«Αυτά που σκοτώνεις»: Ο Αλιρέζα Κατάμι για τη σκοτεινή κληρονομιά της βίας

«Αυτά που σκοτώνεις» δεν είναι πάντοτε αυτά που σε σκοτώνουν, ίσως όμως είναι εκείνες οι δεύτερες σκέψεις που σε κάνουν να ανφισβητείς την αλήθεια και τις παρορμητικές επιλογές σου.

Αυτή η πολύπλοκη ταινία που ακροβατεί μεταξύ κοινωνικού ρεαλισμού και αφαιρετικού Ντέιβιντ Λιντς, έχει βαθιά ανθρωπιά και ποίηση, που πηγάζει από την προσωπικότητα του Ιρανού σκηνοθέτη Αλιρέζα Κατάμι.

Ευαίσθητος, παρατηρητικός, με διακριτική ειρωνεία, με σπουδές και καριέρα μοιρασμένες ανάμεσα στην Τεχεράνη και τη Δύση, ο Κατάμι έχει αναπτύξει μια κινηματογραφική γλώσσα που συνδυάζει την οικειότητα της προσωπικής εμπειρίας με τη σύνθετη πολιτισμική ματιά ενός ανθρώπου που βρίσκεται διαρκώς ανάμεσα σε δύο κόσμους.

Στο «Αυτά που σκοτώνεις», ο σκηνοθέτης αντλεί έμπνευση από δικές του οικογενειακές ιστορίες (προσοχή: δεν είναι βιογραφικό ή αυτοβιογραφικό) και κατασκευάζει έναν κόσμο όπου το παρελθόν επιστρέφει αδιάκοπα με τα τραύματα των γενεών να διαπερνούν τα σύνορα του χρόνου και τη βία (όσο κι αν προσπαθεί να την απωθήσει), να βρίσκει τον δρόμο να γυρίσει πίσω. Με σταθερό χειρισμό, καθοδηγεί τον θεατή μέσα σε ένα περιβάλλον όπου η γονιμότητα, η ενοχή, ο άνισος ρόλος των φύλων και η ανάγκη για προσωπική ωρίμανση συνθέτουν ένα πολυεπίπεδο κινηματογραφικό πορτρέτο.

Στην καρδιά της ταινίας βρίσκεται ένας εκπαιδευτικού που επιστρέφει στη χώρα του με μια ψευδαίσθηση διανοουμενίστικης ανωτερότητας, φορτωμένος πατριαρχικές στάσεις που ενσωμάτωσε τόσο από το περιβάλλον όπου μεγάλωσε όσο και από τη Δύση όπου σπούδασε. Η αφήγηση φωτίζεται από τις γυναικείες ιστορίες που σταδιακά διαλύουν τη δική του κατασκευή αυτοεικόνας. Με την ποιητική του λιτότητα και τις έντονες εσωτερικές αντιθέσεις, το «Αυτά που σκοτώνεις» εξερευνά τη σύγκρουση ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, ή, όπως χαρακτηριστικά μας είπε στη συνέντευξη στη νοητή γραμμή που το «σβήσε το φως» γίνεται το αμείλικτο kill the light (εξαφάνισε το φως).

Συνέντευξη στον Αλέξανδρο Ρωμανό Λιζάρδο

Ερ.: – Αν και δεν είναι μια καθαρή βιογραφία, γιατί υπογραμμίζετε ότι από επιλογή εντάσσετε προσωπικές εμπειρίες στο σενάριο;

Απ.: – Η ιστορία ξεκίνησε από δικές μου προσωπικές εμπειρίες. Ήταν κάτι που συνέβη σε μένα και τις αδελφές μου, την οικογένειά μου. Ξεκίνησα να πειραματίζομαι με αυτή την πρωταρχική ιστορία και προσπάθησα να τη διαμορφώσω (σ.σ. δραματουργικά) ώστε να γίνει μια συνεκτική, μυθοπλαστική ταινία. Είναι λοιπόν εν μέρει αυτοβιογραφία και εν μέρει μυθοπλασία.

Ερ.: – Για μένα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο καθηγητής αγγλικής λογοτεχνίας που γυρίζει πίσω στη χώρα του. Παρόλο που θα περίμενε κανείς ότι θα επιστρέψει έχοντας αποκτήσει κάτι διαφορετικό από την κουλτούρα όπου σπούδασε (σ.σ στη δύση), τελικά εμφανίζει τη συνηθισμένη στάση των δασκάλων της χώρας του, χωρίς να συμπεριφέρεται ευγενικά στους ανθρώπους που διδάσκει. Έχει μια πατριαρχική νοοτροπία μέσα στο σύστημα όπου λειτουργεί ως δάσκαλος. Θα θέλατε να το εξηγήσετε λίγο περισσότερο;

Απ.: – Πιστεύω ότι αυτό συμβαίνει επειδή έχει σπουδάσει στη Δύση, η οποία λειτούργησε για αιώνες ως η απόλυτη πατριαρχία, ως «πατέρας» άλλων εθνών μέσα από την αποικιοκρατία. Δεν μου φαίνεται παράξενο που επιστρέφει με αυτή τη στάση. Επιπλέον, αντιμετωπίζει τους άλλους λίγο αφ’ υψηλού: «Είμαι ο διανοούμενος που σπούδασε στο εξωτερικό, έχω ιδέες, κάνω δουλειές για να επιβιώσω, άρα είμαι και προοδευτικός». Κρατά αυτή την αφήγηση, αλλά όταν αρχίζουν να εμφανίζονται οι γυναικείες ιστορίες στη δική του ιστορία, τότε αρχίζουν να αποκαλύπτονται ρωγμές. Όσο περισσότερες γυναικείες φωνές εισέρχονται, τόσο περισσότερο καταρρέει η δική του αφήγηση. Ο Ρέζα εμφανίζεται και υπόσχεται ότι θα κάνει τα πάντα για να προστατεύσει την ιστορία του, ό,τι κι αν χρειαστεί. Όμως η ιστορία αυτή πρέπει να καταρρεύσει για να μπορέσει εκείνος να ωριμάσει. Η ωρίμανση εδώ σημαίνει να μπορεί να δημιουργήσει χώρο για μια πιο σύνθετη ιστορία που χωρά το μυστήριο της ζωής. Οι απαντήσεις δεν είναι απλές ούτε εύκολες· είναι η ίδια η ζωή με όλες τις πολυπλοκότητες της.

Ερ.: – Το τέλος είναι εξαιρετικά ποιητικό, γιατί δείχνει πως η βία επιστρέφει στο σπίτι, ακόμη κι αν το σπίτι είναι άδειο και έτοιμο να υποδεχτεί τη νέα γενιά. Πώς σκεφτήκατε αυτή την αλληγορία;

Απ.: – Δεν μαθαίνεις ένα μάθημα και απλώς προχωράς. Η μάθηση έχει κόστος, και αυτό το κόστος είναι η μνήμη. Αν ξεχάσεις, θα επαναλάβεις το λάθος. Με έναν ποιητικό τρόπο, λοιπόν, το φάντασμα του παρελθόντος έρχεται και χτυπά την πόρτα. Δεν μπορείς να του ξεφύγεις, αλλά ο ηθικός δρόμος είναι να ανοίξεις την πόρτα και να το καλωσορίσεις. Το κουβαλάς μαζί σου κι αυτός είναι ο μόνος τρόπος να μην επαναληφθούν τα λάθη.

Ερ.: – Αν η μετάφραση της σκηνής ήταν σωστή, ήταν εξαιρετική ιδέα να χρησιμοποιήσετε την έκφραση kill the light (σβήσε/εξαφάνισε το φως). Ήταν σκόπιμο;

Απ.: – Απολύτως. Στην αρχή η σύζυγος αφηγείται το όνειρο και λέει: «Πάντα έλεγε «σβήσε το φως». Αυτή τη φορά είπε «kill the light» (εξαφάνισε το φως).» Αυτό είναι το κλειδί της σκηνής.

