Γκάμπορ Μάτε: Αποκλειστική συνέντευξη με τον «γκουρού του τραύματος»

Ο παγκοσμίου φήμης επιστήμονας δρ. Γκάμπορ Μάτε ήρθε στην Ελλάδα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Thrive @ Zen Rocks, κατά το οποίο 75 άνθρωποι είχαν την τύχη να συμμετέχουν σε ένα τετραήμερο retreat μαζί του στη Μάνη, ενώ λίγοι περισσότεροι είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν ένα διήμερο εργαστήριο στο ξενοδοχείο Divani Caravel στην Αθήνα με θέμα «Ενδοσκόπηση μέσω Συμπόνοιας: Για την επούλωση του τραύματος και του στρες», που διοργανώθηκε σε συνεργασία του Zen Rocks με την Alternative Media στις 20 και 21 Ιουνίου 2023.

Αφιέρωσε όμως και ένα γενναιόδωρο δίωρο στις 19 Ιουνίου στους φοιτητές ψυχολογίας του Aegean College σε μια ομιλία του στο Μουσείο Μπενάκη, με θέμα «Ο μύθος του Φυσιολογικού» και ελεύθερη είσοδο για το κοινό. Και αυτό είχε τη σημασία του, καθώς η γνώση που προσφέρει, αν και είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη, δεν είναι ευρέως διαδεδομένη και δεν διδάσκεται σε κρίσιμες σχολές, όπως της Ιατρικής.

Ο Δρ. Γκάμπορ Μάτε -με τους τόνους στα α του ονοματεπώνυμου, όπως μας επεσήμανε- με εμπειρία δεκαετιών ως γιατρός και πλούσιες γνώσεις ως συγγραφέας μιας σειράς βιβλίων που έχουν γίνει bestsellers, προσφέρει μια ολιστική προσέγγιση στην κατανόηση και θεραπεία των επιπτώσεων του τραύματος και του στρες. Απορρίπτει την διαχωριστική θεώρηση σώματος και ψυχής και αποκαλύπτει μέσα από τις επαναστατικές ανακαλύψεις της νευροβιολογίας τις διασυνδέσεις μεταξύ του εγκεφάλου, του νευρικού συστήματος, του ανοσοποιητικού και του ενδοκρινολογικού. Στα βιβλία και τις ομιλίες του εξηγεί με κατανοητό τρόπο πώς το Τραύμα βρίσκεται στη ρίζα των περισσότερων ασθενειών, ψυχικών και σωματικών, αλλά και πώς μπορεί να επέλθει η θεραπεία.

Είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε μαζί του στη διάρκεια της παραμονής του στη χώρα μας, αλλά και να τον παρακολουθήσουμε στο διήμερο εργαστήριο, και μοιραζόμαστε μαζί σας ορισμένες από τις πτυχές που φώτισε.

Η σημασία της Σύνδεσης μέσα από τρεις ελληνικές ιστορίες

Ο Γενικός Χειρουργός των ΗΠΑ Dr. Vivek Murthy αναγνώρισε πρόσφατα τη μοναξιά ως επιδημία, που στον δυτικό κόσμο κυριολεκτικά μας αρρωσταίνει και αυξάνει τις πιθανότητες θνησιμότητας. Η σύνδεση με άλλους ανθρώπους προτάσσεται όλο και περισσότερο ως «φάρμακο» σε μια σειρά από περιπτώσεις.

Ο Γκάμπορ Μάτε ταξίδεψε σε κάποια νησιά της Ελλάδας, όπου αναγνώρισε ένα στοιχείο που τείνει να εκλείψει: «Εξακολουθεί να υπάρχει αίσθηση κοινότητας και σύνδεση… Και μεταξύ των κατοίκων, αλλά και με τους ξένους, όπως εμείς… Γίναμε δεκτοί με τόση φιλοξενία, ζεστασιά και υποστήριξη. Αλλά στις μεγαλύτερες πόλεις αυτό υποθέτω πως αποδυναμώνεται όσο περνάει ο καιρός».

Με αφορμή αυτή τη διαπίστωση, αναφέρεται σε μια ιστορία ενός Έλληνα που είχε διαβάσει στους New York Times.

«Είχε φύγει μετά τον εμφύλιο πόλεμο κι έγινε χαλυβουργός σε εργοστάσιο στις ΗΠΑ. Κάποια στιγμή έπαθε καρκίνο του πνεύμονα. Του είπαν ότι αν επιλέξει να ακολουθήσει κάποια θεραπεία θα έχει έξι μήνες ζωής, ενώ χωρίς αυτήν θα έχει τρεις. Μιας και τα έξοδα κηδείας στις ΗΠΑ είναι υπερβολικά πολλά, και θα έπρεπε να πάνε εκεί όλες του οι οικονομίες, αποφασίζει να γυρίσει στην Ελλάδα να πεθάνει. Φτάνει λοιπόν στην Ικαρία. Όλοι οι συγγενείς και οι φίλοι του έρχονται επί μέρες να τον επισκεφθούν στο νεκροκρέβατό του. Κάποια στιγμή μετά από λίγο καιρό κουράζεται να κάθεται εκεί και λέει «πάμε στην βεράντα». Μετά λέει «τι κάνω εδώ που κάθομαι χωρίς να κάνω τίποτα, ας ξεκινήσω κηπουρική»… Μην τα πολυλογώ, τελικά ο καρκίνος έφυγε. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα επέστρεψε στις ΗΠΑ και έψαξε τους γιατρούς να τους ρωτήσει τι συνέβη, αλλά είχαν όλοι τους πεθάνει!»

Τι είχε γίνει; Άλλαξαν οι συνθήκες ζωής. Κανείς δεν βιαζόταν. Σύνδεση. Συναισθηματική υποστήριξη… Πολλές ιστορίες σαν και αυτή, μας λέει, περιλαμβάνονται στο βιβλίο του “The Myth of Normal“, που θα κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο και στα ελληνικά.

Μένοντας όμως στην Ελλάδα, ο δρ. Μάτε αναφέρει μια μελέτη που διεξήχθη μετά από την οικονομική κρίση το 2013 σε φοιτητές στην Αθήνα συγκριτικά με αντίστοιχους στη Σουηδία. Τα ευρήματα στους Έλληνες ήταν ανησυχητικά: υψηλότερο στρες, συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης, λίγες ελπίδες για το μέλλον, αλλά παράλληλα και χαμηλά επίπεδα κορτιζόλης! Αυτό ήταν παράξενο, γιατί όταν αγχώνεσαι εκκρίνεται κορτιζόλη στο αίμα σου. «Αν είναι όμως χαμηλή αντί για υψηλή, σημαίνει ότι έχει εξαντληθεί ο μηχανισμός άμυνας του οργανισμού απέναντι στο στρες», εξηγεί ο ίδιος. Οι μελετητές κατέληξαν ότι η οικονομική κρίση στην Ελλάδα ίσως να έχει επιπτώσεις στην εκδήλωση πιθανών ασθενειών αργότερα στη ζωή.

«Την κορτιζόλη την λαμβάνουμε ως φάρμακο (κορτιζόνη) για να ελεγχθεί η φλεγμονή. Δίνουμε μια ορμόνη του στρες σε όλους! Ίσως λοιπόν αφού η θεραπεία είναι αυτή, να έχει κάποια σχέση το στρες με όλες αυτές τις παθήσεις;», ρωτάει ρητορικά ο δρ. Μάτε, ο οποίος θεωρεί πως ειδικά οι αυτοάνοσες ασθένειες έχουν άμεση συσχέτιση με το στρες, οπως εξηγεί εκτενώς και στο βιβλίο του «Όταν το Σώμα λέει Όχι. Το κόστος του κρυφού Στρες», που κυκλοφόρησε φέτος και στη γλώσσα μας.

Με την τρίτη ελληνική ιστορία, μας ταξιδεύει 2.400 χρόνια πίσω, σε μια φράση ενός γιατρού στη Θράκη, την οποία εργότερα επικαλέστηκε ο Σωκράτης: Το μεγαλύτερο λάθος των σύγχρονων ιατρών είναι ότι διαχωρίζουν το Σώμα από την Ψυχή. «Δυόμισι χιλιετίες αργότερα, εξακολουθούμε να κάνουμε το ίδιο λάθος», λέει ο Μάτε. «Οι γιατροί μιλούν γι’ αυτό εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Τώρα έχουμε την επιστήμη που το αποδεικνύει. Η κριτική μου για το ίδιο μου το επάγγελμα (την ιατρική) δεν είναι ότι παραείμαστε επιστημονικοί, αλλά ότι δεν είμαστε αρκετά επιστημονικοί. Η βιολογία του ανθρώπου δεν μπορεί να διαχωριστεί από τον ψυχισμό του, ούτε από το κοινωνικό περιβάλλον του».

«Πόσες φορές σας έχει ρωτήσει κάποιος γιατρός στον οποίον έχετε απευθυνθεί για ένα θέμα υγείας πώς αισθάνεστε για τον εαυτό σας ως ανθρώπινο ον, πώς αισθάνεστε για τη δουλειά σας ή τι τραύμα μπορεί να έχετε βιώσει κατά την παιδική σας ηλικία; Ο μέσος γιατρός δεν γνωρίζει τίποτα γι’ αυτό», τονίζει.

«Πιστεύω πως η γλώσσα που χρησιμοποιούμε έχει σημασία. Ένα βιβλίο ή ένα τηλέφωνο δεν είναι μέρος του εαυτού μου, είναι κάτι που έχω. Μιλάμε για μια ξεχωριστή οντότητα που κάποιος κατέχει. Όταν λέμε ότι κάποιος έχει κατάθλιψη, λέμε ότι είναι κάτι ξεχωριστό από το άτομο, με τα δικά του χαρακτηριστικά και τη δική του ζωή. Υπάρχει όμως και ένας διαφορετικός τρόπος να το δούμε: Ότι οι ασθένειες -σωματικές και ψυχικές- δεν είναι ξεχωριστά πράγματα, αλλά διαδικασίες, οι οποίες αφηγούνται την ιστορία της ζωής ενός προσώπου. Τι είδους γέννηση είχε, πώς αισθανόταν η μητέρα, πώς ήταν η κουλτούρα εκεί που ζούσε, η οικονομική τάξη στην οποία γεννήθηκε… Αυτό που βλέπουμε είναι διαδικασίες», εξηγεί.

«Είναι εκπληκτικό το τι έχει καταφέρει η δυτική ιατρική σε διάφορους τομείς, αλλά όταν πρόκειται για την κατανόηση των χρόνιων παθήσεων είμαστε πολύ πίσω… Η πλειοψηφία των αυτοάνοσων, όπου το ανοσοποιητικό σύστημα στρέφεται εναντίον του οργανισμού, συμβαίνουν κυρίως σε γυναίκες. Δεν υπάρχει τίποτα μυστηριώδες σε αυτό αν συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για εκδηλώσεις μιας διαδικασίας που συμβαίνει σε ένα άτομο σε σχέση με μια κουλτούρα.

Η ΔΕΠΥ ως αμυντικός μηχανισμός στο Τραύμα

«Διαγνώστηκα με ΔΕΠΥ στα 50 μου χρόνια. Αναγνώρισα τον εαυτό μου στα συμπτώματα. Και λίγο καιρό αργότερα, διαγνώστηκαν δύο από τα παιδιά μου. Πράγμα που φαίνεται να αποδεικνύει το ιατρικό μάντρα που λέει ότι η ΔΕΠΥ είναι η πιο κληρονομική ψυχική ασθένεια που υπάρχει, σωστά; Κι όμως, δεν είναι ούτε ασθένεια, ούτε κληρονομική! Είμαι γιατρός και δύο από τα παιδιά μου έγιναν γιατροί, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε από αυτό ότι το ιατρικό επάγγελμα είναι κληρονομική ψυχική ασθένεια; Η αφηρημάδα δεν είναι ασθένεια. Αν κάποιος σας απειλήσει, έχετε τρεις επιλογές: Να φωνάξετε για βοήθεια. Να σηκωθείτε να φύγετε. Ή να σηκωθείτε και να του πείτε να σταματήσει. Τι θα κάνατε όμως αν δεν είχατε την επιλογή να φύγετε ή να αντισταθείτε; Ο εγκέφαλός σας θα πάγωνε για να μειώσει το άγχος».

Με αυτήν την εισαγωγή ο δρ. Μάτε μίλησε για το προσωπικό του τραύμα, που έχει τις ρίζες του στην κατεχόμενη Ουγγαρία, όταν ο ίδιος ήταν μωρό. Γεννήθηκε τον Ιανουάριο του 1944 – τον Μάιο του ίδιου έτους άρχισε η απέλαση των Εβραίων της Ουγγαρίας στο Άουσβιτς. Μέχρι το τέλος του Ολοκαυτώματος, 565.000 Ούγγροι Εβραίοι είχαν δολοφονηθεί, ανάμεσά τους και οι παππούδες του Μάτε από την πλευρά της μητέρας του. Όταν ήταν 11 μηνών, η μητέρα του τον έστειλε με έναν ξένο σε μία θεία του, γιατί φοβόταν πως δεν θα μπορούσε να αντέξει τις συνθήκες διαβίωσης στο γκέτο της Βουδαπέστης.

«Έπαιρνα το άγχος της μητέρας μου, το απορρόφησα. Τι μπορούσα να κάνω; Να ζητήσω βοήθεια; Από ποιον; Και έτσι η απενεργοποίηση γίνεται ένας μηχανισμός άμυνας…», εξηγεί ο ίδιος. «Οι συναισθηματικές καταστάσεις της μητέρας ήδη κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης επηρεάζουν τη φυσιολογία του εγκεφάλου του μωρού».

Γι’ αυτό και ο ίδιος διαφωνεί κάθετα με τα περί κληρονομικών παθήσεων: «Κανείς δεν έχει βρει ποτέ ούτε ένα γονίδιο που να μπορεί να συνδεθεί με οποιαδήποτε διαταραχή της ψυχικής υγείας. Το περισσότερο που έχουν βρει είναι μια μεγάλη ομάδα γονιδίων, που καθιστούν πιο πιθανό να έχει κανείς μια σειρά από παθήσεις. Αλλά τίποτα συγκεκριμένο… Ακόμα και τα πανομοιότυπα δίδυμα που χωρίζονται κατά τη γέννηση μπορεί να έχουν την ίδια πάθηση επειδή μοιράστηκαν την ίδια μήτρα, βίωσαν και τα δύο το τραύμα του αποχωρισμού από τη μητέρα τους και ούτω καθεξής. Η φυσιολογία του εγκεφάλου εξαρτάται από το τι συμβαίνει, δεν είναι αυτόματη».

Επιστρέφοντας στη ΔΕΠΥ, λέει: «Αν τη δούμε ως προσαρμογή σε ένα “εχθρικό” περιβάλλον, η θεραπεία είναι διαφορετική. Το τραύμα που έχουν οι γονείς από τη δική τους παιδική ηλικία μπορεί να το προκαλέσει. Η σχέση τους με τα παιδιά τους μπορεί να το προκαλέσει. Η μεταξύ τους σχέση το ίδιο… Εξάλλου, η επιγενετική δείχνει ότι ακόμη και με όρους φυσιολογίας, το τραύμα μπορεί να μεταβιβαστεί από τη μια γενιά στην άλλη».

«Οι διαγνώσεις δεν εξηγούν τίποτα. Περιγράφουν τα πράγματα, είναι χρήσιμες, αλλά ποτέ μην τις μπερδεύετε με μια εξήγηση», τονίζει ο Μάτε. «Ας πάρουμε την κατάθλιψη. Αν αναγνωρίσετε ότι η βιολογία του εγκεφάλου είναι η ίδια προϊόν του περιβάλλοντος, επειδή ο ίδιος ο εγκέφαλος είναι ένα κοινωνικό όργανο, η κατάθλιψη αντανακλά την ιστορία σας. Υπάρχει ας πούμε η θεωρία ότι η κατάθλιψη προκαλείται από την έλλειψη σεροτονίνης στον εγκέφαλο. Μερικές φορές αυτό συμβαίνει και τα φάρμακα βοηθούν. Αλλά αυτό δεν αποδεικνύει ότι όντως προκαλείται από αυτό! Όταν πάω σε ένα πάρτυ και δεν νιώθω άνετα, πίνω γιατί με βοηθάει να χαλαρώσω… Μπορούμε να συμπεράνουμε από αυτό ότι η κοινωνική συστολή προκαλείται από έλλειψη βότκας στον εγκέφαλο;», ρωτάει με αφοπλιστικό χιούμορ.

«Τι θα γινόταν αν καταλαβαίναμε ότι ένα παιδί με μια διάγνωση εκδηλώνει κάτι από το περιβάλλον του; Αν αναρωτιόμασταν πώς να βοηθήσουμε αυτό το παιδί να αναπτυχθεί με υγιή τρόπο;», αναρωτιέται ο Μάτε. «Ο αριθμός των υποδοχέων ντοπαμίνης μειώνεται ως αποτέλεσμα της απομόνωσης. Αυτό επηρεάζει τον εγκέφαλο. Σε σχετική μελέτη με πιθήκους, στους οποίους είχαν μειωθεί οι υποδοχείς ντοπαμίνης όσο τους είχαν απομονωμένους, όταν τοποθετήθηκαν ξανά στο φυσικό τους περιβάλλον, οι υποδοχείς επανήλθαν. Τι συνθήκες χρειάζεται ένα παιδί; Αν μπορούμε να του παρέχουμε την υποστήριξη που χρειάζεται, ο εγκέφαλος θα αλλάξει».

Το πρώτο βιβλίο του Γκάμπορ Μάτε, το “Scattered Minds“, που από ό,τι μάθαμε πρόκειται επίσης να κυκλοφορήσει στα ελληνικά από την Key Books μέχρι το 2024, πραγματεύεται το θέμα της νευροδιαφορετικότητας. Τι συμβουλεύει ο ίδιος τους γονείς παιδιών που έχουν διαγνωστεί ως νευροδιαφορετικά; «Κοιτάξτε την οικογενειακή ατμόσφαιρα. Κοιτάξτε πόσο αγχωμένοι είστε οι γονείς. Δουλέψτε πάνω στο δικό σας άγχος και καταλάβετε τι συμβαίνει με το παιδί. Με άλλα λόγια, μην εστιάζετε μόνο στα συμπτώματα και τις συμπεριφορές, αλλά προσπαθήστε να καταλάβετε τι συμβαίνει μέσα στο παιδί. Οι γονείς και τα σχολεία πρέπει να κατανοήσουν αυτό το παιδί, όχι απλώς να προσπαθούν να αλλάξουν τις συμπεριφορές του, αλλά να κατανοήσουν πραγματικά τα συναισθήματά του».

Η γενεαλογία του Τραύματoς

Συνήθως σκεφτόμαστε το τραύμα ως κάτι τρομερό που συμβαίνει σε κάποιον. Αλλά, όπως τονίζει ο Γκάμπορ Μάτε, το Τραύμα, δεν είναι αυτό που σου συμβαίνει, αλλά αυτό που συμβαίνει μέσα σου ως αποτέλεσμα αυτού που σου συμβαίνει… «Δεν είναι το χτύπημα στο κεφάλι, αλλά η διάσειση που παθαίνω». Αυτά, λέει, είναι τα καλά νέα.

«Είναι η πληγή, όχι το γεγονός. Το τραυματικό γεγονός δεν μπορεί να αλλάξει, αλλά μπορείς να αλλάξεις το νόημα που του έδωσες. Η πληγή είναι εδώ σήμερα. Η πληγή δεν ήταν το ότι κακοποιήθηκες σεξουαλικά, αλλά το ότι πίστεψες ότι είσαι άχρηστη, ότι για όλα φταις εσύ και ότι σου αξίζει να υποφέρεις… Ή ότι αξίζεις μόνο μέσω της σεξουαλικότητάς σου. Το πρωταρχικό τραύμα δεν ήταν η σεξουαλική κακοποίηση, αλλά το ότι δεν αισθανόσουν ασφαλής. Επειδή πήρες το μήνυμα από τους γονείς σου ότι είσαι ολομόναχη. Αν το τραύμα μου ήταν ότι η μητέρα μου με έδωσε σε έναν άγνωστο, αυτό δεν μπορεί ποτέ να ξε-συμβεί. Αλλά αν το τραύμα είναι ότι αποφάσισα ως αποτέλεσμα αυτού ότι δεν άξιζα ως άνθρωπος, ότι δεν ήμουν αξιαγάπητος, αυτό είναι μια πληγή που μπορεί να επουλωθεί ανά πάσα στιγμή».

Όμως γιατί τόσοι άνθρωποι που δεν είχαν βιώσει κάποια τραυματική εμπειρία σαν αυτή στην παιδική τους ηλικία, ή κάποια κακοποίηση, βασανίζονται τόσο πολύ ως ενήλικες;

«Υπάρχει και ένας άλλος τρόπος να τραυματιστούν τα παιδιά», απαντά ο Μάτε. «Όχι με το να τους συμβαίνουν κακά πράγματα, αλλά με το να μην τους δίνουν αυτά που χρειάζονται. Το Τραύμα εγγράφεται μέσα τους επειδή τα καλά πράγματα που θα έπρεπε να έχουν συμβεί δεν συνέβησαν… Δεν είχαν για παράδειγμα την ελευθερία να είναι ο εαυτός τους χωρίς αυτό να απειλεί τη σχέση… Να αγαπιούνται, να γίνονται αποδεκτά, να εκφράζουν όλα τους τα συναισθήματα… Όσο πιο αγχωμένοι είναι οι γονείς τόσο λιγότερο μπορούν να δώσουν προσοχή, να ανταποκριθούν, να είναι παρόντες στα παιδιά τους. Μπορεί να τα λατρεύουν, προφανώς δεν το θέλουν αυτό, αλλά δυστυχώς συμβαίνει…»

Στους «κοντινούς αποχωρισμούς» οι γονείς είναι παρόντες με φυσική παρουσία αλλά συναισθηματικά απόντες. «Αυτά τα παιδιά – που δυστυχώς είναι η νόρμα στη σύγχρονη κοινωνία – μεγαλώνουν νιώθοντας πως κανείς δεν μπορεί να τους καταλάβει, με μία αίσθηση μεγάλης μοναξιάς», εξηγεί ο Μάτε.

Γιατί καταπιέζουμε τα συναισθήματά μας;

Με την κατάθλιψη όλα τα συναισθήματα καταπιέζονται. Γιατί όμως κάποιος να θέλει να καταπιέσει τα συναισθήματά του; Πώς γίνεται ενήλικες να μην μπορούν να νιώσουν συναισθήματα όπως ο θυμός, ή να μην αναγνωρίζουν ότι τα νιώθουν; «Μια από τις ανάγκες των παιδιών είναι να βιώνουν όλα τα συναισθήματα και να τους τα αναγνωρίζουν», εξηγεί ο Μάτε.

«Αν είστε γονιός και δεν έχετε συναντήσει τον θυμό του δίχρονου παιδιού σας, μάλλον δεν κάνετε πολύ καλή δουλειά... Αν οι γονείς φοβούνται ή μισούν τον θυμό, επειδή ίσως μεγάλωσαν οι ίδιοι με θυμωμένους γονείς, οι επειδή είχαν μάθει πως ο θυμός δεν είναι «επιτρεπτός», περνούν στα παιδιά τους το μήνυμα ότι τα μικρά παιδιά δεν πρέπει να θυμώνουν. Και τι μήνυμα λαμβάνουν τα παιδιά; Πως τα θυμωμένα παιδιά δεν τα αγαπάνε. Κι όταν είμαστε μικροί, η αγάπη των γονιών μας ισοδυναμεί με την επιβίωσή μας, δεν μπορούμε να το ρισκάρουμε… Οπότε η απώθηση των συναισθημάτων μας είναι μια προσαρμογή, που έχει έναν συγκεκριμένο λειτουργικό ρόλο νωρίς στη ζωή, αλλά δεν τον έχει πια όταν μεγαλώνουμε… Έτσι, οι συμπεριφορές μας είναι μόνο συμπτώματα αυτών των πρώιμων προσαρμογών», καταλήγει.

«Είμαι αποσυνδεδεμένος από τον εαυτό μου, το σώμα μου, τα συναισθήματά μου, επειδή δεν ήταν ασφαλές να αισθανθώ ως παιδί», σχολιάζει. «Η αποσύνδεση μου είχε σοφία (τη σοφία του τραύματος). Πόνεσα τόσο όταν με εγκατέλειψαν, που το μυαλό μου προσπάθησε να με προστατεύσει από την έκθεση σε έναν τέτοιο πόνο. Όμως μπορώ να μάθω ως ενήλικας να είμαι με αυτόν τον πόνο, χωρίς να μπερδεύω το παρελθόν με το παρόν».

Εξαρτήσεις, εθισμοί και στη ρίζα τραύμα

Όταν μιλάμε για εξαρτήσεις, συνήθως το μυαλό μας πάει στα ναρκωτικά… Όμως μπορεί να είναι κανείς εθισμένος και στο αλκοόλ, τη νικοτίνη, το σεξ, τον τζόγο, τα ψώνια, το φαγητό, την πορνογραφία, το διαδίκτυο, το gaming, τον αυτοτραυματισμό (self-cutting), τη δουλειά, τις σχέσεις και τόσα άλλα…

«Ο εθισμός είναι μια σύνθετη διαδικασία που εκδηλώνεται σε οποιαδήποτε συμπεριφορά όπου το άτομο βρίσκει προσωρινή ευχαρίστηση ή ανακούφιση βραχυπρόθεσμα, του κάνει κακό μακροπρόθεσμα και αντιμετωπίζει δυσκολία να την εγκαταλείψει», είναι ο ορισμός που δίνει ο Μάτε, ο οποίος αναλύει το θέμα στο βιβλίο του “In the Realm of Hungry Ghosts“.

«Δεν κληρονόμησες τον αλκοολισμό, κληρονόμησες το τραύμα», λέει ο Μάτε, σχολιάζοντας την «κληρονομικότητα» των εθισμών. «Γιατί καταφεύγω σε μια εθιστική συμπεριφορά; Για να μουδιάσω τον πόνο, για να εκτονώσω το άγχος, για να μου δώσει μια αίσθηση ελέγχου, ανήκειν, ευχαρίστησης. Πράγματα που όλοι οι ανθρώπινοι οργανισμοί χρειάζονται βασικά. Το μόνο που προσπαθούν να κάνουν οι εθισμένοι είναι να νιώσουν σαν φυσιολογικοί άνθρωποι. Το ερώτημα δεν είναι γιατί ο εθισμός, αλλά γιατί ο πόνος που προσπαθώ να απαλύνω. Αυτό είναι που ονομάζω συμπονετική κατανόηση».

Αν δεν μπορείς να πεις «όχι», κάποια στιγμή θα το πει το σώμα σου

Είναι πλέον επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι τα καταπιεσμένα συναισθήματα προκαλούν στρες. Και το στρες με τη σειρά του επηρεάζει καθοριστικά την υγεία μας. Αυτό άλλωστε είναι και το θέμα του διεθνούς bestseller «Όταν το Σώμα λέει Όχι», που κυκλοφόρησε φέτος και στη χώρα μας.

Τι συμβαίνει αν οι δύο κινητήριες δυνάμεις που έχουμε για να μας κρατούν ζωντανούς, η τάση για προσκόλληση και η τάση για αυθεντικότητα, συγκρουστούν; Χάνουμε την αυθεντικότητα και τη σύνδεση με τον εαυτό μας, αν λάβουμε το μήνυμα από τους γονείς μας ότι αν είμαστε ο εαυτός μας όπως είμαστε, δεν είμαστε αποδεκτοί από εκείνους. Για να είμαστε αποδεκτοί, πρέπει να ανταποκριθούμε στις προσδοκίες τους, επισημαίνει ο Γκάμπορ Μάτε.

Αν ως παιδί δεν αισθανόσουν σημαντικό απλά και μόνο επειδή υπάρχεις, προσπαθείς όλη σου τη ζωή να αποδείξεις ότι αξίζεις. Προσπαθείς να προσελκύσεις την προσοχή με κάθε τρόπο… Είτε προσπαθώντας να γίνεις ελκυστικός (η βιομηχανία χειρουργικών επεμβάσεων πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων βασίζεται στην ανάγκη των ανθρώπων να παραμείνουν ελκυστικοί, επειδή έχουν ανάγκη να λάβουν την προσοχή που δεν έλαβαν όταν ήταν παιδιά)… Είτε βοηθώντας όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους, παραμελώντας συχνά τις δικές σου ανάγκες. Έτσι, θα σε θέλουν συνέχεια. Τώρα, θα είσαι σημαντικός. Σε πολλές περιπτώσεις οι θετικοί λόγοι αναμειγνύονται με αυτήν την υποσυνείδητη ανάγκη να είναι κανείς αποδεκτός και επιθυμητός. Και αυτό δημιουργήσει πολύ άγχος, γιατί ποτέ δεν νιώθεις ότι έχεις κάνει αρκετά.

Όμως αυτό, όπως αναλύει διεξοδικά στα βιβλία του ο Μάτε, είναι η συνταγή που οδηγεί σε χρόνιες ασθένειες και αυτοάνοσα νοσήματα.

«Υπάρχει μία έκφραση στα αγγλικά, που δεν είναι καθόλου τυχαία: the good die young (οι καλοί πεθαίνουν νωρίς)», μας λέει. «Ως θεράπων ιατρός, γνώριζα τους ασθενείς πριν αρρωστήσουν. Έτσι άρχισα να παρατηρώ ότι δεν ήταν τυχαίο σε ποιους εμφανιζόταν κάποιο νόσημα. Έχουν κάποια συγκεκριμένα κοινά χαρακτηριστικά: Αυτόματο ενδιαφέρον για τις ανάγκες των άλλων, αγνοώντας τις δικές τους… Αυτόματη ψυχαναγκαστική και άκαμπτη ταύτιση με το καθήκον και την ευθύνη… Αίσθηση ότι δεν υπάρχουν ως άτομα παρά μόνο για ό,τι κάνουν για τους άλλους… Ευγένεια που πίσω της κρύβει καταπίεση του υγιούς θυμού και συνολικά του εαυτού. Και δύο μοιραίες πεποιθήσεις: Είμαι υπεύθυνος για το πώς αισθάνονται οι άλλοι άνθρωποι. Και δεν πρέπει ποτέ να απογοητεύσω κανέναν».

Κι αν αναγνωρίζω τον εαυτό μου σε αυτά τα χαρακτηριστικά; Υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω;

«Πρέπει να μάθεις να λες όχι. Αν μάθεις να λες όχι, τότε το σώμα σου δεν χρειάζεται να το κάνει», απαντά ο Μάτε. «Το βιβλίο αυτό το έγραψα πριν από 22-23 χρόνια. Τώρα πια γνωρίζω πολύ περισσότερα για τη θεραπεία. Το νέο μου βιβλίο, «The Myth of Normal», πηγαίνει πολύ παραπέρα στο θέμα της θεραπείας… Το σημαντικό είναι να μην μπερδεύεις τον εαυτό σου με την προσωπικότητά σου. Κανείς δεν είναι η προσωπικότητα. Η προσωπικότητα είναι οι μηχανισμοί άμυνας που ανέπτυξες», τονίζει ο Μάτε. «Δεν είχες κανένα πρόβλημα να πεις όχι όταν ήσουν μωρό μιας ημέρας. Ήξερες πώς να λες όχι! Έτσι, αν έχεις χάσει αυτή την ικανότητα να λες όχι, είναι επειδή κάτι συνέβη στην οικογένειά σου. Δεν χρειάζεται να προσδιορίζεσαι από αυτό που σου συνέβη. Μπορείς να το αλλάξεις αυτό. Και ξέρω πολλούς ανθρώπους που το έχουν κάνει».

Το κλειδί, κατά τον Μάτε, είναι η αυτογνωσία, και η συμπόνοια προς τον εαυτό, που μπορεί να καλλιεργηθεί μέσα από δουλειά με τον κατάλληλο θεραπευτή.

Το τίμημα που πληρώνουν οι γυναίκες

Ακούγοντάς τον Γκάμπορ Μάτε, ή διαβάζοντας τα βιβλία του, αναπόφευκτα αντιλαμβάνεται κανείς το βάρος της ευθύνης που φέρουν οι μητέρες, όταν αναγνωρίζουν τη σημασία των παιδικών εμπειριών στην ανάπτυξη ενός ατόμου, της προσωπικότητάς του, ακόμη και των μελλοντικών ασθενειών ή εξαρτήσεων… Σε άρθρο των New York Times, οι μητέρες χαρακτηρίζονται μάλιστα «τα αμορτισέρ της κοινωνίας» (society shock absorbers).

«Υπάρχει πράγματι πάρα πολύ μεγάλο βάρος για τις μητέρες», συμφωνεί ο Μάτε. «Οι μητέρες δεν προορίζονταν να είναι απομονωμένες φροντίστριες και να είναι τόσο μόνες σε αυτόν τον ρόλο. Άλλωστε ιστορικά, μέχρι πολύ πρόσφατα, το ανθρώπινο είδος εξελισσόταν ζώντας σε μικρές ομάδες, όπου όλοι μεγάλωναν μαζί όλα τα παιδιά. Οπότε υπάρχει πάρα πολύ μεγάλο βάρος στις μητέρες σε αυτή την κοινωνία. Στο νέο μου βιβλίο (The Myth of Normal) μιλάω αρκετά γι’ αυτό. Δεν είναι δίκαιο, και οι γυναίκες πληρώνουν το τίμημα».

Ίσως πρέπει να αναλογιστούμε αν μπορεί να έχει κάποια σχέση με αυτό το ότι το 78% των ατόμων που αναπτύσσουν κάποια αυτοάνοση παθήση (σκλήρυνση κατά πλάκας, ινομυαλγία, ρευματοειδή αρθρίτιδα, συστηματικό ερυθηματώδη λύκο, σκληρόδερμα, θυρεοειδίτιδα Χασιμότο και δεκάδες άλλα), είναι γυναίκες.