«Στάση» στη Λέσβο θα κάνουμε στο πρώτο μέρος του αφιερώματος στη σπουδαία ιστορία και προσφορά του «Αναγνωστήριου της Αγιάσου» Ας πάμε όμως πίσω στα χρόνια που το όμορφο νησί ήταν υπό τουρκική κατοχή. H τουρκική πολιτική ήταν αντίθετη σε κάθε νεωτερισμό τόσο στο επίπεδο των καλλιεργειών, όσο και στην πνευματική ζωή, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι Λέσβιοι να μένουν αγράμματοι και να κυριαρχεί στην καθημερινότητά τους ο αγώνας για εξασφάλιση του επιούσιου.
Όπως αναφέρεται στην ιστορία του Αναγνωστηρίου: «Προς το τέλος του 16ου αιώνα ορισμένες εξελίξεις στο διεθνή χώρο βρίσκουν απήχηση και στην οικονομική ζωή της Λέσβου. Οι μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις συσσώρευσαν στην Ευρώπη χρυσό και ήταν φυσικό ν’ αναζητηθούν νέες αγορές. Η Τουρκία, με τις τεράστιες εκτάσεις και τις μεγάλες πληθυσμιακές μάζες της αποτελεί ιδεώδη χώρο για τις επενδυτικές και εμπορικές δραστηριότητες του ευρωπαϊκού κεφαλαίου. Μετά τον Κρητικό πόλεμο (1645-1669) οι Ενετοί εκτοπίζονται από το Αιγαίο, στο οποίο πλέον εισβάλλουν οι Αγγλογάλλοι.
Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), με την οποία λήγει ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος, προβλέπει ελεύθερη άσκηση της λατρείας από τους χριστιανούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και ελεύθερη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο στα πλοία που φέρουν ρωσική σημαία, πράγμα που απελευθερώνει το φυλακισμένο επιχειρηματικό πνεύμα των Λεσβίων. Στις 3-11-1839 δημοσιεύεται το φερμάνι του Τανζιμάτ (Χατισερίφ ή Χατ-ι-χουμαγιούν του Γκιουλ Χανέ) με το οποίο ανακηρύσσεται η πολιτική ισότητα όλων των υπηκόων του οθωμανικού κράτους ανεξαρτήτως τους θρησκεύματος τους. Με το ανορθωτικό φιρμάνι του 1856 (Ισλαχάτ Φερμανί) προστατεύεται η ελευθερία, η τιμή και η ιδιοκτησία των Οθωμανών υπηκόων».
Σε αυτό το κλίμα και με τη μεγάλη ζήτηση του λαδιού από χώρες της Βόρειας Ευρώπης, ξεκινάει μία νέα περίοδος στο νησί, που ενισχύεται από το τέλος της πειρατείας στο Αιγαίο. Οι Τούρκοι ονομάζουν τη Λέσβο χρυσό νησί» (Αλντίν Αντασί).
Σε αυτό το νέο περιβάλλον αρχίζουν να ιδρύονται και να λειτουργούν σχολεία, ενώ ξεκινάει και η πολιτιστική – καλλιτεχνική δραστηριότητα.
Η Αγιάσος είναι κι αυτή προσανατολισμένη στην ελαιοκαλλιέργειακαι ακολούθως αρχίζει να γονιμοποιείται από τις προοδευτικές ιδέες που φέρνουν οι τοπικοί λόγιοι : ο Ευγένιος Θάλασσας, ο Μεθόδιος Κουρκουλής, ο Δημ. Κύπριος, ο Παναγ. Σκούνιογλου, ο Κομνηνός Αμανίτης, ο Βασίλειος Βράνης κ.ά.
Όπως καταγράφεται στην ιστορία του Αναγνωστηρίου: «Τον Αύγουστο του 1877 η Αγιάσος αποτεφρώνεται κατά το μεγαλύτερο μέρος της από καταστροφική πυρκαγιά (το μεγάλο «γιανγκίνι»). Έτσι, το 1879 ιδρύεται η «Φιλόπτωχος Αδελφότης Αγιάσου» με σκοπό να εξασφαλίσει βοήθεια στους φτωχούς και πολυάριθμους πυροπαθείς. Οι πόροι της προέρχονται κυρίως από συνδρομές μελών και από την ενίσχυση της εκκλησίας. Για να βρει κι άλλους πόρους, δίνει, στην αίθουσα του αλληλοδιδακτικού σχολείου του 1848, την πρώτη θεατρική παράσταση με το έργο του Δημητρίου Βυζαντίου «Βαβυλωνία». Ακολουθούν κι άλλες παραστάσεις με έργα άλλων θεατρικών συγγραφέων. Η «Φιλόπτωχος Αδελφότης» διαλύεται το 1888.
Την ίδια χρονιά ιδρύεται από φίλους των γραμμάτων η «Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Αγιάσου», κύριος σκοπός της οποίας είναι η προαγωγή της παιδείας και η οικονομική ενίσχυση των απόρων και επιμελών μαθητών του Ημιγυμνασίου των Αρρένων Αγιάσου, για να φοιτούν στις ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου Μυτιλήνης. Επειδή δεν είχε πάγιους πόρους, αναγκάζεται να δίνει κι αυτή θεατρικές παραστάσεις, μέχρι το 1894 οπότε διαλύεται».
