Το πολιορκημένο Μεσολόγγι και οι απαρχές του ελληνικού Τύπου

Α’ ΜΕΡΟΣ

του Θωμά Σίδερη

Το Μεσολόγγι, έχοντας αναπνεύσει από την πρώτη πολιορκία των Τούρκων (1822) γίνεται το μεγαλύτερο κέντρο του αγώνα στην Στερεά Ελλάδα και ως τέτοιο έχει μεγάλη ανάγκη από ένα τυπογραφείο, για να μπορέσει να βγάλει μια εφημερίδα.

Πολλές φορές όταν πρόκειται να συμβούν σπουδαία ιστορικά γεγονότα, προηγείται κάτι που τα προαναγγέλλει, κάτι σαν προανάκρουσμα. Αυτό έγινε και στο Μεσολόγγι. Πριν δουλέψουν τα τυπογραφεία και εκδοθούν εφημερίδες και βιβλία, εμφανίστηκε μια χειρόγραφη εφημερίδα η «ΑΙΤΩΛΙΚΗ». Το πρώτο φύλλο της Αιτωλικής είχε ημερομηνία 10 Αυγούστου του 1821 και κυκλοφορούσε κάθε πέντε ημέρες.

Ήδη όμως, το 1821 ο Αλ. Μαυροκορδάτος είχε φέρει από τη Μασσαλία στο Μεσολόγγι το πρώτο τυπογραφείο, ένα μικρό πιεστήριο μαζί με τυπογραφικό εξοπλισμό. Τα κιβώτια με το τυπογραφείο, παρέμειναν κρυμμένα σε ένα ακατοίκητο σπίτι, που ήταν κάποτε η κατοικία του Τούρκου ειρηνοδίκη (Μολάς), όπου και παρέμεινε αχρησιμοποίητο μέχρι το Δεκέμβριο του 1823, που είναι ο μήνας που εμφανίζεται επίσημα η ελληνική τυπογραφία στο Μεσολόγγι.

Τον ίδιο μήνα εμφανίζεται στο Μεσολόγγι ο Δημήτριος Μεσθενεύς, φέροντας μαζί του το ιδιόκτητο γαλλικό πιεστήριο καθώς και τα ιδιόκτητα τυπογραφικά στοιχεία, που ήταν ήδη αρκετά μεταχειρισμένα, καθώς επίσης και ο συνταγματάρχης Λέστερ Στάνχοπ, ο απεσταλμένος της Φιλελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου και στενός φίλος του Λόρδου Βύρωνος, ο οποίος φέρνει μαζί του σαν δώρο της επιτροπής ένα αγγλικό πιεστήριο, με στόχο να προσφέρουν ελευθερία και γνώση στην Ελλάδα. Ήθελαν ο λαός της να διακινεί τα εμπορεύματα και τον Τύπο τόσο ελεύθερα όσο και τις σκέψεις του

ΟΤΑΝ Ο ΣΤΑΝΧΟΠ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕ ΤΟΝ ΜΑΓΕΡ

Ο Στάνχοπ γνωρίζει στο Μεσολόγγι τον νεαρό Γερμανοελβετό φιλέλληνα Ιωάννη – Ιάκωβο Μάγερ, τον «Σβίτσερο» όπως τον φωνάζουν οι Μεσολογγίτες, αυτόν τον μεγάλο φιλέλληνα που έλεγε πως «θα προτιμούσα να πεθάνω, αλλά δεν θα μείνω ήσυχος προτού ανοίξω τα μάτια ενός λαού, για τον οποίο τρέφω τις πιο μεγάλες και τις πιο υψηλές ελπίδες». Το γεγονός ότι έδωσε τη ζωή του για το Μεσολόγγι, του οποίου καθώς λέει ο Δροσίνης έγινε ο Πολύβιος, περιγράφοντας μέρα με την μέρα και ώρα με την ώρα την τελική πολιορκία, αποτελεί ίσως το πιο έγκυρο εχέγγυο για την εντιμότητα και την ειλικρίνειά του. Η επιλογή δε του Στάνχοπ από την Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου δεν ήταν τυχαία. Η εμπειρία του από την προϋπηρεσία του στη Βρετανική Ινδία, όπου ίδρυσε ανεξάρτητες εφημερίδες ήταν σημαντική. Θερμός υποστηρικτής της ελευθερίας του τύπου. Η παραμονή του Στάνχοπ στην επαναστατημένη Ελλάδα με την ιδιότητα του υπηρέτη του ελληνικού έθνους, όπως συχνά βλέπουμε να αυτοαποκαλείται στις επιστολές του προς τους Έλληνες, διήρκησε μόλις 6 μήνες. Το διάστημα αυτό συμπίπτει με την παραμονή του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι. Ο Στάχοπ έφυγε από την Ελλάδα συνοδεύοντας τη σορό του ποιητή στο ταξίδι προς το γενέθλιο τόπο του.

Μέσα σ’ αυτό το σύντομο διάστημα συνέβαλε στην οργάνωση ιδιωτικής ταχυδρομικής υπηρεσίας στην Καλαμάτα, στην ίδρυση σχολείου, υγειονομικής υπηρεσίας αλλά και στη σύσταση και ενίσχυση τεσσάρων σημαντικών τυπογραφείων (Μεσολογγίου, Αθηνών, της Διοίκησης στο Ναύπλιο και των Ψαρών). Στο Μεσολόγγι και στην Αθήνα παρεδόθησαν δύο όμοια τυπογραφικά πιεστήρια.

Έτσι ο Στάνχοπ παραδίδει στον Μάγερ το τυπογραφείο που έφερε από το Λονδίνο. Επιπλέον του προτείνει να εκδώσουν μια δισεβδομαδιαία εφημερίδα μικρού σχήματος με τον τίτλο «Ελληνικά Χρονικά». Ο Μεσθενεύς και ο Μάγερ συνενώνουν τα δύο πιεστήριά τους και η εφημερίδα κυκλοφορεί την πρωτοχρονιά του 1824 με συντάκτη (διευθυντή) τον Μάγερ και διευθυντή του τυπογραφείου τον Μεσθενέα.

ΤΑ ΠΛΕΙΩ ΟΦΕΛΗ, ΤΟΙΣ ΠΛΕΙΟΣΙ

Τα «Ελληνικά Χρονικά» είχαν καθιερώσει το σύστημα των συνδρομών. Από τον Στάνχοπ μαθαίνουμε ότι τουλάχιστον για τον πρώτο χρόνο, η εφημερίδα έφτανε στα Γιάννινα, στο Κάιρο, στην Κωνσταντινούπολη καθώς επίσης ότι γίνονταν προσπάθειες με τη βοήθεια των εκεί φιλελληνικών συλλόγων, να εγγραφούν συνδρομητές και στη Γερμανία. Το γνωμικό του Φραγκλίνου «Τά πλείω ὀφέλη, τοῖς πλείοσι» μπαίνει προμετωπίδα στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας. Τα πρώτα κείμενα που κυκλοφόρησαν ήταν η «Προκήρυξις» για να αναγγείλει την έκδοση των «Χρονικών» και ένα τετρασέλιδο τεύχος που τιτλοφορήθηκε «Πρόδρομος των Ελληνικών Χρονικών».

Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε την 1η Ιανουαρίου 1824 και το τελευταίο 20 Φεβρουαρίου 1826. Η πρώτη περίοδος της εφημερίδας διήρκεσε από 1η Ιανουαρίου 1824 έως 31 Δεκέμβρη 1824, περίοδος κατά την οποία κυκλοφόρησαν 106 φύλλα, η δεύτερη περίοδος διήρκεσε από τις 3 Ιανουαρίου έως τις 30 Δεκέμβρη του 1825 με 105 φύλλα και η τρίτη και τελευταία περίοδος από τις 6 έως τις 20 Φλεβάρη του 1826 με τη κυκλοφορία 15 φύλλων.

Μέσα στους 26 μήνες που πρόλαβαν να ζήσουν τα «Ελληνικά Χρονικά» (Ιανουάριος 1824 – Φεβρουάριος 1826) εξέδωσαν 266 φύλλα καθώς και μια δεύτερη εφημερίδα την «Telegrafo Greco», που συμπλήρωσε 39 φύλλα. Είναι πολύ συγκινητικό δε, ότι ένα από τα τελευταία φύλλα των Ελληνικών Χρονικών του 1826, κυκλοφόρησε χειρόγραφο. Από το συντακτικό και εργατικό προσωπικό της εφημερίδας δεν αμείβονταν κανείς.

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ- ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΕΣ – ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

Εκδότης και διευθυντής της εφημερίδας ήταν λοιπόν ο Ελβετός φιλέλληνας γιατρός Ιάκωβος Μάγερ, όπως προκύπτει από τη σχετική αναφορά στην εφημερίδα: «Ειδοποιούνται οι Κύριοι Συνδρομηταί, όταν λαμβάνωσιν οποιανδήποτε χρείαν πληροφορίας, ή ούτινος άλλου αναφερομένου εις την εφημερίδα, να διευθύνωσι τας επιστολάς των προς τον Συντάκτην, Δότορ Ιωάννην Ιάκωβον Μάγερ». Η εφημερίδα διακινούταν μόνο μέσω συνδρομητών έχοντας ένα ευρύ δίκτυο αντιπροσώπων – ενδεικτικά, τον Κωνσταντίνο Μαυροκορδάτο στο Λιβόρν οπου το 1824, εξυπηρετούσε τους Έλληνες του εξωτερικού. Στην Ύδρα τον Ιωσήφ Kιάππε, στη Ζάκυνθο και στη Κέρκυρα άλλους – οι οποίοι έγραφαν συνδρομητές, παρελάμβαναν και διένειμαν την εφημερίδα.

Η ετήσια συνδρομή της κόστιζε έξι ισπανικά τάλιρα, προπληρωτέα κάθε τρίμηνο. Η εφημερίδα ήταν τετρασέλιδη εκτός από τις φορές που η πληθώρα ύλης αύξανε το μέγεθός της, σε πεντασέλιδη ή και εξασέλιδη, διαστάσεων 24,5 × 20. Εκατό φύλλα από κάθε έκδοση διανέμονταν δωρεάν στο λαό ύστερα από πρωτοβουλία της ελληνικής διοίκησης της εποχής καθώς η εφημερίδα ήταν ημιεπίσημο όργανο της Διοικήσεως της Δυτικής Ελλάδας.

Η ύλη της αποτελούταν κυρίως από τις προκηρύξεις και ανακοινώσεις της ελληνικής διοίκησης, εσωτερικές και εξωτερικές ειδήσεις και συχνά δημοσίευε και λογοτεχνικά κείμενα, κυρίως ποιήματα, καθώς και επιστολές των συνδρομητών. Αναλυτικότερα περιελάμβανε: μεταφρασμένα αποσπάσματα από αρκετές ευρωπαϊκές και αμερικάνικες εφημερίδες, όσα αφορούσαν τον ελληνικό αγώνα, όλες τις ανακοινώσεις, προκηρύξεις και διαγγέλματα της Προσωρινής Διοίκησης της Ελλάδας, του Εκτελεστικού και Βουλευτικού σώματος, τις ανακοινώσεις όλων των δημόσιων φορέων, των πολεμικών ανακοινώσεων, επιστολές των φιλελληνικών κομιτάτων του εξωτερικού, επιστολές βουλευτών ή των μελών του εκτελεστικού, επιστολές ιδιωτών που συμμετείχαν στη πολιτική ζωή της χώρας, άρθρα γνώμης του εκδότη και συντάκτη της, όπως «περί ελευθερίας», «περί θρησκείας», «περί του δανείου», φιλολογικά άρθρα, όπως ποιήματα, ιστορική γεωγραφία, πολεμικά ανακοινωθέντα καθώς και πληροφορίες με τις κινήσεις των Τούρκων, και τις κινήσεις του ελληνικού στρατού και στόλου.

Η παρουσία του Βύρωνα και του συνταγματάρχη Στάνχοπ, του Pietro Gamba, φίλου και γραμματέα του Βύρωνα, εκδότη της ξενόγλωσσης εφημερίδας Τelegrafo Greco, και άλλων πολλών φιλελλήνων, συνετέλεσε ώστε να παρουσιάζονται στα Ελληνικά Χρονικά ειδήσεις, πληροφορίες και ενδιαφέρουσες εξιστορήσεις για το φιλελληνικό κίνημα. Επίσης δημοσιεύονταν άρθρα για τη φιλολογία, για την ποίηση, κείμενα που πρόβαλαν εξέχουσες ελληνικές προσωπικότητες. Αλλά στα Ελληνικά Χρονικά δίνουν ιδιαίτερη προτεραιότητα στην πολιτική θεωρία: κείμενα διαπνεόμενα από φιλελεύθερο πνεύμα , συχνά επώνυμα, (Θεόδωρος Νέγρης, Σπυρίδων Τρικούπης κ.α )στις οποίες αναλύονται έννοιες όπως η δημοκρατία και η μοναρχία, η ελευθεροτυπία, ο δεσποτισμός, η αναρχία. Ο Δημήτριος Μεσθενέας διηύθυνε το τυπογραφείο και κοντά του μαθήτευσαν οι Μεσολογγίτες Ιωάννης Πεπονής και Χρήστος Ντάγκλας, καθώς κι ο Σάμιος Σπυρίδων Παιδάκος. Τις μεταφράσεις για τον Μάγερ έκανε ο Δημήτριος Παυλίδης, δάσκαλος από τη Σιάτιστα κι ο Θανάσης Πεπονής βοηθούσε μερικές φορές στη στοιχειοθεσία.

Η εφημερίδα συνεργαζόταν, αναδημοσιεύοντας κείμενα, και με την εφημερίδα «Ο Φίλος του Νόμου» που εκδιδόταν στην Ύδρα από τον Ιωσήφ Κιάπε, με τον οποίο μάλιστα συνέστησαν και ταχυδρομική υπηρεσία, το καλοκαίρι του 1824. Η ταχυδρομική γραμμή εξυπηρετούσε εκτός από τη διακίνηση των εφημερίδων και τη διακίνηση ιδιωτικών επιστολών, με δρομολόγιο και σταθμούς Τριζόνια, Βοστίτσα (Αίγιο), Κόρινθος, Ναύπλιο. Η έκδοσή τους συνέπεσε με την πιο ηρωική περίοδο για την εξέλιξη του Αγώνα στη Δυτική Στερεά Ελλάδα -από την Πρωτοχρονιά του 1824 μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου του 1826. Στο διάστημα όμως αυτό σημειώθηκαν αρκετές διακοπές στην έκδοσή τους που οφείλονταν στα δεινά του πολέμου και τις τραγικές συνθήκες που δημιούργησε ο γενικός αποκλεισμός της πόλης του Μεσολογγίου από τις στρατιές του Κιουταχή και του Ιμπραήμ, η έλλειψη εφοδίων κι ο λιμός που ακολούθησε. Στο φύλλο 65-66 της 19ης Αυγούστου 1825, η εφημερίδα δικαιολογώντας τις διακοπές αυτές γράφει: «Ζητούμε συγγνώμην από τους κυρίους συνδρομητάς μας διά την διακοπήν, την οποίαν εξ ανάγκης μεταχειριζόμεθα ενίοτε εις την εφημερίδα. αι συνεχείς ζημίαι, τας οποίας από τον εχθρικόν πυροβολισμόν πάσχει η τυπογραφία, γίνονται αιτίαι αναπόφευκτοι ταύτης της διακοπής…».

