Όταν διάβασα το άρθρο των Κρίστοφερ Κοστέλο και Ραν Ντ. Άνμπαρ, σκέφτηκα μια φίλη η οποία κάθε πρωί, πριν αρχίσει τη μέρα της, διαβάζει ένα ποίημα. Όπως λέει η ίδια, δεν χρειάζεται ιδιαίτερη γνώση. Απλά διαβάζει και αφήνει τον εαυτό της να «κοιτάξει» μέσα της.
Είτε οι στίχοι είναι ανάλαφροι είτε είναι μελαγχολικοί νιώθει, λέει, ότι «είναι λόγια της καρδιάς που απευθύνονται στην καρδιά», όπως έγραφε ο Μαρσέλ Μπριόν για τα «Μαλαισιακά Τραγούδια», ποιήματα του Ιβάν Γκολ.
Και είμαστε τυχεροί που η σκηνοθέτις Εύα Στεφανή μάς γνώρισε, με το «Παρασκήνιο» της ΕΡΤ, τον μεταφραστή του, σημαντικό ποιητή και διηγηματογράφο, Επαμεινώνδα. Χ. Γονατά.
Ο Γκολ, λέει στην Εύα Στεφανή ο Ε.Χ. Γονατάς, αποθεώνει το φυτικό βασίλειο.
‘Ω ροδόκηπε, που έχεις δει τόσα καλοκαίρια,
τριακόσιες διαφορετικές αυγές
ν’ ανανεώνουν τον έρωτα κάθε μέρα
Πόσες εξόριστες μέλισσες
πόσες βροχές ξορκισμένες
στις τριανταφυλλιές μέσα στις φλέβες σου
Ιβάν Γκολ, Ποιήματα (1920-1950). Επιλογή, μετάφραση, επίμετρο, σημειώσεις:Ε. Χ. Γονατάς, εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 2003
Και δεν χρειάζεται να είναι κανείς μυημένος στην ποίηση για να νιώσει τη δύναμη του Γκολ, όταν γράφει για «το πικρό μπαχάρι», για «βιολέττες που ξέβαψαν με τη βροχή» ή για «το κόκκινο πιπέρι μπήγει κραυγές».
«…Η πραγματικότητα είναι η βάση κάθε μεγάλης τέχνης. Χωρίς αυτήν δεν υπάρχει ζωή, δεν υπάρχει ουσία. Η πραγματικότητα είναι η γη κάτω από τα πόδια μας και ο ουρανός πάνω από το κεφάλι μας…». Από το επίμετρο του Ε.Χ. Γονατά, Ιβάν Γκολ-Ποιήματα (1920-1950), εκδόσεις στιγμή.
Γιατί αναφέρω τον Γκολ; Γιατί τον θεωρώ συγκλονιστικό και πάντα υπάρχει μια προσωπική ματιά σε ό,τι γράφουμε.
Όπως σ’ αυτό το άρθρο, ο 23χρονος Κρίστοφερ Κοστέλο περιγράφει πώς η ποίηση τον βοήθησε να διαχειριστεί καλύτερα τη διαταραχή κοινωνικού άγχους.
Άρθρο των Κρίστοφερ Κοστέλο και Ραν Ντ. Άνμπαρ/ Απόδοση Έφη Ζέρβα
Τόσο η ποίηση όσο και η επιτυχημένη ψυχοθεραπεία απαιτούν από εμάς να αγγίξουμε τα πιο βαθιά μας συναισθήματα. Ως εκ τούτου, ο αγώνας του να βρούμε τις σωστές λέξεις και να τις βάλουμε στη σωστή σειρά είναι κοινός για τον ειδικό, τον ασθενή και τον ποιητή, σύμφωνα με τον ψυχοθεραπευτή Τζέρεμι Χολμς (2008). Εξωτερικεύοντας συναισθήματα σε μια σελίδα, οι ασθενείς μπορεί να αρχίσουν να κατανοούν τον εαυτό τους και να δράσουν με στόχο την αλλαγή.
Η ποίηση και το τραύλισμά μου
Το άγχος μου συχνά εκδηλώνεται ως τραύλισμα, με αποτέλεσμα να δυσκολεύομαι να επικοινωνήσω. Κάτι απλό, όπως το να παραγγείλω σε ένα εστιατόριο, μπορεί να γίνει βασανιστήριο, καθώς το σώμα μου αισθάνεται πως εναντιώνεται στο μυαλό μου. Το τραύλισμα ξεκίνησε όταν πήγαινα δημοτικό κι έχω δοκιμάσει διάφορες τεχνικές για να το αντιμετωπίσω. Η λογοθεραπεία δεν βοήθησε, όμως σημείωσα σημαντική πρόοδο με την ύπνωση, με την οποία κατάφερα να αποκτήσω πρόσβαση στον ασυνείδητό νου μου.
