Βόρεια Αφρική: Εσωτερική πολιτική, περιφερειακές και διεθνείς σχέσεις

Το βιβλίο της Βιβής Κεφαλά, επίκουρης καθηγήτριας Διεθνών Σχέσεων στη Μέση Ανατολή, στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, «Βόρεια Αφρική: Εσωτερική πολιτική, περιφερειακές και διεθνείς σχέσεις», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαζήση, τον Δεκέμβριο του 2015, αφορά ένα υποσύστημα υψηλής γεωστρατηγικής και γεωοικονομκής σημασίας για τη Μεσόγειο, την Αφρική αλλά και για την Ευρωπαϊκή Ένωση, περιοχές από τις οποίες επηρεάζεται αλλά και τις οποίες επηρεάζει.

Το ενδιαφέρον για τη Βόρεια Αφρική αυξάνεται κατακόρυφα μετά τις αραβικές εξεγέρσεις του 2011, οι οποίες άρχισαν από την Τυνησία, επεκτάθηκαν σε πολλές άλλες αραβικές χώρες ανατρέποντας τις περιφερειακές ισορροπίες, όπως συνέβη και στη Λιβύη, απ’ όπου απορρέουν μείζονες απειλές τόσο για την ίδια τη χώρα όσο και για τα γειτονικά υποσυστήματα.

Το βιβλίο πραγματεύεται την πολιτική διαδρομή των χωρών της περιοχής από την περίοδο της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα, τις μεταξύ τους σχέσεις, καθώς και τις σχέσεις τους με τις κατά καιρούς μεγάλες δυνάμεις, όπως επίσης και τα αίτια και τις συνέπειες των αραβικών εξεγέρσεων.

“Έναυσμα για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου απετέλεσαν οι αραβικές εξεγέρσεις του 2011, που ξεκίνησαν από την Τυνησία και εξαπλώθηκαν σχεδόν σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο, διαψεύδοντας τα στερεότυπα περί απάθειας, μοιρολατρίας και, εν τέλει, αραβικής εξαίρεσης από τη Δημοκρατία.

Στόχος της μελέτης αυτής είναι η κάλυψη ενός σημαντικού κενού στην ελληνική βιβλιογραφία αναφορικά με την περιοχή της Βόρειας Αφρικής -ή Μάγκρεμπ, όπως ονομάζεται στα αραβικά-, όπως επίσης και η διερεύνηση του χαρακτήρα, των προβλημάτων και των προοπτικών της Βόρειας Αφρικής, μιας περιοχής, η οποία βρίσκεται τόσο κοντά στην ευρωπαϊκή ήπειρο, με την οποία αλληλεπιδρά, και ωστόσο είναι τόσο διαφορετική από αυτήν.

Η σημασία της Βορείου Αφρικής προκύπτει από δύο σημαντικούς παράγοντες. Ο πρώτος παράγοντας είναι η θέση που κατέχει στη Μεσόγειο το υποσύστημα αυτό, το γεγονός δηλαδή ότι η Βόρεια Αφρική αποτελεί αναγκαίο πέρασμα από την Ευρώπη προς τη λεγόμενη Μαύρη Αφρική και αντιστρόφως, αλλά και ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στις δύο ηπείρους. Ο δεύτερος παράγοντας είναι η αλληλεπίδραση που υπάρχει ανάμεσα στις δύο ακτές της Μεσογείου, η οποία όχι μόνο παραμένει σημαντική, αλλά και αυξάνεται συνεχώς. Επομένως, κάθε αλλαγή στις περιφερειακές ισορροπίες ή, πολύ περισσότερο, κάθε ανατροπή που σημειώνεται στη Βόρεια Αφρική επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα και την Ευρώπη. Τέλος, το γεγονός ότι δύο χώρες της περιοχής, η Αλγερία και η Λιβύη, έχουν πλούσια κοιτάσματα υδρογονανθράκων, καθιστά τη Βόρεια Αφρική ιδιαίτερα σημαντική για την Ευρώπη, η οποία, για λόγους ενεργειακής ασφάλειας, προσπαθεί να διαφοροποιήσει τις πηγές από τις οποίες προμηθεύεται πετρέλαιο και φυσικό αέριο.

Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φορές που η περιοχή της Βόρειας Αφρικής θεωρείται πηγή ασύμμετρων απειλών για τα μεσογειακά κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εξαιτίας υπερεθνικών, διασυνοριακών προβλημάτων, όπως η λαθρομετανάστευση, το λαθρεμπόριο κάθε είδους, το οργανωμένο έγκλημα, η καταστροφή του περιβάλλοντος με φαινόμενα όπως η ερημοποίηση, η ρύπανσή του κ.λπ. Πολλές είναι οι προσπάθειες που έχουν γίνει για την προώθηση μιας αποτελεσματικής συνεργασίας ανάμεσα στις δύο όχθες της Μεσογείου αλλά καμιά από αυτές δεν καρποφόρησε.

Εκτός από την εισαγωγή και το συμπέρασμα, στο βιβλίο περιλαμβάνονται τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, αναλύονται τα γεωπολιτικά και γεωοικονομικά χαρακτηριστικά της Βόρειας Αφρικής, δηλαδή οι λόγοι για τους οποίους είναι σημαντική η περιοχή του Μάγκρεμπ, ενώ εξετάζεται και ο ρόλος του πολιτικού Ισλάμ.  Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται  οι βασικοί παράγοντες  που καθόρισαν την πολιτική διαμόρφωση της εξεταζόμενης περιοχής, οι οποίοι διακρίνονται σε εξωγενείς και ενδογενείς. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσεται η διαδικασία μετατροπής των περιοχών αυτών σε ευρωπαϊκές, κυρίως γαλλικές, αποικίες, καθώς επίσης και η πάλη των λαών της περιοχής για την κατάκτηση της εθνικής τους ανεξαρτησίας και κυριαρχίας. Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται οι παράγοντες που συνθέτουν την οργάνωση και λειτουργία των κρατών της Βόρειας Αφρικής, δηλαδή το ζήτημα της συγκρότησης εθνικής ταυτότητας και το ζήτημα του παναραβισμού, τα πολιτικά τους συστήματα και το πρόβλημα της οικονομικής τους ανάπτυξης και, τέλος, εξετάζεται η επίδραση του διεθνούς συστήματος στην πολιτική των χωρών αυτών.

Στο τρίτο κεφάλαιο, μελετάται κάθε χώρα της Βόρειας Αφρικής ξεχωριστά, δηλαδή εξετάζονται η ιστορική της πορεία και η επίδρασή της στη διαμόρφωση της σύγχρονης μορφής της, η οικονομική, κοινωνική και πολιτική της διάρθρωση, καθώς και οι σχέσεις της με τις γειτονικές της χώρες. Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζονται τα αίτια και ο χαρακτήρας των αραβικών εξεγέρσεων γενικά και ειδικότερα οι εξεγέρσεις στην Τυνησία και τη Λιβύη. Τέλος, εξετάζεται η επίδραση των αραβικών εξεγέρσεων σε χώρες της περιοχής όπου δεν έγιναν εξεγέρσεις, δηλαδή στην Αλγερία και στο Μαρόκο.

Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει η μελέτη είναι ότι η βαθιά σχέση αλληλεπίδρασης, η οποία διέπει τις χώρες του αραβικού κόσμου αλλά και οι απειλές που απορρέουν από την αποτυχία των κρατών της περιοχής να καλύψουν στοιχειώδεις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες των πολιτών τους, αποτελούν εύφορο έδαφος για την ανάπτυξη του φανατικού ισλαμισμού και της ισλαμικής τρομοκρατίας. Αυτό σημαίνει ότι τα υποσυστήματα της Μέσης Ανατολής, Βόρειας Αφρικής, υποσαχάριας Αφρικής και αραβο-περσικού Κόλπου αποτελούν στόχο διευρυμένων ασύμμετρων απειλών, οι οποίες λόγω του μεγέθους και της έκτασής τους διαχέονται και σε άλλα υποσυστήματα όπως αυτό της νότιας Ευρώπης αλλά και της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο σύνολό της.

Είναι σαφές ότι η χαώδης κατάσταση που επικρατεί δεν είναι εύκολα αναστρέψιμη. Αντίθετα, απαιτείται πολύ μεγάλη προσπάθεια, και μάλιστα σε βάθος χρόνου, καθώς και υλικοί πόροι, όπως επίσης απαιτείται και συνεργασία. Συνεργασία μεταξύ των κρατών της περιοχής αλλά και συνεργασία των κρατών της περιοχής με ισχυρούς διεθνείς δρώντες όπως οι ΗΠΑ, η Ε.Ε. κ.λπ. Περισσότερο από όλα, όμως, απαιτείται η ενίσχυση των κρατών της περιοχής, ώστε να καταφέρουν, επιτέλους, να κερδίσουν το στοίχημα της οικονομικής ανάπτυξης και του πολιτικού τους εκσυγχρονισμού”.

Προς το παρόν, όμως, η βοήθεια αυτή δεν είναι ορατή” επισημαίνει η συγγραφέας Βιβή Κεφαλά.

Βιογραφικό

Η Βιβή Κεφαλά είναι μόνιμη επίκουρη καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων στη Μέση Ανατολή, στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Μεταξύ των έργων της περιλαμβάνονται:

L’évolution du Liban. Les facteurs déterminants. L’Harmattan, Paris, 2011.

Κεφαλά Βιβή – Τσαρδανίδης Χαρ. (επίμ.) Ιράν: Πολιτική, οικονομία, περιφερειακές και διεθνείς σχέσεις. Παπαζήσης, Αθήνα, 2014.

Βιβή Κεφαλά, Βόρεια Αφρική: εσωτερική πολιτική, περιφερειακές και διεθνείς σχέσεις. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2015, σελ. 390.