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

Το πρώτο τυπογραφείο στο Μεσολόγγι λειτούργησε στη γωνία των οδών Ζαφ. Βάλβη και Λ. Βύρωνα. Ο Διαμαντής Σούστας, ο δάσκαλος στην 1^η τάξη τουΕλληνικού, που χαρακτηρίζεται από τον Πετρονικολό, ως «ζωντανή ιστορία του Μεσολογγίου» έδειχνε στους μαθητές του το μικρό μισοκατεστραμμένο σπιτάκι με λότζα που ήταν σ’ αυτή τη γωνιά του δρόμου και έλεγε: «Εδώ ήταν εγκατεστημένο το πρώτο τυπογραφείο των “Ελληνικών Χρονικών”». Όταν μετά από χρόνια γκρέμισαν αυτό το σπιτάκι, στο ισόγειό του βρήκαν μια πλάκα τυπογραφείου, την οποία ο τότε Δήμαρχος Αιτωλικού Ελευθέριος Μοσχανδρέου την τοποθέτησε σε κορνίζα και την δώρισε το 1972 στο Δημαρχείο Αιτωλικού, όπου και τοποθετήθηκε στον προθάλαμο του Δημαρχείου μέχρι που παραχωρήθηκε στη Δημοτική Πινακοθήκη της πόλης του Μεσολογγίου όπου πλέον εκτίθεται.

Η έκδοση της εφημερίδα «Τα Ελληνικά Χρονικά» αφού κυκλοφόρησαν τα φύλλα με αριθμό 9 και 10 της 3ης Φεβρουαρίου του 1826, σταμάτησε προσωρινά, γιατί μετά από ένα ισχυρότατο βομβαρδισμό, το σπίτι που στέγαζε το τυπογραφείο έπαθε μεγάλες ζημιές. Έτσι αναγκάστηκαν να μεταφέρουν όλα τα μηχανήματα στο ισόγειο του σπιτιού που στο πάνω πάτωμά του έμενε ο στρατηγός Νικόλαος Στουρνάρης. Στο σπίτι αυτό που ήταν απέναντι από τον Ανεμόμυλο, τυπώθηκε το επόμενο φύλλο με αριθμό 11-15 της 20ης Φεβρουαρίου του 1826, το οποίο ήταν δυστυχώς και το τελευταίο που εκδόθηκε, γιατί ένας άλλος βομβαρδισμός κατέστρεψε το τυπογραφικό μηχάνημα και στο καινούργιο σπίτι και έτσι μια οβίδα έκανε να σιγήσουν τα «Ελληνικά Χρονικά». Θα διαβαστεί από τα «Ελληνικά Χρονικά» το τελευταίο φύλλο με αριθμό 11-15, με ημερομηνία 20 Φεβρουαρίου 1826.

Όταν ο Μάγερ αντιλήφθηκε ότι το τέλος του ελεύθερου Μεσολογγίου πλησιάζει, έθαψε τα υπολείμματα του τυπογραφείου. Από το Αρχείο Μαυροκορδάτου μαθαίνουμε τα εξής: «… διά νά μή μολυνθῶσιν ἀπό βαρβαρικάς χεῖρας, ἀφοῦ ἐχρησίμευσαν εἰς τοιοῦτον ἱερόν ἔργον».