Ερ.: – Ο κήπος λειτουργεί επίσης ως βαθύ σύμβολο, γιατί δεν ανθίζει ποτέ και μοιάζει με φυλακή κάποιου. Μπορείτε να αναπτύξετε λίγο αυτή την ιδέα;

Απ.: – Στον κινηματογράφο, όταν μιλάμε για αυτοστοχασμό, συνήθως τοποθετούμε τον χαρακτήρα σε ένα σκοτεινό μέρος· ένα υπόγειο, μια σπηλιά, έναν κλειστό χώρο. Για μένα, όταν αναλογίζομαι τις δικές μου αδυναμίες ως άνθρωπος, νιώθω βαθιά μοναξιά. Έτσι αποφάσισα να κάνω το αντίθετο: να τον τοποθετήσω σε έναν ανοιχτό χώρο όπου φαίνεται μικρός και ασήμαντος, και ταυτόχρονα απολύτως μόνος. Ο κήπος μιλά για τη γονιμότητα, για το διαγενεακό τραύμα, για την ανάγκη κάποιος να σπάσει την αλυσίδα της βίας πριν φτάσει η νέα γενιά. Το νερό, οι σωληνώσεις, τα δέντρα που δεν ανθίζουν· όλα συμβάλλουν σε αυτή την ιδέα.

Ερ.: – Υπάρχει επίσης μια ειρωνεία, γνωρίζοντας ότι δεν έχει ο ίδιος τη δυνατότητα να φέρει παιδιά στον κόσμο.

Απ.: – Ο γιατρός λέει ότι έχει χαμηλό αριθμό σπερματοζωαρίων, άρα υπάρχει μια μικρή πιθανότητα. Μπορεί να είναι ψυχολογικό, μπορεί σωματικό, μπορεί ακόμη και ο ίδιος, ασυναίσθητα, να το μπλοκάρει επειδή δεν είναι έτοιμος. Όλα αυτά υπάρχουν και ανοίγουν τον δρόμο για πολλές ερμηνείες.

Ερ.: – Η ταινία θα κυκλοφορήσει και στην Ελλάδα σύντομα. Πώς θα θέλατε να τη συστήσετε στο ελληνικό κοινό;

Απ.: – [Θέλω να πω στους Έλληνες ότι] …σας μεταφέρω τον πόνο μου. Είναι σαν ένα σπασμένο κόκαλο μέσα στην ψυχή μου που το προσφέρω σε εσάς. Έτσι το αισθάνομαι. Εσείς πώς το νιώσατε;

Ερ.: – Το ένιωσα πολύ έντονα. Χρειάστηκα μια βαθιά ανάσα όταν ολοκληρώθηκε η ταινία. Μου άρεσε ο τρόπος που τελειώνει, με το μαύρο και τους τίτλους και το χρώμα να επιστρέφει.

Απ.: – Ευχαριστώ που το παρατηρήσατε. Αφαιρέσαμε τη μουσική και τα πάντα γι’ αυτό τον λόγο: θέλαμε να κρατήσουμε την ενέργεια μέσα, χωρίς μια μεγαλοπρεπή μουσική που θα την αποσυμπίεζε. Είναι μια στιγμή όπου ο θεατής μένει μόνος και δεν τον αφορά πια η ταινία, αλλά αυτό που του έμεινε εκείνου. Γι’ αυτό τα αφαιρέσαμε όλα. Χαίρομαι που συνδεθήκατε μαζί της. Και σας ευχαριστώ.

Το «Αυτά που σκοτώνεις» δεν είναι μια ταινία που προσφέρει εύκολες απαντήσεις· αντιθέτως, ζητά από τον θεατή να μείνει μόνος με όσα είδε και ένιωσε. Ο Αλιρέζα Κατάμι τολμά σε σκηνές να αφαιρεί τη μουσική, τα στολίδια και τους συναισθηματικούς μηχανισμούς, αφήνοντας μόνο τον παλμό της αλήθειας. Η ταινία του λειτουργεί σαν ένας καθρέφτης που επιστρέφει στον καθένα από εμάς τις δικές του σκιές. Κουβαλά μέσα του το βάρος μιας προσωπικής εξομολόγησης, όμως στο τέλος μάς προσφέρει κάτι καθολικό: την υπενθύμιση ότι τα τραύματα, είτε ατομικά είτε συλλογικά, πρέπει να τα κοιτάξουμε κατάματα για να πάψουν να μας καθορίζουν.