Η ίδρυση και δράση του Αναγνωστηρίου
«Καρπός» της περιόδου που προαναφέραμε ήταν η ίδρυση το 1894 του ιδρύματος «Αναγνωστήριον η Ανάπτυξις», που εξυπηρετούσε όχι μόνον πνευματικούς–επιμορφωτικούς στόχους, αλλά και εθνικούς. Έπρεπε να δοθεί συγκαλυμμένη διέξοδος στο πατριωτικό – αντιστασιακό φρόνημα των Αγιασωτών ενάντια στον Τούρκο κατακτητή.
Ιδρυτής του Αναγνωστηρίου είναι ο οπλοποιός Ηρακλής Νταρέλης και πρώτη στέγη του το οπλοποιείο του στη συνοικία «Απέσος». Στο οπλοποιείο του Νταρέλη διαβάζουν βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά της εποχής.
Με τον καιρό, κοντά στον πρώτο αυτό πυρήνα, έρχονται κι άλλοι, μέχρι που στις 18 Σεπτεμβρίου 1894 ωριμάζει πια η ιδέα της σύστασης σωματείου. Γίνονται αρχαιρεσίες και βγαίνει το πρώτο διοικητικό συμβούλιο με Πρόεδρο τον πρακτικό αρχιτέκτονα Μιχαήλο Σουσαμλή, που έκανε την πρώτη χάραξη της ρυμοτομίας της Αγιάσου, πριν από την απελευθέρωση της Λέσβου.
Αργότερα νοικιάζεται ένα δωμάτιο στην «Άνω Αγορά», όπου οργανώνεται η πρώτη μικρή βιβλιοθήκη με βιβλία που προσφέρουν τα μέλη. Τα πρώτα χρόνια, επειδή δεν υπάρχουν επαρκείς πόροι, το σωματείο περιορίζεται στην αγορά εφημερίδων και περιοδικών που εκδίδονται στη Λέσβο («Σάλπιγξ», «Τηλέγραφος», «Λαϊκός Αγών», «Λέσβος» της Μυτιλήνης), στην Τουρκία («Αμάλθεια» και «Αρμονία» της Σμύρνης, «Κωνσταντινούπολις» και «Νεολόγος» της Κωνσταντινούπολης), στην Ελλάδα (τις εφημερίδες «Καιροί» και «Εφημερίς» και το περιοδικό «Ελληνισμός» των Αθηνών), κι αλλού όπου υπάρχουν ανθηρές παροικίες («Νέα Ημέρα» της Τεργέστης, «Πατρίς» του Βουκουρεστίου, το περιοδικό «Έρευνα» της Οξφόρδης») κ.ά.
Οι κλυδωνισμοί που ακολούθησαν στο εσωτερικό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, το 1897 η είδηση της κατάληψης της Κρήτης το 1897 από τα Ελληνικά στρατεύματα, ο Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908) κάνουν το Αναγνωστήριο να λειτουργεί μστην με κάθε τρόπο στήριξη αυτών των ενεργειών. Για παράδειγμα διενεργεί εράνους για την ενίσχυση των ανταρτικών σωμάτων. Τα χρήματα που συγκεντρώνει τα δίνει στο τότε Ελληνικό Προξενείο και στη Μητρόπολη Μυτιλήνης.
Το 1909 πραγματοποιεί την απογραφή του πληθυσμού της Αγιάσου και διενεργεί τις εκλογές εκλεκτόρων, οι οποίοι με τη σειρά τους, σύμφωνα με το Σύνταγμα, ψηφίζουν και εκλέγουν δύο χριστιανούς βουλευτές στην Τουρκική Βουλή.
Στις 8 Νοεμβρίου 1912 η Λέσβος απελευθερώνεται μετά από δουλεία 450 χρόνων (1462 – 1912).
Η ζωή του Αναγνωστηρίου έχει πέσει σε ρυθμούς λόγω της στράτευσης των μελών του και της πολύχρονης απουσίας τους στα μέτωπα του πολέμου (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α΄ παγκόσμιος πόλεμος, Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή).
Επίσης στην ιστορία του καταγράφεται πως: «Το 1914 το Αναγνωστήριο αναγνωρίζεται ως Σωματείο από το Πρωτοδικείο Μυτιλήνης και το 1923 τυπώνεται ο Κανονισμός του.
Το Αναγνωστήριο, σαν στοργική μάνα, γέννησε και στήριξε στα πρώτα τους βήματα κι άλλα σωματεία, τα οποία αφού ορθοπόδησαν, ακολούθησαν αργότερα τη δική τους ξεχωριστή πορεία. Το 1925 ιδρύθηκε ο Γυμναστικός Σύλλογος Αγιάσου, που λειτούργησε αρχικά ως παράρτημα του Αναγνωστηρίου και αργότερα ως ξεχωριστό σωματείο με την επωνυμία «Γυμναστικός Σύλλογος Αγιάσου ΟΛΥΜΠΟΣ». Με τη συμπαράσταση των αναγνωστηριακών το σωματείο ανέβασε στη σκηνή και θεατρικά έργα, με σκηνοθεσία κυρίως του Ηλία Μακρέλη ή Ψυρκούδη.Το 1926 ιδρύθηκε ο «Ερασιτεχνικός Όμιλος Αγιάσου».
Την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά τοπικοί παράγοντες κατηγορούν τα φιλοπρόοδα μέλη του ιδρύματος για ανατρεπτική δράση, αλλά μετά από ανακρίσεις εκδίδεται απαλλακτικό βούλευμα. Την εποχή αυτή αφαιρούνται από τη βιβλιοθήκη αρκετά και πολύτιμα βιβλία, μερικά από τα οποία ρίχνονται στην πυρά κατά το πρότυπο των μισαλλόδοξων ναζιστικών μεθόδων.
Στα χρόνια της γερμανικής κατοχής το Αναγνωστήριο λειτουργεί ως εστία εθνικής αντίστασης. Τα μέλη του προσπαθούν με κάθε τρόπο να κρατήσουν ακμαίο το φρόνημα όχι μόνο των Αγιασωτών, αλλά και των κατοίκων των γύρω χωριών. Στις 25 του Μάρτη 1944 πολλοί αναγνωστηριακοί που είναι οργανωμένοι στην ΕΠΟΝ και στο ΕΑΜ πρωτοστατούν στο γιορτασμό της εθνικής επετείου, που γίνεται επίσημα για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της κατοχής. Ο ενθουσιασμός είναι τόσο μεγάλος και ο πατριωτικός παλμός τόσο έντονος, που μετά την εκδήλωση ο κόσμος ξεχύνεται στους δρόμους του χωριού τραγουδώντας εθνικά και αντιστασιακά τραγούδια και φωνάζοντας συνθήματα κατά των γερμανών κατακτητών. Στις 28 Μάρτη του 1944 οι Γερμανοί, που μαθαίνουν στο μεταξύ τα πάντα από πληροφοριοδότες τους, ζώνουν από παντού το χωριό με σκοπό να το πυρπολήσουν. Γαζώνουν με πολυβόλα όποιον προσπαθεί να φύγει προς τα βουνά.
Σκοτώνουν δυο κατοίκους, τραυματίζουν αρκετούς (εκ των οποίων το Στρατή Πασχαλιά τον συλλαμβάνουν και τον εκτελούν στα Τσαμάκια της Μυτιλήνης λίγο αργότερα) και συλλαμβάνουν δεκάδες ομήρους, αναζητώντας ως πρωταίτιους των αντιγερμανικών διαδηλώσεων μέλη του σωματείου. Μετά την απελευθέρωση, ορισμένοι τοπικοί παράγοντες προσπάθησαν να κλείσουν το Αναγνωστήριο με τη δικαιολογία ότι ξέφυγε από τον πραγματικό του προορισμό και κατάντησε πολιτικό άντρο.
Ακριβώς αυτή η πολεμική των συντηρητικών και αντιδραστικών δυνάμεων της κοινωνίας της Αγιάσου αποκαλύπτει την εμβέλεια και το κύρος του σωματείου στα λαϊκά στρώματα. Και την εθνική, πατριωτική και προοδευτική του κατεύθυνση που είχε γίνει ενοχλητική.
Το 1945 η Γενική Διοίκηση Νήσων Αιγαίου διορίζει προσωρινό διακομματικό διοικητικό συμβούλιο που ήταν υποχρεωμένο να διενεργήσει εκλογές την 1η Μάρτη 1946 για ανάδειξη νέου οργάνου. Στο χρονικό αυτό διάστημα έκλεισε προσωρινά τη βιβλιοθήκη και απέκλεισε από μέλη του Συλλόγου τους φτωχούς και αγράμματους ! Το προσωρινό διοικητικό συμβούλιο, εξαιτίας πολλών αντιδράσεων, δεν μπόρεσε ούτε μέλη να εγγράψει, ούτε εκλογές να διενεργήσει. Το αποτέλεσμα ήταν το Αναγνωστήριο, ύστερα από μακρόχρονη δράση, να διαλυθεί με απόφαση του Πρωτοδικείου Μυτιλήνης.
Η περιουσία του πέρασε στην εκκλησία της Παναγίας και όλα τα περιουσιακά του στοιχεία μεταφέρθηκαν και διαφυλάχτηκαν στο καφενείο του Παλιού Ξενώνα».
Έρευνα: Νάσος Μπράτσος
Υ.Γ. Ευχαριστούμε τον Παναγιώτη Κουτσκουδή για την πολύτιμη βοήθεια και την παροχή στοιχείων
Την Κυριακή 10 Αυγούστου 2025, συνεχίζουμε με το Β’ μέρος του αφιερώματος στο Αναγνωστήριο της Αγιάσου
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
Γίνε μέλος στο κανάλι μας στο Viber
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος