Επί το πάθος το εκούσιον: Η ποιητική των Παθών

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μεγάλοι ποιητές και μουσουργοί όπως ο Σωφρόνιος Ιεροσολύμων, ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Ανδρέας Κρήτης και η Κασσιανή συνέθεσαν υπέροχους ύμνους και καταπληκτικές ακολουθίες για ολόκληρη την περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής, με αποκορύφωμα την Μεγάλη Εβδομάδα. Ολόκληρη η υμνολογία του Τριωδίου είναι προσαρμοσμένη στο πνεύμα της μετάνοιας και της συντριβής. Μία υμνογραφική αποτύπωση του θείου πάθους, μία ποιητική υπόμνηση για το φθαρτό της ανθρώπινης ύπαρξης.

του ΘΩΜΑ ΣΙΔΕΡΗ

Ήδη από την Κυριακή των Βαΐων το βράδυ, όπου τελείται ο Όρθρος της Μ. Δευτέρας και εισερχόμαστε ουσιαστικά στην Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα, η Εκκλησία μας προβάλει τον Νυμφίο Χριστό. Η εικόνα του Νυμφίου τοποθετείται στο μέσον του ναού όπου παραμένει μέχρι και το βράδυ της Μεγάλης Τετάρτης. Ο Χριστός έρχεται ως Νυμφίος απροσδόκητα, «εν τω μέσω της νυκτός».

«Ιδού ο Νυμφίος έρχεται εν τω μέσω της νυκτός· και μακάριος ο δούλος, ον ευρήσει γρηγορούντα· ανάξιος δε πάλιν, ον ευρήσει ραθυμούντα. Βλέπε ουν ψυχή μου, μη τω ύπνω κατενεχθής, ίνα μη τω θανάτω παραδοθής, και της Βασιλείας έξω κλεισθής· αλλά ανάνηψον κράζουσα· Άγιος, Άγιος, Άγιος ει ο Θεός ημών, δια της Θεοτόκου, ελέησον ημάς».

Ακολουθούν τα καθίσματα «Τα πάθη τα σεπτά…» , «Αόρατε κριτά…» και «Των παθών του Κυρίου τας απαρχάς…», εισαγωγικά του Θείου Πάθους. Μετά την ανάγνωση του ιερού Ευαγγελίου ψάλλεται ο περίφημος κανόνας «Τω την άβατον κυμαινομένην θάλασσαν…» ποίημα του Αγίου Κοσμά του Μελωδού. Παρεμβάλλεται το κοντάκιο «Ο Ιακώβ ωδύρετο του Ιωσήφ την στέρησιν…». Ακολουθεί το κατανυκτικό εξαποστειλάριο «Τον νυμφώνα σου βλέπω».

«Τον νυμφώνα σου βλέπω Σωτήρ μου κεκοσμημένον και ένδυμα ουκ έχω, ίνα εισέλθω εν αυτώ. Λάμπρυνον μου την στολή της ψυχής, φωτοδότα και σώσον με».

Τη Μεγάλη Δευτέρα, μετά το Κοντάκιο και τον Οίκο της ημέρας, ακούγεται σε ένα σύντομο συναξάρι το υπόμνημα: «τη Αγίᾳ και Μεγάλῃ Δευτέρᾳ, μνείαν ποιούμεθα του μακαρίου Ιωσὴφ του παγκάλου και της υπό του Κυρίου καταρασθείσης συκής». Δοξάζεται και τιμάται ο πάγκαλος Ιωσήφ, γιατί «της Αιγυπτίας τότε ταις ηδοναίς μη δουλεύσας». Η ποιητική της Μεγάλης Δευτέρας επικεντρώνεται σε δύο γεγονότα: τη νίκη και σωτηρία του σώφρονος και παγκάλου Ιωσήφ και τη συκιά που την καταράστηκε ο Χριστός να ξηραθεί. Αυτά τα πρόσωπα ή γεγονότα πλέκονται από τους υμνογράφους με το μεγάλο θέμα του θείου πάθους.

«Ερχόμενος ο Κύριος προς το εκούσιον Πάθος…
Δεύτε ουν και ημείς, κεκαθαρμέναις διανοίαις,
συμπορευθώμεν αυτώ και συσταυρωθώμεν
και νεκρωθώμεν δι’ αατόν ταις του βίου ηδοναίς».

H υμνολογία της Μεγάλης Δευτέρας από το ΔΗΠΕΘΕ ΣΕΡΡΩΝ:

Η «Μεγάλη Δευτέρα» του Οδυσσέα Ελύτη:

«Κατάκοπος από τις ουράνιες περιπέτειες,
έπεσα τις πρωινές ώρες να κοιμηθώ.
Στο τζάμι, με κοίταζε η παλαιά Σελήνη,
φορώντας την προσωπίδα του Ήλιου».

Από τη «Μεγάλη Δευτέρα» του Νίκου Καρούζου:

«Άκου Κύριε τον καλό σου φίλο
που αγαπά τους καρπούς και τους τάφους.
Εσύ είσαι ό,τι με συνδέει μ’ έναν καρπό και μ’ έναν τάφο.
Και τον καρπό ασχημίζω και τον τάφο.
Αλλ’ όμως είμαι θέλημά σου
γέννημα στην απέραντη καρδιά σου…
Δεν έχω ερωτήματα
και ταξιδεύω με κίνηση αργή προς τον Πατέρα.
Μάταιος ὁ κόσμος αλλά πέρασμα.
Και μάταια τα μάτια της σαρκός μου
γλυκά που αγγίζονται με λουλούδια.
“Δεν έχεις ερωτήματα;” ― μου λέει το φθαρτό.
Σελήνη φευγαλέα εσύ τάχα ρωτάς αυτή τη νύχτα;
Ή με ρωτούν τα νέφη που σε ακολουθούν;
Χαίρομαι την ευφορία του αργύρου σου
και τη διαπερνώ με τον πίστη.
Αυτή ‘ναι η αξία εμάς των σκουληκιών
που δεν έχουμε παρά μονάχα έναν δρόμο…
Το χώμα ειν’ ἡ μοίρα μου αντίκρυ των άστρων.
Αγάπη όνειρο θαλασσί τύλιξέ με.
Ποιά ευφροσύνη δεν σον παραστέκει;
Αγάπη, πράξη και ουσία του θεού μου
σερνάμενο κι αν είμαι πλέω στη χαρά».

Από την «Απαρηγορία – Μεγάλη Εβδομάδα» της Κικής Δημουλά.

«Οι βιολέτες, όπως ανήσυχα,
διορατικά μυρίζουν όταν κάτι δεν πάει καλά,
κάτι απογοητεύει πάλι.
Η Μεγάλη Εβδομάδα,
όπως στάζει κερί και τάμα στη θρησκόληπτη ανάμνηση,
στην άθεη απουσία.
Η Κυριακή του Νυμφίου,
όπως αναστατώνει,
βασίζεις δεν βασίζεις το Μεγάλο στις αφίξεις.
Οι διάφοροι Νυμφίοι, που κάτι τους τυχαίνει και δεν έρχονται,
κάποια διήμερη εκδρομή, κάποια ευκολότερη θρησκεία που την ασπάζονται.
Οι πολλαπλασιασμένοι κήποι της Γεθσημανή σε κάθε βήμα,
όπως κατασταλάζεις για το έθιμο, έχουν δεν έχουνε ανθίσει οι απορίες».