Θεωρώ πως και οι σπουδές μου στην ποίηση, όπου η έμφαση δίνεται σε μια λογική συσχετισμών παρά στην αυστηρή πραγματικότητα, με προετοίμασαν εξίσου καλά για την ψυχοθεραπεία. Η ύπνωση και η ποίηση προϋποθέτουν το να είμαστε δεκτικοί στο άγνωστο και πρόθυμοι για πειραματισμό. Η συγγραφή ποίησης δημιουργεί τον δικό της ρυθμό, βοηθώντας μας να παρακάμψουμε τον συνειδητό νου και να χρησιμοποιήσουμε τη συνειρμική, ποιητική λογική του ασυνειδήτου.
Ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα σχετικά με την αγχώδη διαταραχή είναι πως δεν ξέρουμε απαραιτήτως τι μπορεί να την ενεργοποιήσει. Το άγχος συχνά προκαλείται από τις πιο μικρές, ελάσσονες κοινωνικές διαδράσεις και μεγαλώνει μέχρι ν’ αρχίσω να αναρωτιέμαι για το ίδιο το νόημα της ύπαρξής μου. Σε αυτές τις δύσκολες στιγμές, η ποίηση προσφέρει ένα μέσο κατανόησης του κόσμου.
Συχνά χρησιμοποιώ την ποίηση ως μηχανισμό αντιμετώπισης της αγχώδους διαταραχής. Όταν βρίσκομαι αντιμέτωπος με τις άπειρες δυνατότητες μιας λευκής σελίδας, μπορώ να μετατρέψω τη στιγμή αυτή σε ευκαιρία για καλύτερη κατανόηση του νου μου. Σε ένα από τα ποιήματά μου, η αδυναμία να μιλήσω μετατρέπεται σε «κούτσουρα που φράζουν τον ποταμό του λάρυγγά μου».
Γράφοντας για το τραύλισμα, ξεφεύγω από τη δίνη των σκέψεων που προκαλεί το ίδιο το γεγονός. Νιώθω κάτι σαν εξαγνισμό: μόλις οι λέξεις καταλήξουν στη σελίδα, αποχωρούν από το μυαλό μου. Η εξωτερίκευση του συναισθήματος συμβάλλει στην αποδυνάμωσή του. Αντί να με «κατατρώει» το άγχος μου, μπορώ πάρω αποστάσεις και να το εξετάσω.
Επιπλέον, αισθάνομαι πως η ποίηση έχει μια δύναμη μεταμορφωτική. Ακριβώς επειδή δεν περιορίζεται από αυστηρούς γλωσσολογικούς κανόνες, μου επιτρέπει να δω τους συσχετισμούς μεταξύ φαινομενικά ανόμοιων πραγμάτων· μου επιτρέπει να διατηρώ την ελπίδα και ταυτόχρονα να απελπίζομαι.
Ο Τζον Κητς και η φυματίωση
Για μένα, υπάρχουν ελάχιστα παραδείγματα της θεραπευτικής δύναμης της ποίησης πιο εντυπωσιακά από εκείνα του Τζον Κητς. Στα 25 του, ο φημισμένος ποιητής του ρομαντισμού βασανιζόταν από έναν επίμονο βήχα. Για τον Κητς, ο βήχας αυτός δεν μπορούσε να είναι κάτι άλλο από την πιο ολέθρια ασθένεια της εποχής του: τη φυματίωση. Έτσι, δεν προκαλεί έκπληξη πως στο πιο διάσημο ποίημά του φαντασιώνεται τη φυγή από αυτές τις συνθήκες.
Η «Ωδή σε ένα αηδόνι» γράφτηκε την εποχή που ο Κητς υπέφερε από τα συμπτώματα της ασθένειας. Γράφει για τη χαμένη νιότη του που:
«…χλωμιάζει και σαν φάσμα ισχνή ξεψυχά·
που ακόμα κι η σκέψη μες στη θλίψη σε λιώνει
και βαραίνει τα βλέφαρα της απόγνωσης ζάλη». *
Το αηδόνι του τίτλου είναι ελεύθερο από όλα αυτά, χωρίς υγρό στους πνεύμονές του:
«την ευδία του θέρους μ’ ολόγιομη φωνή τραγουδάς» *
Στίχοι όπως αυτοί φανερώνουν την ικανότητα της ποίησης να διαχειρίζεται αντικρουόμενα συναισθήματα. Κάτι παρόμοιο μπορεί να επιτύχει και ο πεζός λόγος, όμως η έμφαση της ποίησης στον συνειρμό παρά στην αυστηρή πραγματικότητα, σημαίνει πως εξετάζει τα όρια της ανθρώπινης κατάστασης από πολύ κοντά: είναι σαν το τραγούδι του αηδονιού να αποκτά τις ουτοπικές τους ιδιότητες όσο φθίνει η νεότητα του ποιητή. Οι δυο τους ενώνονται μέσω αυτού του ποιήματος με τρόπο που ένα μεγαλύτερο πεζογράφημα ίσως δεν θα μπορούσε να επιτύχει.
