βάρος» ενός ανθρώπου δεν είναι η σωματική του διάσταση, αλλά η εσωτερική του αξία. Αξίζει να αναφερθεί ότι η πρωταγωνίστρια Γκουίνεθ Πάλτροου οριακά βίωσε καθημερινή θλίψη στα γυρίσματα, καθώς με τα προσθετικά όλοι την κοιτάζαν με απαξίωση.

Η ταινία «Norbit», συνδέεται με το θέμα της παχυσαρκίας μέσα από τον χαρακτήρα της Rasputia, της υπέρβαρης και κυριαρχικής γυναίκας που παντρεύεται τον Norbit (και τους δύο ρόλους υποδύεται ο Eddie Murphy). Η παχύσαρκη ηρωίδα χρησιμοποιείται ως στοιχείο σατυρικής υπερβολής και κωμικής αποσυμπίεσης, καθώς τρομάζει λόγω του μεγάλου της μεγέθους και της σωματικής της δύναμης. Η εικόνα της υπέρβαρης γυναίκας συνδέεται με την κυριαρχία, την επιθετικότητα και τη σκληρότητα, ενώ ο Norbit, ο οποίος είναι λεπτός και ευάλωτος, υποτάσσεται στην «εξουσία» της πρώτης.

Η ταινία «Δάσκαλος Για Κλάματα» είναι μια ακόμα δημιουργία με τον Έντυ Μέρφυ που ενέπνευσε σε ένα βαθμό την ταινία «Norbit». Τονίζει την κοινωνική πίεση γύρω από την εξωτερική εμφάνιση, την προσωπική αποδοχή και την κοινωνική αναγνώριση, μέσω ενός παχύσαρκου άνδρα που φοβάται ότι η εμφάνιση του θα τον εμποδίσει να προσεγγίσει τη γυναίκα των ονείρων του.

Τρία ντοκιμαντέρ αλλάζουν τον τρόπο που προσλαμβάνουμε οπτικά την τροφή

Ξεκινάμε με το «Super Size Me». Ο Morgan Spurlock δοκιμάζει μια δίαιτα αποκλειστικά με φαγητό από τα McDonald’s για έναν μήνα, εξετάζοντας τις επιπτώσεις της γρήγορης διατροφής στην υγεία. Η κρυφή ζάχαρη, τα trans λιπαρά και τα προβλήματα υγείας που εμφανίστηκαν στον καθ’ όλα υγιή ερευνητή, σόκαραν το 2004 το παγκόσμιο κοινό και ανάγκασαν πολυαλυσίδες ταχυφαγείων να αναγράφουν με σαφήνεια τη θερμιδική πρόσληψη ανά τροφή.

Το «Fed Up» είναι ένα ντοκιμαντέρ που αποκαλύπτει τον ρόλο της βιομηχανίας τροφίμων και των πολιτικών αποφάσεων στην επιδημία της παχυσαρκίας. Αναφερόμενο σε θέματα όπως το πρόβλημα της αυξημένης κατανάλωσης ζάχαρης, των επιπτώσεων της βιομηχανίας τροφίμων, της επιρροής της διαφήμισης και της κοινωνίας και της αδυναμία του συστήματος υγείας να καταπολεμήσει την κρίση της παχυσαρκίας, ταράζει όσα γνωρίζαμε για τις νέες γενιές παχύσαρκων.

«That Sugar Film»: Εξερευνά την επίδραση της ζάχαρης στον οργανισμό, με τον δημιουργό να δοκιμάζει μια «φυσιολογική» δίαιτα με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη. Με πρωταγωνιστή και σκηνοθέτη τον Damon Gameau, βλέπουμε τον ίδιο να αποφασίζει να ακολουθήσει μια διατροφή που περιλαμβάνει τρόφιμα που συχνά θεωρούνται «υγιεινά», αλλά στην πραγματικότητα περιέχουν κρυφή ζάχαρη, όπως είναι τα δημητριακά πρωινού, οι χυμοί φρούτων και οι σαλάτες (dressing). Στόχος του είναι να δείξει πώς η κατανάλωση κρυφής ζάχαρης μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες για την υγεία, ακόμα και αν τα τρόφιμα φαίνονται υγιεινά.

Παρατηρήσεις ενός plus size κινηματογραφόφιλου

Ως παχύσαρκος, και κινηματογραφόφιλος, θεωρώ ότι ο κινηματογράφος έχει κάνει πολλά βήματα γύρω από το θέμα της πρόσληψης της εικόνας του παχύσαρκου. Από τις κωμικές και συχνά υποτιμητικές αναπαραστάσεις του παχύσαρκου ατόμου στις πρώτες μέρες του κινηματογράφου, όπου το υπέρβαρο σώμα χρησιμοποιούνταν ως αντικείμενο γελοιοποίησης και slapstick αστείων, έχουμε φτάσει σε μια εποχή που οι κινηματογραφικές ταινίες και ντοκιμαντέρ ασχολούνται με την παχυσαρκία με πιο σοβαρό και κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο, καταρρίπτοντας στερεότυπα και ενισχύοντας τη συζήτηση γύρω από τη διαφορετικότητα και την αποδοχή του σώματος.

Σήμερα, η αφήγηση γύρω από την παχυσαρκία στον κινηματογράφο έχει εξελιχθεί, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στις κοινωνικές και ψυχολογικές πτυχές αντί απλώς στη σωματική εμφάνιση ή τη διατροφική συμπεριφορά.

Όλο και περισσότεροι κινηματογραφιστές πλέον τολμούν να παρουσιάσουν την παχυσαρκία ως μέρος του ανθρώπινου εμπειρικού κόσμου, χωρίς να τη μειώνουν ή να την στιγματίζουν, κάτι που αντικατοπτρίζει την κοινωνική αλλαγή γύρω από την αποδοχή της διαφορετικότητας και την ανάγκη για πιο υγιείς και ανθρώπινες αντιλήψεις για το σώμα.

Μετά από αυτές τις ανάστατες παρατηρήσεις, ίσως με αυτήν την διπλή ιδιότητα (του κριτικού και plus size guy), την επόμενη φορά που θα πάω σινεμά να επιλέξω μικρότερο αναψυκτικό και ένα μόνο ανάλατο ποπ-κορν αντί για παγωτά, σοκολάτες, ζελίνια κ.λπ. Ίσως και όχι, γιατί η παχυσαρκία δεν είναι κάτι τόσο απλό και μονοδιάστατο.

Ποιόν κοροϊδεύω; Οι ταινίες δεν θεραπεύουν καταστάσεις, καταθέτουν διαφορετικές αφηγήσεις στα ίδια θέματα. Πως, για παράδειγμα, σε μια ταινία βλέπουμε από τα μάτια ενός δολοφόνου τα στοιχεία που τον οδήγησαν στο έγκλημα ή τους ανθρώπους που ενώ μπορούσαν να τον αποτρέψουν απλά τον άφησαν στην τύχη του; Ο θεατής σε αυτό το παράδειγμα δεν καθαγιάζει τον δολοφόνο, απλά δεν τον στέλνει στην πυρά χωρίς προβληματισμό. Έτσι και με την παχυσαρκία: ο παχύσαρκος δεν θεραπεύεται από μια ταινία, ούτε το κοινό εν μια νυκτί αλλάζει νοοτροπία και σταματάει τον εκφοβισμό στους υπέρβαρους ανθρώπους. Και φυσικά η απόφαση ενός υπέρβαρου να αδυνατίσει δεν είναι το ίδιο απλή με αυτή του «συμβατού με το ιδανικό βάρος του» συνανθρώπου.

Το βάρος είναι «προσωπικός χώρος ασφάλειας», ένα μαξιλάρι από τα χτυπήματα των γύρω, η ανάγκη στιγμιαίας απόλαυσης εν τω μέσω μιας ασφυκτικής καθημερινότητας, αβλεψία και κακή ενημέρωση στο στρες και άγχος. Κανένας τίτλος τέλους δεν φέρει τη θεραπεία.

Αν κάτι κρατάμε από την εξέλιξη και τη συμπερίληψη του θέματος στη μεγάλη οθόνη, είναι πως εξομαλύνει την καταπιεσμένη ενοχή της κατανάλωσης φαγητού από τον παχύσαρκο, ανοίγοντας ένα παράθυρο στη θεραπεία, που δεν είναι μόνο διατροφική αλλά και ψυχική. Όσο για τον αδύνατο θεατή, του υπογραμμίζει ότι οι μη όμοιοι του δεν δυσκολεύονται απλά να του μοιάσουν· φέρουν και άλλες αδυναμίες που όταν τους ενεργοποιείς τα triggers τους στην πραγματικότητα, εσύ που έχεις δύναμη να βοηθήσεις, χάνεις την ευκαιρία να χρησιμοποιήσεις το δώρο της ζωής θεραπευτικά για τους άλλους.