Η Τέχνη στην υπηρεσία της οδικής ασφάλειας

Ο δεκατριάχρονος Michael Weilert έκανε τα πάντα όπως του είχε μάθει η μητέρα του. Πάτησε το κουμπί για να ενεργοποιήσει ένα σήμα πεζών που αναβοσβήνει στη λεωφόρο Pacific στο Parkland της Ουάσιγκτον. Περίμενε μέχρι να σταματήσει το πρώτο αυτοκίνητο στη διασταύρωση πριν μπει στη διάβαση πεζών με το ποδήλατό του. Τότε, μια νεαρή γυναίκα που οδηγούσε ένα Jeep Wrangler δεν σταμάτησε και χτύπησε το αγόρι, σκοτώνοντάς το.

Αυτή είναι η θλιβερή αλήθεια: Οι διαβάσεις πεζών δεν λειτουργούν. Σύμφωνα με διάφορες μελέτες, μόνο μεταξύ πέντε και δεκαπέντε τοις εκατό των οδηγών επιβραδύνουν στις πεζών [στην Ελλάδα το ποσοστό αυτό είναι ακόμα πιο χαμηλό]. Η συντριπτική πλειοψηφία των οδηγών απλά δεν τους δίνει σημασία.

Δεδομένης της αναποτελεσματικότητάς τους, προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι πολεοδόμοι βασίζονται σε αυτές τις ταπεινές λευκές ρίγες για να μας προφυλάξουν από τα αυτοκίνητα – και μάλιστα ενώ οι δρόμοι της Αμερικής γίνονται όλο και πιο θανατηφόροι: 42.915 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους σε τροχαία δυστυχήματα το 2021, σύμφωνα με την Εθνική Υπηρεσία Ασφάλειας Οδικής Κυκλοφορίας. Υψηλό 16 ετών και αύξηση 10,5% από το 2020. Ο κίνδυνος για τους πεζούς συνεχίζει να αυξάνεται ακόμη περισσότερο, με μια άνευ προηγουμένου αύξηση των θανάτων το 2021.

Αυτές οι θανατηφόρες συγκρούσεις είναι χειρότερες σε κοινότητες χαμηλού εισοδήματος, οι οποίες είναι λιγότερο πιθανό να έχουν ασφαλή πεζοδρόμια, διαβάσεις δρόμων ή περιοχές αναψυχής για περπάτημα. Μια πρόσφατη έκθεση με τίτλο “Dangerous by Design” από τη ΜΚΟ Smart Growth America της Ουάσιγκτον, η οποία υποστηρίζει τον δίκαιο πολεοδομικό σχεδιασμό, κατηγορεί κυρίως τον τρόπο με τον οποίο είναι σχεδιασμένοι αυτοί οι δρόμοι – δηλαδή για την ταχύτητα, με φαρδιές λωρίδες και μηδαμινή υποδομή για πεζούς. Μια απλή αλήθεια είναι: όσο πιο φαρδιές είναι οι λωρίδες, τόσο μεγαλύτερη η ταχύτητα, και οι πόλεις των ΗΠΑ έχουν πολλές φαρδιές λωρίδες που καλούν τους οδηγούς να πατήσουν το πεντάλ.

Το θανατηφόρο οδικό τοπίο της Αμερικής είναι το θέμα του The Street Project, ενός νέου ντοκιμαντέρ του PBS σχετικά με τις προσπάθειες των πολιτών να κάνουν τους δρόμους πιο ασφαλείς. Όταν η σκηνοθέτις Τζένιφερ Μπόιντ ξεκίνησε τα γυρίσματα, υπέθεσε ότι πίσω από την ανησυχητική αύξηση των θανάτων πεζών πρέπει να κρύβεται η διάσπαση της προσοχής των οδηγών. Όμως, όπως έμαθε σύντομα, οι ψηφιακές οθόνες είναι λιγότερο ένοχες από ό,τι αντιλαμβάνονται οι περισσότεροι. «Λιγότερο από το 1% των θανάτων πεζών σχετίζονταν με φορητές ηλεκτρονικές συσκευές», διαπίστωσε.

Αντίθετα, ανακάλυψε ότι δύο από τους μεγαλύτερους παράγοντες είναι η ταχύτητα και τα μεγαλύτερα αυτοκίνητα. Σε μια ανατριχιαστική επίδειξη, παρατάσσει παιδιά δημοτικού μπροστά από ένα SUV κανονικού μεγέθους. Χρειάζονται δέκα παιδιά μέχρι ο οδηγός να μπορέσει επιτέλους να εντοπίσει τα υψωμένα χέρια τους. «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η άνοδος των SUV είχε τεράστιο αντίκτυπο», της λέει στο ντοκιμαντέρ ο Peter Norton, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια που μελετά την αστική κινητικότητα.

Σχεδιάζοντας μια λύση …με χρώματα

Εάν το πρόβλημα είναι η υπερβολική ταχύτητα και η ορατότητα και οι διαβάσεις πεζών δεν μπορούν να το σταματήσουν, ίσως το χρώμα να μπορεί. Το Asphalt Art Initiative, ένα πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από το Bloomberg Philanthropies, παρέχει επιχορηγήσεις για τη δημιουργία τέχνης για την τροποποίηση επικίνδυνων δρόμων. Ένα από αυτά τα έργα είναι στο Chattanooga του Tennessee, όπου καλλιτέχνες και κάτοικοι μεταμόρφωσαν μια εμπορική οδό υψηλής κυκλοφορίας με μια ασφάλτινη τοιχογραφία μεγάλης έκτασης, ενώ οι μαθητές χάραξαν ασφαλή μονοπάτια για περπάτημα  στην περιοχή με στένσιλ και αλευρόκολλα.

Στο Durham της Βόρειας Καρολίνας, οι κάτοικοι επέλεξαν να μεταμορφώσουν μια διάβαση υψηλού κινδύνου μπροστά από ένα δημοτικό σχολείο. Μαζί, δημιούργησαν ένα ζωντανό μωσαϊκό από τελείες και μια μπλε τοιχογραφία με πολύχρωμα ψάρια. «Η όαση μας», όπως την αποκαλούσαν οι κάτοικοι, είχε ένα εκπληκτικό αποτέλεσμα. «Οι δυνητικά επικίνδυνες συγκρούσεις μεταξύ οδηγών και πεζών που διέσχιζαν τον δρόμο μειώθηκαν κατά 30% και το ποσοστό των ανθρώπων που αισθάνθηκαν ότι δεν ήταν ασφαλές να διασχίζουν τον δρόμο μειώθηκε από 85% σε 6%».

Στο Λάνκαστερ της Καλιφόρνια, οι ντόπιοι επέλεξαν μια πολυσύχναστη διασταύρωση πέντε κατευθύνσεων για έναν καλλιτεχνικό επανασχεδιασμό. Χρησιμοποίησαν σκυρόδεμα για να μειώσουν τις διαβάσεις πεζών κατά περισσότερο από το μισό, πρόσθεσαν πάνω από 280 τ.μ. νέου χώρου για πεζούς, στένεψαν τις λωρίδες αυτοκινήτων και πρόσθεσαν μία πινακίδα Stop. Το αποτέλεσμα τράβηξε την προσοχή των οδηγών: Η μέση ταχύτητα στη διασταύρωση μειώθηκε κατά 20%, το ποσοστό των οδηγών που δίνουν προτεραιότητα στους πεζούς αυξήθηκε κατά 10% και η ποδηλασία αυξήθηκε κατά 12%.

Συνολικά, σύμφωνα με την Πρωτοβουλία, «τα δεδομένα έδειξαν μείωση 50% των ατυχημάτων που αφορούσαν πεζούς ή ποδηλάτες και 37% μείωση των ατυχημάτων που οδηγούσαν σε τραυματισμούς. Στις διασταυρώσεις με τέχνη στην άσφαλτο σημειώθηκε μείωση 17% στα συνολικά ατυχήματα».

Δεκάδες μέρη σε όλο τον κόσμο έχουν αντιμετωπίσει τους δρόμους τους με παρόμοιες μορφές θεραπείας μέσω τέχνης, όπως η Βοστώνη, η Οκλαχόμα, το Βανκούβερ, το Δελχί και αρκετές πόλεις στην Κίνα και την Ευρώπη.

Και στην Ελλάδα έχουν γίνει μεμονωμένες προσπάθειες, όπως αυτή του Δήμου Χαλανδρίου, που στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Εβδομάδας Κινητικότητας 2020, σε συνεργασία με τους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων τριών δημοτικών σχολείων (1ο, 2ο και 5ο), οργάνωσε τον σχεδιασμό από τους μαθητές πολύχρωμων διαβάσεων μπροστά από τα τρία σχολεία.

Σε ορισμένες πόλεις, οι τρισδιάστατες ζωγραφιές στο οδόστρωμα δημιουργούν την ψευδαίσθηση υπερυψωμένων οδοφραγμάτων ή παιδιών στο δρόμο. Στο Δελχί, 20 δρόμοι φαίνονται τώρα να είναι κομμένοι από τσιμεντόλιθους που φτάνουν σε ύψος μέχρι τα γόνατα – μια εκλεπτυσμένη οπτική ψευδαίσθηση. Το Οντάριο πειραματίστηκε με βαμμένες λακκούβες στο δρόμο για να πείσει τους οδηγούς να επιβραδύνουν.

Η ψευδαίσθηση λειτουργεί καλύτερα τις πρώτες εβδομάδες, όταν οι οδηγοί εκπλήσσονται, και μετά η επίδρασή της μειώνεται λίγο όταν τη συνηθίζουν. Αλλά ακόμη και τότε, συνεχίζει να επιβραδύνει τους οδηγούς, σύμφωνα με τον ιδρυτή της Delhi Street Art, που ζωγράφισε διαβάσεις πεζών στο Δελχί, και έναν εκπρόσωπο της Transport for London. Στο Βανκούβερ, ένα ζωγραφισμένο κορίτσι στο οδόστρωμα, η «Pavement Patty», μοιάζει να έχει πεταχτεί στον δρόμο κυνηγώντας μια μπάλα στη λεωφόρο Delta ανάμεσα σε δύο δημοτικά σχολεία. Μαζί με τις πινακίδες που γράφουν «Βιάζεσαι σε μια σχολική περιοχή; Σοβαρά;» το εφέ έχει κόψει την ταχύτητα των οδηγών και εκεί.

Παρά τις επιτυχίες αυτές, το μοντέλο αντιμετωπίζει εμπόδια, μεταξύ των οποίων και η Ομοσπονδιακή Διοίκηση Αυτοκινητοδρόμων των Η.Π.Α., η οποία έχει ιστορικό καταστολής των κοινοτήτων για την εκτός κανονισμού τέχνη σε διαβάσεις πεζών χωρίς άδεια. Αλλά αυτό μπορεί να αλλάξει. Ο οργανισμός αναθεωρεί επί του παρόντος το εγχειρίδιο κανόνων του και ως μέρος αυτών των αναθεωρήσεων, στοχεύει «να ενισχύσει την υπεροχή της ασφάλειας για όλους τους χρήστες στην ερμηνεία των προτύπων σχεδίασης.

Μια κουλτούρα κατηγορίας του θύματος

Οι πολύχρωμες διαβάσεις πεζών μπορεί να μειώνουν τη βία των οχημάτων μία διασταύρωση τη φορά, αλλά το ευρύτερο πρόβλημα είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί: οι περισσότερες πόλεις των ΗΠΑ [και όχι μόνο] δίνουν προτεραιότητα στα αυτοκίνητα. Ακόμη και δαπανηρά νέα έργα, όπως η γέφυρα της 6th Street στο Λος Άντζελες, αποτυγχάνουν όσον αφορά στην ασφάλεια των πεζών και των ποδηλατών. Σε αντίθεση με πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ιδιαίτερα στη Σκανδιναβία, που έχουν επανασχεδιάσει τους δρόμους τους αφαιρώντας χώρο από τα αυτοκίνητα και ορίζοντας λωρίδες αποκλειστικά για ανθρώπους και ποδήλατα. Από τη στιγμή που η Σουηδία εφάρμοσε το «Vision Zero», μια πρωτοβουλία που έκτοτε υιοθετήθηκε από άλλες πόλεις στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, τα τροχαία ατυχήματα εκεί έχουν μειωθεί στο μισό. Ομοίως στη Νορβηγία, όπου, μετά από πέντε χρόνια δέσμευσης σε στρατηγικές ασφαλούς κυκλοφορίας, το Όσλο, μια πόλη με περισσότερους από 600.000 κατοίκους, σημείωσε την πρώτη πλήρη χρονιά της χωρίς κανέναν θάνατο πεζού ή ποδηλάτη το 2019.

«Ο καλός σχεδιασμός κρατά τους ανθρώπους ασφαλείς», λέει ο Δανός-Καναδός πολεοδόμος Mikael Colville-Andersen, στο ντοκιμαντέρ της Boyd. Φανατικός ποδηλάτης ο ίδιος, έχει μια πρόταση: «Οι πολεοδόμοι πρέπει να αναγκάζονται να οδηγούν τα ποδήλατά τους για να πάνε στη δουλειά τους κάθε μέρα για τουλάχιστον έναν μήνα προτού σχεδιάσουν μια πόλη».

Πηγή: Michaela Haas, Reasons to be Cheerful