Παρόλο που ο Κητς αποτυπώνει μια ζοφερή εικόνα της κατάστασής του, μπορεί κι επικεντρώνεται στο αηδόνι, αυτή την ουτοπική φιγούρα της πτήσης, της φυγής και των νέων δυνατοτήτων. Όμως δεν πρόκειται απλώς για ένα ζώο: πετάει «με τα φτερά της ποίησης». Για τον Κητς, η τέχνη της ποίησης είχε κάτι το μοναδικό –τη σχέση της με τη γλώσσα και τον κόσμο- που της προσέδιδε ζωτική σημασία στις πιο δύσκολες στιγμές.
Ποιητική εικονοποιία
Όπως ο Κητς μπόρεσε να διατηρήσει την απώλεια και την ελευθερία ταυτόχρονα στην εικόνα του αηδονιού, η μετατροπή του τραυλίσματός μου σε εικόνα με βοηθάει να δω την προοπτική του. Το τραύλισμα δεν ήταν απλώς τραύλισμα. Δεν με εμπόδιζε απλώς από το να μιλήσω, αποτελούσε ευκαιρία για περισυλλογή.
Η στιγμή έπαψε να είναι μια δίνη στην οποία παγιδεύομαι, και γίνεται κάτι από το οποίο μπορώ να πιαστώ. Η μεταφορά της εμπειρίας προσδίδει μια πραγματικότητα που δεν θα υπήρχε σε άλλη περίπτωση. Παραβάλλοντας το άγχος μου με «κούτσουρα», το καθιστά κατανοητό. Δεν μοιάζει πλέον με εξωγήινη δύναμη που με έχει κατακυριεύσει· αντιθέτως, γίνεται κάτι που αντιλαμβάνομαι.
Κατανοώ την εμπειρία του Κητς επειδή συλλαμβάνει τη δύναμη της ποίησης να μας μεταφέρει πέρα από τον εαυτό μας. Όταν γράφω, φαντάζομαι τον Κητς στο κρεβάτι του αποδυναμωμένο, να εξακολουθεί να διακρίνει το τραγούδι των πουλιών έξω από το παράθυρό του. Αυτό είναι η ποίηση: ένας τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο, ένας τρόπος να ακούμε τα πουλιά – ειδικά μέσα στο σκοτάδι.
Παρόλο που ήρθα σε πρώτη επαφή με την ποίηση εκτός θεραπευτικού πλαισίου, πιστεύω πως η εμπειρία μου καταδεικνύει πως η ποίηση είναι χρήσιμη σε κλινικό περιβάλλον. Ο Νόα Ζ. Κέμπλερ σημειώνει πως, με όρους παρόμοιους με αυτούς που χρησιμοποίησα εδώ, η μοναδική γραμματική δομή της ποίησης μπορεί να επιτρέψει στους ασθενείς «να επανεφεύρουν τον εαυτό τους». Καθώς η ποίηση δεν περιορίζεται από γραμματικούς κανόνες, επιτρέπει στους ασθενείς να αποκτήσουν πρόσβαση σε κομμάτια του εαυτού τους στα οποία δεν έχουν πρόσβαση μέσω του συνειδητού.
Από την πλευρά της, η δρ Νταϊάνα Ράαμπ προτείνει οι ασθενείς της να κρατούν ημερολόγιο της καθημερινότητάς τους και να σημειώνουν τα σημεία όπου «τραγουδούν οι λέξεις». Στην περίπτωση που εξετάζουμε, οι λέξεις τραγουδούν όταν συσχετίζουν αντικρουόμενα συναισθήματα, όταν δίνουν φωνή σε εκείνα τα συναισθήματα που διαφορετικά δεν εκφράζονται. Ένα «ποιητικό ημερολόγιο» μπορεί να βοηθήσει τους ασθενείς να μείνουν συντονισμένοι στις συγκεκριμένες στιγμές, με καλύτερα αποτελέσματα.
Άλλες μορφές δημιουργικότητας, όπως το σχέδιο, η ζωγραφική, η γλυπτική, η φωτογραφία, το βίντεο, η μουσική, το θέατρο και ο χορός, μπορούν επίσης να βοηθήσουν τους ασθενείς να δουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους με νέα οπτική, ώστε να τα επεξεργαστούν με διαφορετικό τρόπο.
Ίσως αυτό το άρθρο σας κάνει να σκεφτείτε τον ρόλο της ποίησης και της δημιουργικής έκφρασης στη θεραπευτική διαδικασία με ευρύτερους όρους.
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος