Όταν η Ελληνική Εταιρεία Ψυχανάλυσης και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας «Ονειρεύεται και Πράττει»

«Είμαστε από την ύλη των ονείρων πλασμένοι και ύπνος κυκλώνει τη σύντομη ύπαρξή μας».
Σαίξπηρ “Τρικυμία”

Την Κυριακή 7 Μαΐου 2023 ολοκληρώθηκαν με τη συμμετοχή περισσότερων από 400 συνέδρων, οι τριήμερες εργασίες του XVIII Συμποσίου της ΕΕΨΨ με θέμα «Ονειρεύεσθαι και Πράττειν».

Οι συμμετέχοντες εξερεύνησαν μεταξύ άλλων την αναλυτική συνεδρία ως μια από κοινού άσκηση στην ονειροπόληση, το αποτέλεσμα του διαλόγου δύο Ασυνειδήτων, και το όνειρο ως τη δραματοποίηση μιας σύγκρουσης και την προσπάθεια επίλυσής της, αλλά και ως περιέκτη που απελευθερώνει τον ασθενή από μία ένταση.

Με ομιλίες, στρογγυλά τραπέζια, ειδικές συνεδρίες, κλινικά εργαστήρια, ομάδες εργασίας, ομαδικές εποπτείες, αλλά και μία συζήτηση με αφορμή ένα ντοκιμαντέρ, το «Βαλίτσες με θραύσματα ονείρων» της Μαριάννας Οικονόμου, οι σύνεδροι επισκέφθηκαν το «Ονειρεύεσθαι και Πράττειν» από κάθε δυνατή οπτική του, μέσα από την κλινική εμπειρία, την ψυχανάλυση, την ιατρική, αλλά και την τέχνη, τη φιλοσοφία, την ιστορία και την λογοτεχνία.

Το πρόγραμμα του Συμποσίου ήταν τόσο πυκνό, με αρκετές συνεδρίες και διαλέξεις να λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα, που εκ των πραγμάτων ήταν αδύνατον να τα παρακολουθήσει κανείς όλα. Ακολουθεί μία σταχυολόγηση “στιγμιοτύπων”, η οποία προφανώς αδικεί όσα δεν εμπεριέχονται στο παρόν άρθρο, δίνει όμως έστω μια γεύση του τριημέρου.

Το όνειρο, αντικείμενο συναλλαγής μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου

Μια φιλοσοφική και ιστορική διάσταση στο θέμα του Συμποσίου έδωσε με την -εξ αποστάσεως δυστυχώς- ομιλία της σε μια κατάμεστη αίθουσα, η διακεκριμένη διεθνώς ψυχαναλύτρια Μαρίλια Αϊζενστάιν-Αβέρωφ, μιλώντας για τη σημασία που είχαν τα όνειρα ανέκαθεν για τους ανθρώπους και σε μακρινούς πολιτισμούς. Αναφερόμενη στην πραγματεία του Αριστοτέλη για τα Όνειρα «Περί της καθ’ ύπνον μαντικής», όπου ο ίδιος αποκλείει την ιδέα μιας θεϊκής καταγωγής του ονείρου, μιας και συμβαίνει σε όλους, δήλωσε πως ο Έλληνας φιλόσοφος του 4ου π.Χ αι. είχε προαισθανθεί καλύτερα από μεγάλο αριθμό τωρινών νευρολόγων το ασυνείδητο εν δράσει.

«Η ψυχή υπηρετεί το σώμα όταν είναι ξύπνιο. Όταν αυτό αναπαύεται, η ψυχή βρίσκεται σε κίνηση. Είναι σε εγρήγορση και αποκτά γνώση. Βλέπει ό,τι είναι ορατό, ακούει ό,τι ακούγεται, στοχάζεται και όλη αυτή η διεργασία εκφράζεται στα όνειρα», εξήγησε η κ. Αϊζενστάιν-Αβέρωφ.

Δεν παρέλειψε να αναφερθεί στον Ιπποκράτη, και στο έργο του «Περί Διαίτης», όπου εξηγεί πως η αξιοποίηση των ονείρων διευκολύνει τη διάγνωση ασθενειών, καθώς λειτουργούν ως ενδείξεις σωματικών διαταράξεων.

Επόμενος σταθμός στο χωροχρονικό ταξίδι με οδηγό την Μαρίλια Αϊζενστάιν-Αβέρωφ ήταν το Όρος των Λίθων και του Μπαμπού στην Κίνα, όπου υπάρχει ένας ναός (Shizhusi), που φιλοξενεί «αιτούντες ονείρων», ανθρώπους οι οποίοι καταφεύγουν εκεί για να κοιμηθούν και να ονειρευτούν. «Η ανάβαση στο όρος παρομοιάζεται με την αναλυτική θεραπεία: Σε κάθε στάδιο αποκαλύπτεται μία κρυμμένη έννοια», είπε.

Περνώντας στην Ιαπωνία, ανέσυρε έναν μύθο του 12ου αιώνα για δύο γιαπωνέζες αδερφές, που η μία αγόρασε το όνειρο της άλλης, με τίμημα έναν καθρέφτη.

Κλείνοντας την περιπλάνηση, μίλησε για τη θεραπευτική σχέση, στην οποία συνδιαλέγεται το ονειροπολείν του αναλυτή με το ονειρεύεσθαι του ασθενή.

Όταν ο αναλυτής γίνεται ανόητος: σκέψεις για τη διαδραμάτιση

Από τη Βραζιλία ταξίδεψε ο Roosevelt M.S. Cassorla, Τακτικός Καθηγητής Ιατρικής Ψυχολογίας στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Καμπίνας και Διδάσκων Ψυχαναλυτής των Ψυχαναλυτικών Εταιρειών του Σάο Πάολο και του Καμπίνας, για να συμμετάσχει στο Συμπόσιο της ΕΕΨΨ. Τίτλος της ομιλίας του στην κατάμεστη αίθουσα, «Όταν ο αναλυτής γίνεται ανόητος: σκέψεις για τη διαδραμάτιση (enactment)». Εξήγησε με πολύ παραστατικό τρόπο, μέσα από δύο ιστορίες, το πώς λειτουργούν οι χρόνιες και οξείες διαδραματίσεις μέσα στο πλαίσιο της θεραπείας και πώς ορισμένες φορές οι τραυματικές καταστάσεις του ίδιου του αναλυτή μέσω της προβλητικής ταύτισης επιτίθενται στην ικανότητά του αναλυτή να σκέφτεται.

Η αλήθεια χωρίς αγάπη είναι βία

Η πρώτη ιστορία που αφηγήθηκε ήταν μια κλινική περίπτωση από την αρχή της πανδημίας, όταν είχαν ξεκινήσει οι πρώτοι εμβολιασμοί των επαγγελματιών υγείας. Η αναλύτρια, επόπτης της οποίας ήταν ο Κασόρλα, χρειάστηκε να ακυρώσει ένα προγραμματισμένο ραντεβού με μία ασθενή της, προκειμένου να πάει να εμβολιαστεί. Αλλά δεν ήταν καθόλου προετοιμασμένη για την αντίδρασή της! Η ασθενής της είπε ότι σταματάει την ανάλυση, χαρακτηρίζοντάς την ανήθικη, που δέχεται να πάρει προτεραιότητα, αντί να δωρίσει το εμβόλιο σε πιο φτωχούς ανθρώπους. Επιπλέον, της είπε πως θα ήταν δυνητική δολοφόνος, γιατί θα μπορούσε να μεταδώσει τον κοβιντ στην ίδια που δεν θα είχε εμβολιαστεί.

Η ασθενής ήταν συγγραφέας και καλλιτέχνης με διεθνή βραβεία και μεγάλο όνομα στον χώρο της. Στην αναλύτρια άρεσε πολύ η τέχνη και την συνέπαιρναν οι ιστορίες της ασθενούς. Ένα μέρος της την εξιδανίκευε, ενώ παράλληλα συνέβαινε και το αντίστροφο. Είχαν αμοιβαίες μαζικές προβλητικές ταυτίσεις, χρόνιες διαδραματίσεις που παρέμεναν ανεπεξέργαστες, παρεμποδίζοντας την ικανότητά τους για σκέψη. Συμβαίνει και στους καλύτερους, ακόμα και στον Φρόιντ στην περίπτωση της Ντόρα, μας υπενθύμισε ο Κασόρλα. «Ας χρησιμοποιήσουμε σαν μοντέλο τον μύθο του Νάρκισσου. Όταν κοιτάει στη λίμνη γίνεται χαζός, εμποδίζεται η ικανότητα σκέψης του. Όταν ο ασθενής βλέπει τον εαυτό του στον αναλυτή και το αντίστροφο, με μια εξιδανικευμένη ή ανταγωνιστική μορφή, υπάρχει δυσκολία να ξεχωρίσουν τι είναι του ενός και τι του άλλου».

Ο Κασόρλα επεσήμανε ότι σε άλλες περιοχές την ίδια στιγμή προχωρούσε η αναλυτική διαδικασία. «Σε αυτήν την περίπτωση είδα ότι γινόταν καλή δουλειά μεταξύ τους, αλλά υπήρχε αυτή η περιοχή παράλυσης, που εμπόδιζε να γίνει πιο ισχυρή η θεραπεία».

Γιατί όμως αντέδρασε τόσο βίαια η ασθενής; Η συζήτηση στο πλαίσιο της εποπτείας κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: Ο θαυμασμός που είχε η αναλύτρια για την ασθενή, σκέπαζε μια μεγάλη ζήλια. Η ίδια ήθελε να είναι καλλιτέχνης, διάσημη και βραβευμένη, να έχει μια πιο εύκολη ζωή. Αλλά συνέβαινε και το αντίστροφο. «Στην Βραζιλία έχουμε την κακή συνήθεια να ζηλεύουμε τα όμορφα πράγματα! Φαντάζομαι το ίδιο και στην Ελλάδα», σχολίασε ο Κασόρλα.

Η ασθενής λοιπόν με αυτόν τον τρόπο εξέφρασε τη ζήλια της. Όμως γιατί η αναλύτρια της είπε ότι θα πάει να εμβολιαστεί και δεν ακύρωσε απλώς το ραντεβού χωρίς περαιτέρω πληροφορίες; «Πρέπει να είμαστε αδιαφανείς για να προβάλλει σε εμάς ό,τι θέλει ο ασθενής, αλλιώς αυτό γίνεται πιο δύσκολο. Μπορώ να του πω ότι έχω μια υποχρέωση και δεν μπορώ να είμαι στη συνεδρία, όχι τι θα κάνω», ανέφερε ο Κασόρλα. Όπως αποκαλύφθηκε στην εποπτεία, κάτω από την πρόταση «εγώ θα πάω να εμβολιαστώ» κρυβόταν ένα άλλο νόημα: «Είμαι ανώτερη σου. Είμαι επαγγελματίας υγείας και εσύ δεν είσαι. Θα εμβολιαστώ πρώτη». Μέσα σε αυτήν την οξεία διαδραμάτιση, ήταν σαν να της έλεγε «δεν είμαστε ίδιες, δεν είμαι προέκταση σου!».

«Εκείνη τη στιγμή έγινε έκρηξη του αναλυτικού χώρου. Αυτή η διάσπαση, ο χωρισμός, είναι τραυματική, βίαια. Η αναλύτρια παρέλυσε. Δεν ήξερε τι να πει», είπε ο Κασόρλα. Το καινούριο στοιχείο που αποκαλύφθηκε στην εποπτεία, ήταν ότι η οξεία διαδραμάτιση έκρυβε μία χρόνια διαδραμάτιση που ήταν κρυφή. «Αυτό γίνεται κάποιες φορές στο γάμο. Μετά από έναν τεράστιο τσακωμό χωρίζουν. Και μετά καταλαβαίνουν ότι υπήρχε πρόβλημα καιρό, αλλά δεν το καταλάβαιναν. Θεωρούμε ότι στον χώρο μας έχουμε την ικανότητα να παρατηρήσουμε, αλλά τελικά δεν είναι έτσι. Συνέβη μέχρι και στον Φρόιντ!»

Τελικά η ασθενής, μετά από αυτήν την αναγνώριση της αναλύτριας στην εποπτεία, συνέχισε τη θεραπεία με καλύτερα αποτελέσματα.

Όνειρα και μη όνειρα για δύο

Η δεύτερη ιστορία που αφηγήθηκε ο Κασόρλα, αφορούσε μία συνάδελφό του αναλύτρια από την Ουρουγουάη, που δεχόταν τις επιθέσεις ενός ναρκισσιστή, αλαζόνα ασθενή, ονόματι Ιγνάθιο, που “ήξερε τα πάντα” και ο οποίος στην πρώτη συνεδρία είπε ότι θεωρούσε τις γυναίκες κατώτερες, ότι ήταν καλές μόνο για να μένουν στην κουζίνα και να φροντίζουν τα παιδιά.

Κατά τη διάρκεια της ανάλυσης ο ασθενής απουσίαζε, καθυστερούσε να πληρώσει και ήταν εξαιρετικά δυσάρεστος. Ωστόσο υπήρχαν κάποιες στιγμές που υπήρχε εγγύτητα και φαινόταν να γίνεται αναλυτική εργασία.

«Ένα βράδυ, ήταν η τελευταία συνεδρία της ημέρας, η αναλύτρια ήταν πολύ κουρασμένη και η συνεδρία του ασθενούς ήταν στις 8:00 μ.μ.. Εκείνη περίμενε. 8:10, 8:20 και ο Ιγνάθιο δεν εμφανίζεται. Είχε ήδη χάσει αρκετές προηγούμενες συνεδρίες. Η αναλύτρια σκέφτηκε: “Δεν θα έρθει, αλλά αν φτάσει την τελευταία στιγμή;”. Στις 8:30 μ.μ., αποφάσισε να φύγει. Εκείνη τη νύχτα είδε ένα όνειρο: ήταν με τον μικρό της γιο στο σούπερ μάρκετ και της άφησε το χέρι- όταν πήγε να τον ψάξει, τρέχοντας παντού, δεν τον βρήκε. Ξύπνησε απελπισμένη και εκείνη τη στιγμή συνειδητοποίησε ότι η συνεδρία με τον Ιγνάθιο δεν ήταν στις 8:00 μ.μ., αλλά στις 8:30 μ.μ. Είχε φύγει ακριβώς όταν θα άρχιζε η συνεδρία! Κατά την αφύπνιση από αυτό το όνειρο, είχε πρόσβαση στην καταπιεσμένη μνήμη της συνειδητοποιώντας το λάθος σε σχέση με τον χρόνο. Ντροπιασμένη, προσπάθησε να σκεφτεί τι της είχε συμβεί, διατυπώνοντας όλες τις υποθέσεις που μπορούσε σε σχέση με την αντιμεταβίβασή της. Δεν ανακάλυψε τίποτε άλλο από αυτό που ήδη γνώριζε: ότι ο Ιγνάθιο ήταν πολύ δυσάρεστος για εκείνη».

Την επόμενη μέρα τον περίμενε με ανησυχία και ενοχή. Προς έκπληξή της έφτασε πριν από την ώρα του, κάτι πρωτοφανές. Ο Ιγνάθιο ξεκίνησε λέγοντάς της ότι η χθεσινή μέρα ήταν πολύ σημαντική γι’ αυτόν, επειδή πήγε στο σχολείο των παιδιών του και είδε πόσο καλοί ήταν οι δάσκαλοι, που φρόντιζαν τα παιδιά. Χρησιμοποίησε τη φράση “πράξεις αγάπης”, που την εξέπληξε ευχάριστα. Όταν τον ρώτησε τι είχε συμβεί την προηγούμενη ημέρα, εκείνος απάντησε «Χθες ήταν πολύ διασκεδαστικό, σε είδα να φεύγεις όταν έφτανα. Αλλά άργησα και μου άξιζε, το έχω κάνει πολλές φορές μαζί σου». Εκείνη απάντησε πως δεν άργησε, ότι η συνεδρία ήταν στις 8.30, αλλά εκείνος επέμεινε, προσπαθώντας να την πείσει ότι ήταν δικό του λάθος. «Δεν ήθελε να αναγνωρίσει τη χρόνια διαδραμάτιση», σχολιάζει ο Κασόρλα. «Αν φύγει εκείνη, αυτός θα χάσει τον έλεγχο. Δεν αντέχει να έχει δική της ζωή. Το τραύμα της συνειδητοποίησης της ετερότητας, μετά την ναρκισσιστική πεποίθηση ότι εγώ και ο αναλυτής μου είμαστε ένα σύνολο σαν μαμά και μωρό και δεν μπορούμε να χωριστούμε ο ένας από τον άλλον».

Η αναλύτρια, διαισθανόμενη την απελπισία του τον ρωτά «Μου φαίνεται ότι δεν μπορείς να αντέξεις το γεγονός ότι ο αναλυτής σου σε άφησε. Δεν σου έχει συμβεί κάτι παρόμοιο σε κάποια άλλη στιγμή της ζωής σου;» Και τότε εκείνος θυμάται ένα επεισόδιο, όταν ήταν 4 ετών, που η μητέρα του τον πήγε για ψώνια και εκείνος κάποια στιγμή άφησε το χέρι της και χάθηκε. Η μητέρα του είχε εξαφανιστεί. Κάποιος κάλεσε την αστυνομία η οποία πήρε το αγόρι στο σπίτι του. Αποδείχθηκε ότι η μητέρα του είχε ξεχάσει ότι τον είχε πάρει μαζί της για ψώνια.

«Θεωρώ ότι ο Ignacio και η αναλύτριά του, κάπου στο αναλυτικό πεδίο, είχαν συνάψει μια σαδομαζοχιστική συμπαιγνία στην οποία ήταν δύσκολο να διαφοροποιηθούν, μία “χρόνια διαδραμάτιση”. Αυτή η συμπαιγνία ξετυλίγεται όταν εκείνη πηγαίνει σπίτι της, “προκαλούμενη” από τα λάθη και τις καθυστερήσεις του. Το γεγονός αυτό το ονόμασα “οξεία διαδραμάτιση”», εξήγησε ο Κασόρλα.

Γιατί όμως κι εδώ η χρόνια διαδραμάτιση δεν αναγνωρίστηκε νωρίτερα; Ο Κασόρλα απαντά: «Για να μην έρθει σε επαφή με την αλήθεια, γίνεται κανείς ηλίθιος ασυνείδητα. Συμβαίνει στους ασθενείς μας, αλλά και σε εμάς. Δεν πρέπει να ενοχοποιούμαστε, απλά να το ξέρουμε και να το αποδεχτούμε για να το αναγνωρίζουμε. Οι πιο ευάλωτες περιοχές μας, μας εμποδίζουν στη δουλειά μας. Και οι ασθενείς μπορούν να μας μάθουν πολλά για τους εαυτούς μας. Θα ήταν σωστό να τους πληρώνουμε εμείς καμία φορά αντί να μας πληρώνουν εκείνοι!», κατέληξε.

Το όνειρο και ο χώρος της εν δυνάμει πράξεως

Σε μια πολυδιάστατη ομιλία, ο Σαράντης Θανόπουλος, Ψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, Πρόεδρος και Διδάσκων της Ιταλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, φώτισε τη συσχέτιση ονείρου, αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και ψυχανάλυσης. Προσδιόρισε το όνειρο ως τον προνομιούχο χώρο της υποκειμενικής πράξης, η οποία δεν εξαντλείται σε μια συγκεκριμένη οριστική κατάληξη, μα παραμένει σε εξέλιξη… «Στο ονειρικό πεδίο η εν δυνάμει ικανοποίηση της επιθυμίας κάνει το υποκείμενο που επιθυμεί «πραγματικό», το όνειρο επιδιώκει την πραγμάτωση της υποκειμενικότητας και όχι της επιθυμίας αυτής καθεαυτής. Υπό αυτήν την έννοια είμαστε φτιαγμένοι από την ύλη από την οποία είναι φτιαγμένα τα όνειρα, όπως λέει ο Σαίξπηρ. Η ονειρική εμπειρία της νύχτας και της ημέρας είναι η έδρα της υποκειμενικότητας, η έδρα του ανθρώπινου δράματος, το οποίο οι τραγικοί ποιητές μετέφεραν στη σκηνή του θεάτρου της Πόλης», εξήγησε.

Επικαλούμενος τον Φρόυντ, ο κ. Θανόπουλος έφερε τον ψυχαναλυτικό ρόλο στο προσκήνιο, υπενθυμίζοντας πως το όνειρο δεν δημιουργεί, απλώς μετασχηματίζει ένα ασυνείδητο κείμενο ήδη υπαρκτό, που έχει χαρακτήρα αποσταθεροποιητικό, σε ένα συνειδητό, έκδηλο κείμενο με σταθεροποιητική λειτουργία. «Ο ρόλος του αναλυτή είναι να βγάλει το όνειρο από αυτήν την λειτουργία», επεσήμανε. «Το ψυχαναλυτικό έργο επεκτείνει το όνειρο πέρα από τα σύνορα του, μέσω του συναισθηματικού, φαντασιακού και διανοητικού συμμερισμού του στην ψυχαναλυτική σχέση, των ελεύθερων συνειρμών του αναλυόμενου και την αιωρούμενη προσοχή του αναλυτού».

Και εκεί είναι που εντοπίζει τη συσχέτιση με την αρχαία τραγωδία. «Υπάρχει μια καθαρή αναλογία. Το κείμενο της τραγωδίας προϋπάρχει της θεατρικής της εκτέλεσης. Επιπλέον αναπαράγει το θέμα ενός μύθου (χώρος κατεξοχήν των ασυνείδητων φαντασιακών σχηματισμών) με αλλαγές και προσθήκες, που δημιουργούν πρωτότυπους συνειρμούς, συναισθήματα και σκέψεις. […] Ωστόσο, πάνω στη σκηνή το κείμενο παίρνει καινούργια πνοή και ζωή, αποκτά βάθος και βεληνεκές που η γραπτή του μορφή από μόνη της δεν θα είχε».

«Όπως συμβαίνει με την τραγική ποίηση, η οποία βάζει στη σκηνή το γεγονός που έχει ήδη συμβεί, συμβαίνει ή μπορεί να συμβεί, όχι για να βρει μια διηγηματική λύση της καταστροφικής εξέλιξης, μα για να προάγει την επεξεργασία της στον εσωτερικό κόσμο του θεατή και την εισαγωγή της στον εν δυνάμει χώρο της εμπειρίας, έτσι και η ανάλυση δημιουργεί έναν δυνητικό, πειραματικό, ονειρικό χώρο που επεκτείνει και την ψυχαναλυτική σχέση και τη σχέση του αναλυόμενου με τη ζωή πέρα από τα όρια τους στον χώρο και στον χρόνο, απενεργοποιώντας τον μηχανισμό της καταναγκαστικής επανάληψης», εξήγησε.

Που είμαστε όταν ονειρευόμαστε;

Επικαλούμενος τον Γουίνικοτ, ο πρόεδρος της Ιταλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας απάντησε σε αυτό το ερώτημα φέρνοντας στο προσκήνιο την έννοια της διασκέδασης, του παιχνιδιού, της ερωτικής επιθυμίας αλλά και κάθε αισθησιακής απόλαυσης. «Όταν διασκεδάζουμε είμαστε, όπως και στο όνειρο, στον “εν δυνάμει χώρο”, στον χώρο του παιχνιδιού. Το παιχνίδι δεν έχει έναν συγκεκριμένο σκοπό άλλον από το να διατηρήσει μια έντονη συμφωνία στο ένα ή στο άλλο πεδίο επιθυμίας με τον άλλον. Δεν εγκλείεται σε ένα αποτέλεσμα. Η ερωτική διασκέδαση και απόλαυση δεν πραγματοποιείται με την εκφόρτωση της σεξουαλικής ορμής δια μέσου της σεξουαλικής πράξης. Βρίσκει τον δρόμο της με το ερωτικό παιχνίδι, όπου το αντικείμενο της επιθυμίας το συναντάς εδώ και το χάνεις εκεί, για να το ξαναβρείς όπου ήταν πριν η κάπου αλλού».

«Ότι ισχύει για την ερωτική επιθυμία και απόλαυση ισχύει και για κάθε αισθησιακή απόλαυση της ζωής: τη μουσική, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία, την τέχνη, την εργασία ως δημιουργική πράξη, το καλό φαγητό, το ταξίδι αναψυχής, την καλή παρέα», δήλωσε ο Σαράντης Θανόπουλος. «Η επιτέλεση της πράξης (κάναμε έρωτα, φάγαμε, ταξιδέψαμε σε ένα νησί, είδαμε ένα φιλμ) είναι αναγκαία, αλλά η πράξη παίρνει πραγματική συναισθηματική και νοητική σημασία μόνο όταν ενώ επιτελείται, συγχρόνως επεκτείνεται σε άλλα πεδία, σε άλλες προοπτικές μέσω συνειρμών που την ανοίγουν σε κάθε κατεύθυνση ανάπτυξης της βίωσης και της ικανοποίησης της επιθυμίας».

Αναζήτηση ψυχοσεξουαλικής ταυτότητας, μεταξύ ονειρεύεσθαι και πράττειν

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε επίσης η συζήτηση γύρω από το ερώτημα της ταυτότητας του φύλου σε περιπτώσεις παιδιών και εφήβων με αντιμεταβιβαστικές προκλήσεις, σε στρογγυλό τραπέζι που οργάνωσε η Διαγνωστική και Θεραπευτική Μονάδα για το Παιδί «Σπύρος Δοξιάδης».

Η Ευγενία Σουμάκη, αντιπρόεδρος του Δ.Σ. της ΕΕΨΨ, περιέγραψε το πλαίσιο της εφηβείας στη σύγχρονη εποχή, όπου παρατείνεται ο κόσμος της ψευδαίσθησης και οι έφηβοι καθηλώνονται στο μαγικό, ενώ οι γονείς επιδίδονται από την πλευρά τους και εκείνοι στην αναζήτηση μαγικών λύσεων. Από την κλινική τους εμπειρία, οι ειδικοί διαπιστώνουν κυριαρχία των αυτοτραυματισμών (8 στα 10 περιστατικά), παράλληλα με τις παντός είδους εξαρτήσεις και τις απόπειρες αυτοκτονίας. Ενώ η αμφισεξουαλική συμπεριφορά αυξανόμενης μερίδας των εφήβων οδηγεί μέσα από την ψυχαναλυτική οπτική στην εξής διερώτηση: Μήπως κρατώντας και τα δύο φύλα, το άτομο κάνει πράξη την αδυναμία του να επιλέξει αντικείμενο;

Ωστόσο διευκρινίζεται πως η ταυτότητα φύλου δεν είναι ψυχιατρική διαταραχή, αλλά έκφανση ταυτότητας σε ένα ευρύτερο φάσμα. Γι’ αυτό και ο ρόλος του θεραπευτή είναι να συνοδεύσει τους εφήβους αυτούς στη διερεύνηση της ταυτότητάς τους, χωρίς κάποιον «κρυφό στόχο» να αλλάξουν.

«Τα ζητήματα φύλου μας οδηγούν είτε σε μια στάση είτε ενέργειας (δηλαδή παρορμητικού acting) είτε αν-ενέργειας… Σε αυτά τα διλήμματα αντικατοπτρίζονται οι ψυχικές καταστάσεις των νέων με δυσφορία φύλου οι οποίες μέσω του μηχανισμού της προβολικής ταύτισης επικοινωνούνται στον θεραπευτή αλλά και στις κλινικές ομάδες που περιβάλλουν τη θεραπευτική σχέση» εξήγησε η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια παιδιών και εφήβων Ελένη Χουρδάκη.

«Ο ψυχαναλυτής στη θεραπευτική διαδικασία οικειοποιείται μια χώρα που είναι άγνωστη και μετά βρίσκει το άγνωστο στη δική του χώρα. […] Το πράττειν άλλοτε εμποδίζει το ονειρεύεσθαι, άλλοτε το ωραιοποιεί», δήλωσε, σχολιάζοντας την αντιμεταβίβαση που εξετάστηκε στις περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν, η κλινική ψυχολόγος και ψυχαναλύτρια Αριέλλα Ασέρ.

Συνέχειες και ασυνέχειες του δέρματος: Ψυχικές ανταλλαγές ανάμεσα στο όνειρο και την πράξη

Στο «Δερματολογικό Νοσοκομείο Ανδρέας Συγγρός» λειτουργεί από τον Δεκέμβριο του 2020 ένα ιατρείο ψυχοδερματολογίας, πραγματικά πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα, από την Ομάδα Ψυχοδερματολογίας Τμήματος Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας της Α’ Ψυχιατρικής Κλινικής ΕΚΠΑ του Αιγινήτειου Νοσοκομείου. Το έργο του παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του Συμποσίου, με τους ενδιαφερόμενους για αυτό να υπερβαίνουν κατά πολύ την χωρητικότητα της αίθουσας, με αποτέλεσμα πολλοί να το παρακολουθήσουν όρθιοι. Τα όσα ειπώθηκαν τους αποζημίωσαν.

Για τη λειτουργία του ιατρείου ως πεδίου διεπιστημονικής συνάντησης, με τις δυσκολίες που προκύπτουν από την ένταξη ενός νέου θεσμού εντός ενός προϋπάρχοντος μίλησε ο Δρ. Ιωάννης Μαλογιάννης, υπεύθυνος ΤΔΠ και ΤΨΨ Α’ Ψυχιατρικής Κλινικής ΕΚΠΑ Αιγινήτειου Νοσοκομείου. «Το ιατρείο μας υποδέχεται τις ακατέργαστες ψυχικές διεγέρσεις του ασθενούς, που έγιναν δερματικές βλάβες».

Τα άγχη προβάλλονται στο σώμα, και το δέρμα, το μεγαλύτερο όργανο του σώματος, λειτουργεί ως «καμβάς» του πράττειν. «Το δέρμα μου είναι η άγραφη βιογραφία μου», είπε η ψυχίατρος Δέσποινα Γιαϊλόγλου. «Οι δερματικές εκδηλώσεις των ασθενών μας θα μπορούσαν να αποτελούν τα ανεπεξέργαστα στοιχεία μιας ιστορίας που δεν μπορεί να αναπαρασταθεί, να γίνει αντικείμενο ονειροπόλησης, οπότε παραμένει απροσπέλαστη με μόνη διέξοδο να εγγραφεί στο δέρμα».

Το στοίχημα για τους θεραπευτές είναι να βοηθήσουν τους ασθενείς να μορφοποιήσουν και να μετασχηματίσουν τα άγχη τους, υποδεχόμενοι τα περιεχόμενά τους, ακόμα και μέσα στη σιωπή. Έχουν ανάγκη από μια «μητέρα» αρκετά καλή, ώστε να εμπεριέξει τα άγχη τους.

«Το δέρμα αποτελεί το πρώτο θεμέλιο επαφής με το άγγιγμα του άλλου», εξήγησε η ψυχίατρος Χριστίνα Κουτσουρίδου. «Μπορεί να βιωθεί υποκειμενικά ως τόπος συνάντησης με τον άλλον, ή ως ασπίδα προστασίας». Η ιδια μίλησε για την αυτοπροκαλούμενη δερματίτιδα, ως μια λύση για την αντιμετώπιση του αφόρητου ψυχικού πόνου.

Ως επόπτρια της ομάδας, η Μαρίλια Αϊζενστάιν-Αβέρωφ μίλησε, σε βιντεοσκοπημένη συζήτησή της με την πρόεδρο του Δ.Σ. της ΕΕΨΨ Χαρά Καραμανωλάκη, για τα μοντέλα αντιμετώπισης του ψυχοσωματικού ασθενή και επικεντρώθηκε στο μοντέλο της Ψυχαναλυτικής Σχολής του Παρισιού. «Το ανθρώπινο ον είναι μία σωματοψυχική ενότητα, στην οποία ο (ιεραρχικά ανώτερος) ψυχισμός διαχειρίζεται το σύνολο των τραυματικών διεγέρσεων της ζωής. Αν υπερφορτωθεί και δεν μπορεί να τις διαχειριστεί, μπορεί να εκφορτιστεί σε ευάλωτα σημεία του σώματος».

Ερωτηθείσα ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει σήμερα η ψυχανάλυση, απάντησε προβληματισμένη: «Πώς μπορεί να βαστάξει την ταυτότητά της σε έναν πολιτισμό όπου όλα πρέπει να γίνονται γρήγορα»…