«Το twitter σε ρόλο πέμπτης εξουσίας»

Με το Twitter και την επιρροή του καταπιάνεται στο βιβλίο της, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νησίδες, η δημοσιογράφος Ζηνοβία Σαπουνά. Με τον πόλεμο στην Ουκρανία να έχει αναδείξει για μια ακόμα φορά την τεράστια δύναμη του, η συγγραφέας με την έκδοση «Το twitter σε ρόλο πέμπτης εξουσίας – Μ.Κ.Δ. vs Μ.Μ.Ε.» έρχεται να απαντήσει σε μια σειρά σημαντικών ερωτημάτων. Σε μία περίοδο που η παραδοσιακή δημοσιογραφία αμφισβητείται ποικιλοτρόπως η Ζηνοβία Σαπουνά προσπαθεί μέσα στις σελίδες του βιβλίου της να εξετάσει, μεταξύ άλλων, το πώς διαμορφώνεται η ατζέντα της επικαιρότητας και κατά πόσο μπορεί να την επηρεάσει το Twitter. Ακόμα επιχειρεί να δει αν το Twitter μπορεί να ασκήσει επιρροή στη θεματολογία των κεντρικών δελτίων ειδήσεων των τηλεοπτικών σταθμών καθώς και πώς οι δημοσιογράφοι αντιλαμβάνονται το Twitter καθως και τι σημασία του αποδίδουν αναφορικά με τη συμβολή του στη δημόσια συζήτηση. Η ίδια μίλησε στο ertnews.gr και την Αγγέλα Παπαθανασίου κι έδωσε λεπτομέρειες.

Πώς προέκυψε η ιδέα για ένα βιβλίο σχετικά με το Twitter; 

Υπήρξαν δύο σημαντικοί παράγοντες που γέννησαν την ιδέα της συγγραφής του βιβλίου. Αρχικά το αδιαμφισβήτητο γεγονός που παρατηρούμε όλοι μας -δημοσιογράφοι και μη- τα τελευταία χρόνια, το οποίο έχει να κάνει με την εκτίναξη του twitter και, εν γένει, των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης ως διαδικτυακών κοινοτήτων-πηγών ενημέρωσης για τους πολίτες. Και από την άλλη, η έλλειψη εμπιστοσύνης που δείχνουν οι πολίτες στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε., γεγονός που καταδεικνύεται από πλήθος ερευνών που αναφέρω και στο βιβλίο. Αυτοί οι δύο παράγοντες ή καλύτερα αυτές οι δύο παραδοχές εξίταραν τη διάθεσή μου για μελέτη, έρευνα και τελικά συγγραφή. Επιπλέον κίνητρο ήταν και η ολοκλήρωση του μεταπτυχιακού που έκανα πρόσφατα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στο οποίο ασχολήθηκα ειδικά με το twitter και τη διαμόρφωση της ατζέντας της ενημέρωσης.

Τι θα διαβάσουμε στις σελίδες του βιβλίου; 

Θα έλεγα χαριτολογώντας ότι θα διαβάσετε τι εννοούμε οι δημοσιογράφοι όταν γράφουμε ή μεταδίδουμε την έκφραση «έγινε πάρτι στο twitter με αυτό το θέμα». Για να γίνω πιο συγκεκριμένη, θα διαβάσετε το εάν η ατζέντα του twitter, δηλαδή το τι λέγεται και γράφεται εκεί, επηρεάζει την τηλεοπτική ατζέντα, το πώς την επηρεάζει, το πώς διαμορφώνεται η τηλεοπτική ατζέντα της ενημέρωσης, ποιοι παράγοντες ασκούν επιρροή στη θεματολογία της, αλλά και το πώς οι δημοσιογράφοι αντιλαμβάνονται το twitter και τι σημασία του αποδίδουν αναφορικά με τη συμβολή του στη δημόσια συζήτηση. Για να τα ερευνήσω όλα αυτά, μελέτησα τρεις υποθέσεις που απασχόλησαν την κοινή γνώμη και προκάλεσαν εντυπωσιακό αριθμό σχολίων στο twitter. Είδα συνολικά 111 κεντρικά δελτία ειδήσεων των τηλεοπτικών σταθμών που κατέχουν νόμιμη άδεια, το χρονικό διάστημα που οι υποθέσεις αυτές απασχολούσαν την επικαιρότητα και αντίστοιχα μελέτησα στο twitter το ίδιο χρονικό διάστημα τον αριθμό των tweets, των retweets, το ποιες λέξεις χρησιμοποιήθηκαν συνολικά περισσότερο από τους χρήστες (wordcloud) και το τι γλώσσα χρησιμοποίησαν οι χρήστες (θετική, ουδέτερη, αρνητική). Επιπλέον, για να είναι πληρέστερη η έρευνα, πήρα συνεντεύξεις από πέντε επιφανή στελέχη τηλεοπτικών σταθμών που καταθέτουν την άποψή τους επί του θέματος.

Πώς θα χαρακτηρίζατε το Twitter; Έχει «αρετές» ή «ελαττώματα»; 

Δεν υπάρχει άσπρο-μαύρο. Έχει και αρετές, έχει και ελαττώματα. Το θετικό για μας τους δημοσιογράφους είναι ότι αποτελεί μια επιπλέον πηγή στις πηγές μας για την άντληση πληροφοριών. Είναι γεγονός πως όλοι λίγο-πολύ ανατρέχουμε εκεί για να βρούμε θέματα ή ειδήσεις, ενώ πολλάκις οι εξελίξεις για ένα σημαντικό θέμα καταγράφονται πρώτα εκεί. Θυμόμαστε όλοι, για παράδειγμα, ότι το 2011 μάθαμε από το twitter πως κάτι συμβαίνει με τον Οσάμα Μπιν Λάντεν, όταν κάτοικος στο Αμποταμπάντ του Πακιστάν είχε ανεβάσει tweet γράφοντας πως άκουγε ελικόπτερα και εκρήξεις κοντά στο σπίτι του. Όταν επιβεβαιώθηκε επισήμως ο θάνατος του Λάντεν, τότε ο κάτοικος συνειδητοποίησε ότι κάλυπτε ζωντανά στο twitter την επέμβαση κατά του Λάντεν χωρίς να το γνωρίζει! Λίγες ώρες αργότερα από αυτό το συμβάν και πάλι στο twitter διαβάζαμε την πρώτη αναφορά για τον θάνατο, τελικά, του ηγέτη της Αλ Κάιντα, την οποία είχε γράψει ο προσωπάρχης του πρώην υπουργού Άμυνας των ΗΠΑ, μία ώρα μάλιστα νωρίτερα από την επίσημη ανακοίνωση. Από τότε έως σήμερα, με τον ίδιο τρόπο έχουμε αντλήσει πληροφορίες για πλήθος σημαντικών ειδήσεων. Έχουμε αντλήσει βίντεο, φωτογραφίες, μαρτυρίες για διάφορα γεγονότα. Επιπρόσθετα, στα πολύ θετικά του twitter είναι το ότι ενσωματώνει πλήρως την έννοια της συμμετοχής. Και μάλιστα της, από τα κάτω, αδιαμεσολάβητης συμμετοχής. Όπως γράφω και στο βιβλίο, ο κάθε χρήστης είναι ελεύθερος να καταγράψει, να σχολιάσει αλλά και να παράγει πολιτικό λόγο και μάλιστα τόσο ισχυρό λόγο στη δημόσια σφαίρα που μπορεί να οδηγήσει και σε αλλαγές πολιτικής. Αυτό προκύπτει και από την εξέλιξη των υποθέσεων που μελετώ στο βιβλίο. Στα αρνητικά του twitter συγκαταλέγονται ο κίνδυνος αναπαραγωγής ψευδών ειδήσεων, η παραπληροφόρηση, η πολιτική προπαγάνδα μέσω των bots που έχει ως στόχο να επηρεάσει την κοινή γνώμη.

Πώς διαμορφώνεται η ατζέντα του; 

Πολλοί μελετητές αναφέρουν πως η διαμόρφωση της ατζέντας στο twitter οφείλεται στις ειδήσεις που έχουν ενδιαφέρον και προέρχονται από τα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. Άλλοι πάλι διαπιστώνουν ότι το twitter καθορίζει ατζέντα για θέματα που δεν καλύπτουν τα παραδοσιακά μέσα, όπως είναι τα περιβαλλοντικά θέματα, τα θέματα ισότητας φύλων, της έμφυλης βίας κτλ. Θέματα δηλαδή που δεν αναδεικνύονται στην ημερήσια θεματολογία των Μ.Μ.Ε. Θα πρόσθετα ότι το twitter έχει και αμιγώς τη δική του ατζέντα. Για παράδειγμα η υπόθεση «Σκόιλ Ελικίκου», του προγράμματος Voucher για επιστήμονες εν μέσω πανδημίας, ήταν μία υπόθεση που αναδείχθηκε από τα social media. Ήταν το twitter που έθεσε και εισήγαγε το θέμα στην ατζέντα της επικαιρότητας. Τα παραδοσιακά μέσα δεν είχαν πάρει μυρωδιά -κατά το κοινώς λεγόμενο- γι’ αυτό πριν το twitter.

Το Twitter σε τι βαθμό επηρεάζει την ειδησεογραφία; 

Αυτό είναι ένα βασικό ερώτημα του βιβλίου. Το απαντώ με βάση τα όσα μελέτησα και η απάντηση είναι πως, σε πρώτο χρόνο, τείνει να επηρεάζει την ειδησεογραφία. Σε δεύτερο χρόνο η επιρροή είναι ακόμη πιο ισχυρή και καταδεικνύεται από τις αναφορές που κατέγραψα ότι έγιναν στα δελτία ειδήσεων που μελέτησα αλλά και από τις συνεντεύξεις των δημοσιογράφων που πήρα. Τα δελτία ειδήσεων για παράδειγμα έκαναν λόγο στα ρεπορτάζ τους, στα σπικάζ τους, στα on των παρουσιαστών/παρουσιαστριών για «πολυήμερο σάλο στο twitter» αναφερόμενα στην εξέλιξη των υποθέσεων που ερεύνησα. Αυτό αποτελεί σημαντικό στοιχείο για το εάν επηρεάστηκε η ειδησεογραφία τους. Στο πρόσφατο παρελθόν, μπορούμε να θυμηθούμε τι έγινε με τις αποκαλύψεις για κακοποιήσεις στο χώρο του θεάτρου και τη μεγάλη διάδραση που υπήρξε μέσω hashtag όπως το #metoo, το πώς αναδείχθηκε στο twitter και το πώς επηρέασε τη ροή των εξελίξεων.

Μπορεί να ασκεί έλεγχο στην πολιτική και τα ΜΜΕ; 

Δεδομένου ότι, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες που καταγράφω στο βιβλίο, το twitter και εν γένει τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης κατέχουν υψηλή θέση στις επιλογές των πολιτών για ενημέρωση και δεδομένου ότι, σύμφωνα με τις ίδιες έρευνες, οι πολίτες σε μεγάλο βαθμό δεν εμπιστεύονται τα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε., το twitter προβάλλει σε ρόλο πέμπτης εξουσίας και εμφιλοχωρεί στην υπερεξουσία των Μ.Μ.Ε. δίνοντας φωνή στη «δημοσιογραφία των πολιτών» που δύναται έτσι να ασκεί και ασκεί έλεγχο στην πολιτική εξουσία και στα παραδοσιακά μέσα.

Λειτουργεί στην Ελλάδα όπως και στο εξωτερικό; 

Σε κάθε χώρα υπάρχουν τα δημοφιλή hashtags που αφορούν τις τοπικές κοινωνίες, υπάρχουν όμως και τα παγκόσμια hashtags όπως έχει αναδειχθεί για παράδειγμα τον τελευταίο καιρό το #Ukraine. Το twitter είναι ένα παγκόσμιο χωριό.

Είναι εντυπωσιακή η πληροφόρηση που δίνει κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Ουκρανία. Πώς το εξηγείτε; 

Οι πολίτες, όπως ανέφερα και πριν, έχουν αλλάξει συνήθειες στον τρόπο πρόσβασης στην πληροφορία και στην ενημέρωσής τους αναζητώντας νέες πηγές. Τα social media και δη το twitter είναι η νέα πηγή. Πρόκειται για άμεσο διαμοιρασμό ειδησεογραφικού περιεχομένου χωρίς διαμεσολαβητές. Όλοι έχουν ένα κινητό τηλέφωνο στο χέρι και μπορούν να καταγράψουν αυτό που συμβαίνει μπροστά στα μάτια τους είτε με σχόλιο, είτε με φωτογραφία, είτε με βίντεο και να το μοιραστούν με τους υπόλοιπους χρήστες σε πραγματικό χρόνο. Έχουμε δηλαδή δημοσιογραφικές πρακτικές (φωτογραφία, βίντεο) στα χέρια των πολιτών που ζουν οι ίδιοι τα γεγονότα και τα καταγράφουν. Αυτό είναι και το μεγάλο θέμα που καλείται ήδη να αντιμετωπίσει η παραδοσιακή δημοσιογραφία. Πρόκειται για άλλη συζήτηση, όμως, που πιστεύω ότι πρέπει να ανοίξει άμεσα και δεν θα επεκταθώ εν προκειμένω. Επιστρέφοντας σε ότι λέγαμε, θα ήθελα να επισημάνω ότι η αξιοπιστία και η εγκυρότητα των tweets κατά τη διάρκεια ενός πολέμου αλλά και γενικότερα, τίθενται πάντα υπό διερεύνηση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μία βασική αρχή στη δημοσιογραφία είναι η διασταύρωση. Το twitter δεν διασταυρώνει. Πόσο μάλλον σε έναν πόλεμο που τα πράγματα είναι πιο δύσκολα για διασταύρωση ακόμα και για τους δημοσιογράφους. Οι παραπλανητικές ειδήσεις είναι συχνότατες και τις περισσότερες φορές γίνονται το όχημα για να περάσουν οι αντιμαχόμενες πλευρές την προπαγάνδα τους και τις θέσεις τους. Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στο τι πιστεύουμε, τι υιοθετούμε και τι αναπαράγουμε τόσο στο twitter, όσο και στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε.

Θα φανταζόσασταν τη ζωή χωρίς αυτό; 

Ως δημοσιογράφος όχι. Παγκοσμίως, όλοι οι μεγάλοι οργανισμοί, τα πολιτικά κόμματα, οι πρωθυπουργοί, οι πάντες αναρτούν πρώτα στο twitter ό,τι θέλουν να επικοινωνήσουν στο κοινό, ό,τι θέλουν να ανακοινώσουν, ό,τι θέλουν να μοιραστούν. Ταυτόχρονα το twitter μού δίνει τη δυνατότητα να αφουγκραστώ την κοινή γνώμη, να καταλάβω πώς σκέφτεται, τι πιστεύει. Με ενδιαφέρει πολύ ο πολίτης και η γνώμη του, τα προβλήματα της καθημερινότητάς του τα οποία πάρα πολλοί χρήστες καταγράφουν στους λογαριασμούς τους και, παράλληλα, με ενδιαφέρει η οπτική τους. Άλλωστε οι δημοσιογράφοι στο όνομα ποιου ασκούμε δημοσιογραφία;

Τα επόμενα συγγραφικά – δημοσιογραφικά σας σχέδια; 

Είναι νωρίς ακόμη για επόμενα συγγραφικά σχέδια. Ίδωμεν! Δημοσιογραφικά εύχομαι να επιστρέψω σύντομα στη μεγάλη αγάπη μου που είναι το ραδιόφωνο.

Η Ζηνοβία Σαπουνά είναι δημοσιογράφος με μακρά εμπειρία στο ραδιόφωνο (Planet, ΣΚΑΪ 100.3, Παραπολιτικά 90.1, News 24/7 στους 88.6). Έχει εργαστεί, επίσης, στην τηλεόραση και τις εφημερίδες. Είναι πτυχιούχος του Τμήματος Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και κάτοχος του μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών «Κοινωνία της Πληροφορίας, Μέσα και Τεχνολογία» του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Πάντειου Πανεπιστημίου. Μιλά ιταλικά και αγγλικά. Είναι μέλος της ΕΣΗΕΑ. Έχει έναν γιο. Η Ζηνοβία μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη και έλκει την καταγωγή της από τα Τρίκαλα.