Εκτός όμως από τις εφημερίδες, το τυπογραφείο του Μεσολογγίου εξέδιδε και μερικά αυτοτελή φυλλάδια όπως: «Λόγον επιτάφιον του Λορδ Νόελ Μπάυρον», που εκφωνήθηκε από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη κατά την κηδεία του ποιητή, καθώς και τα δύο βιβλία του Αναστασίου Πολυζωίδη (Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης ήταν ο γνωστός πολιτικός φίλος του Αλ. Μαυροκορδάτου και αργότερα δικαστής, πουαρνήθηκε να υπογράψει τη θανατική καταδίκη του Κολοκοτρώνη). Το πλέον εμβληματικό όμως βιβλίο, που τυπώθηκε στο Μεσολόγγι είναι ασφαλώς ο «Ύμνος προς την Ελευθερία» του Δ. Σολωμού. Στις αρχές του 1825 μέσα σ’ ένα φιλελληνικό αναβρασμό κυκλοφόρησε στο Παρίσι η γαλλική μετάφραση του «Ύμνου εις την Ελευθερία» και σε λίγους μήνες αργότερα στο Λονδίνο και η αγγλική. Επειδή όμως και οι δύο ήταν πρόχειρες και γεμάτες λάθη, ο Σολωμός πρότεινε να τυπωθεί ο «Ύμνος» στο Μεσολόγγι. Έτσι, τον Οκτώβριο του 1825 στο πολιορκημένο Μεσολόγγι κυκλοφόρησε ο «Ύμνος» (πρωτότυπο και ιταλική μετάφραση του καθηγητή Caetano Grassetti). Ήταν ένα τόμος με 67 σελίδες που στη μια πλευρά τους ο Ύμνος ήταν γραμμένος στα Ελληνικά και στην άλλη στα Ιταλικά. Στην επικεφαλίδα είχε δύο στίχους από τη «Θεία Κωμωδία» του Ιταλού Ντάντε στα Ιταλικά και Ελληνικά: «Τη λευτεριά θα ψάλλω που είναι τόσο αγαπημένη καθώς το ξέρει, όποιος γι’ αυτήν, τη ζωή του απαρνιέται». Ο Σολωμός ζήτησε να το μοιράσουν δωρεάν στους πιο φτωχούς, ενώ στους άλλους να πουληθεί προς εκατό παράδες και το ποσό που θα μαζευτεί να διατεθεί για το χτίσιμο του νοσοκομείο στο Ναύπλιο. Είναι συγκινητικό το ότι το Μεσολόγγι στο ψυχορράγημά του, μπορούσε ακόμη να κάνει τέτοια πλούσια δώρα στον Ελληνισμό!

Η τυπογραφία του Μεσολογγίου, το πιεστήριο που διασώθηκε και βρέθηκε όταν το Μεσολόγγι ελευθερώθηκε και το οποίο σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, ήταν αγγλικής κατασκευής, σιδερένιο εξ ολοκλήρου. Δεν έχει διασωθεί η στάμπα του κατασκευαστή, ωστόσο από το πλαίσιό του αλλά και την οπή που φέρει στο άνω τμήμα του, φαίνεται ότι πρόκειται για ένα σιδερένιο τυπογραφείο που βασίζεται στη φιλοσοφία λειτουργίας του πιεστηρίου Stanhope, που ήταν το πρώτο σιδερένιο τυπογραφείο της εποχής του. Το τυπογραφείο αυτό, πρωτοπαρουσιάσθηκε στο κοινό, στην Έκθεση Μνημείων του Ιερού Αγώνος που εγκαινιάστηκε την 25^η Μαρτίου 1884 σε αίθουσα του Πολυτεχνείου. Σύμφωνα με τον εκδιδόμενο κατάλογο της Έκθεσης που συνδιοργάνωσε ο

Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» με τη νεοϊδρυθείσα τότε Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, ο εκθέτης ήταν ο Δήμαρχος Μεσολογγίου. Από την σωζόμενη αλληλογραφία στο Αρχείο Εγγράφων της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας, μαθαίνουμε ότι λεγόταν Ηλίας Παπαδόπουλος. Ο ίδιος σε επιστολή του προς την Οργανωτική Επιτροπή της εκθέσεως, στις 2 Μαρτίου 1884, δεσμεύτηκε να στείλει με το ατμόπλοιο της Πανελληνίου Εταιρείας, το οποίο περνούσε κάθε Παρασκευή από την Πάτρα, το πιεστήριο των Ελληνικών Χρονικών. Αυτό ήταν μέχρι σήμερα και το τελευταίο ταξίδι του πιεστηρίου από το Μεσολόγγι στην Αθήνα, αφού από το 1884 έως σήμερα παραμένει αδιαλείπτως στη Μόνιμη Έκθεση του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.